Orta Asya Birleşik Enerji Sistemi’ndeki Elektrik Kesinti Sorunları ve Çözüm Önerileri

25 Ocak 2022’de Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da büyük bir elektrik kesintisi meydana gelmiştir. Kazakistan’ın Almatı, Çimkent şehirleri, Jambıl ve Türkistan eyaletlerinin bir kısmı, Kırgızistan’ın Bişkek, Oş ve Celal-Abad eyaletleri ile Özbekistan’ın Taşkent, Fergana, Sırderya, Cizzah, Semerkant, Buhara, Kaşkaderya eyaletleri belirli bir süre elektriksiz kalmıştır (Gazeta.ru, 2022).

Elektrik kesintisi nedeniyle Kırgızistan ve Özbekistan’da pek çok alanda çeşitli sıkıntılar meydana gelmiştir. Örneğin metro seferleri askıya alınmış, mobil iletişim kesilmiş ve elektrik pompaları ile evlere su temini sağlanan noktalarda su kesintileri yaşanmıştır (Habr.com, 2022). Elektrik kesintisi, havalimanı hizmetlerinde de aksamalara neden olmuştur. Özbekistan’da neredeyse tüm havaalanlarında işlemler durdurulmuş, Bişkek havalimanında ise zorunlu olarak otonom güç kaynağına geçilmiştir (Fergana.site, 2022). Kırgızistan’da ATM’ler, mağazalardaki kartla ödeme terminalleri dahil olmak üzere bankacılık işlemleri tamamıyla çalışamaz bir noktaya gelmiştir (Tass.ru, 2022). Bunlara ek olarak, Kırgızistan’ın Chunkurchak kayak merkezinde ve Özbekistan’ın Amirsoy kayak merkezinde insanlar teleferiklerde mahsur kalmıştır (Lenta.ru, 2022). Elektrik arzındaki kesinti, Özbekistan’da 64 gaz sahasının kapanmasına neden olmuştur (Eadaily.com, 2022). Öte yandan söz konusu elektrik kesintileri gaz üretiminin düşmesine de neden olarak termik santrallerin işleyişini de olumsuz etkilemiştir. Özbekistan’ın enerji sisteminde, bağlantısı kesilen yük yaklaşık 9.600 MW, Kırgızistan’da yaklaşık 2.600 MW olmuştur (Kapital.kz, 2022). Sonuç olarak, kış aylarına denk gelen bu elektrik kesintileri, ülke ekonomilerini ve bölge halklarının sosyal hayatını olumsuz etkilemiştir.

Tüm bu sorunlar, Sovyetler Birliği zamanında oluşturulan Orta Asya birleşik elektrik şebekesinde yaşanan olağanüstü durum nedeniyle ortaya çıkmıştır. Daha önce bu sistem Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın 83 su ve termik santrallerini kapsamaktaydı (Unescap.org, 2018). Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, Taşkent merkezli olan bu enerji sistemi de kademeli bir şekilde yaygın kullanımını kaybetmiştir. Türkmenistan 2003 yılında bu sistemden çıkarken Tacikistan ise 2009 yılında kendi bağımsız enerji sistemini kurmayı tercih ederek bu sistemi terk etmiştir. Geri kalan üç ülke 2019 yılında Özbekistan ile Kırgızistan’ın tüm elektrik sistemi ve Kazakistan’ın güney bölgesi dahil olmak üzere Sovyetler Birliği dönemindeki seviyesinden az bir ölçekte de olsa bu ortak elektrik sistemine dönme kararını almışlardır. Bu ülkeler, enerji reformları alanında bölgesel iş birliği ve tek bir elektrik piyasasının oluşturulması konusunda ortak bir bildiri imzalamışlardır (Burtsev, 2020). Ülkeler arasındaki elektrik akımı, bir ülkenin açıklarını diğerinin fazlaları pahasına kapatmayı mümkün kıldığı için, enerji sistemlerinin birbirine bağlanmasının, ekonomik açıdan tüm taraflar için faydalı olduğu tespit edilmiştir (Hamidov, 2021). Örneğin Özbekistan, gerektiği takdirde fazla elektrik üretimini Kırgızistan’a tahsis edebilmekte, yazın ise o kadar miktarı geri alabilmektedir (Gazeta.uz, 2021).

25 Ocak’ta ortak elektrik sisteminde ortaya çıkan hadisenin ana nedenlerine gelecek olursak şu hususlara dikkat çekmek isabetli olacaktır. Orta Asya ülkelerinde elektrik tüketiminin yıllar itibariyle arttığı bilinmektedir. Elektrik fiyatının ucuz olması nedeniyle Kırgızistan ve Özbekistan halkı bölgede havaların soğuması ile evlerinin ısıtılmasında elektrikli ısıtıcıları ana ısıtma sistemlerine ek olarak kullanmaktadır (Kasımova, 2021). Bu durum, elektrik talebinde ilave bir artışa yol açmakta, bu da Kazakistan’a göre Kırgızistan’da ve Özbekistan’da elektrik talebinde bariz bir artışa neden olmaktadır. Yani Özbekistan ve Kırgızistan kendi elektrik ihtiyacını karşılamak için Birleşik Enerji Sistemine bağlanan Kazakistan’ın güney bölgesindeki elektrik şebekelerinden aşırı miktarda elektrik tükettiğinden bu olay meydana gelmiştir. Bununla birlikte, Kırgızistan’ın elektrik rezerv kapasitesinin kısıtlı olması ve Özbekistan’daki Sırderya termik santralinde 6 güç ünitesinin devre dışı bırakılması gibi nedenlerden dolayı Kazakistan’ın elektrik sistemine aşırı yükün yüklenmesi Orta Asya genelinde eş zamanlı elektrik kesintilerine neden olmuştur (Gazeta.uz, 2022). Bu süreç içerisinde Kazakistan’ın kuzey bölgelerinden bu ortak sisteme elektrik aktarımı yapılarak durumun dengelenmesi öngörülmesine karşın hem aktarım kapasitesinin kısıtlı olması hem de çözüm sağlanamaması durumunda daha büyük bir sıkıntıya mahal vermemek için bu seçenek değerlendirilmemiştir (Peretok.ru, 2022). Yaşanan elektrik krizinin önemli bir nedeni olarak ekipmanların eskimiş olması gösterilebilir. Mevcut durumda Orta Asya’daki elektrik sisteminin altyapısı ve güç dağıtım ağı eski ve yetersiz bir durumdadır. Üretim tesisleri de fiziksel olarak eskimiş durumdadır. Bundan dolayı birleşik enerji sisteminde zaman zaman elektrik kesintilerinin yanında, sistemde çöküşler yaşanmaktadır (Azattyq.org, 2021).

Tüm bu olaylar yaşanırken başlangıçta Kazakistan’daki kripto para madencilerinin, elektrik kesintisinde doğrudan ilişkisi olduğuna dair değerlendirmeler yapılmıştır. Çünkü bilindiği üzere Kazakistan’da pek çok bölgede elektrik altyapıları modernizasyona ihtiyaç duymaktadır. Bunun üzerine Çin’in kripto madencilerine karşı engelleyici tavrı nedeniyle bu sektördeki çok sayıdaki firma Kazakistan’a gelerek hem yasal olarak ve hem de kaçak şekilde üretim yapmakta olup bu işlemler için de oldukça yüksek miktarlarda elektrik tüketmektedir. Bu konuda paylaşılan bazı bilgilere göre Kazakistan’da 2021 yılının Kasım ayında yoğun saatlerde elektrik eksikliği yaklaşık 600 MW’ı bulmuştur (Sputnik.kz, 2022). Fakat 25 Ocak’ta yaşanan elektrik kesintisinin, kripto madenciliği ile ilgili olmadığı, Kazakistan Elektrik Şebeke İşletme Şirketi (KEGOC) tarafından resmi olarak dile getirilmiştir (Tengrinews.kz, 2022).

Tüm bu nedenler birikerek, “Kuzey–Doğu–Güney Kazakistan” 500 Kilovolt’lük elektriğin geçebileceği güçte bir dalgalanma olmuştur (Bbc.com, 2022). Fakat, Kazakistan tarafından zamanında alınan önlemler, ulusal elektrik şebekesinin normal rejimini ve tüketicilere güç beslemesini mümkün olan en kısa süre içerisinde eski haline getirmeyi başarmıştır. Ardından Kırgızistan’ın enerji sistemi de normale dönmüştür. Ortak çalışma kapsamında Kazakistan, Özbekistan’da yaşanan arızanın giderilmesine yardım etmiştir (Iz.ru, 2022).

Ancak bu durum, bu “zincirin” bir noktasında bir arıza olması durumunda tüm sistemin zarar göreceğini açıkça ortaya koymaktadır. Bu tür arızalar tarafları bu enerji sistemini terk etmeye itebilir. Lakin halihazırda sistemi terk etmek kârsız ve hatta güvensiz olacaktır. Özellikle kış aylarında bölge ülkeleri kendisi için gerekli olan enerjiyi sağlayamamaktadır (Sputnik.kg, 2022). Kırgızistan, son zamanlar yerel elektrik şebekesini yeni elektrik hatları ile güçlendirmesine rağmen, Toktogül rezervuarındaki su eksikliği nedeniyle hala elektrik ithalatına bağımlıdır (Fergana.media, 2020). Bölgenin tamamı için orada bulunan hidroelektrik santrali büyük önem taşımaktadır. Kazakistan’ın bu sistemden ayrılması, ülkenin güney bölgelerindeki çiftçileri susuz bırakma riskini artıracaktır. Gelecekte Tacikistan, enerji üçlüsüne tekrar katılmayı düşünmektedir (Nangs.org, 2022). Yani, su ve enerji kaynaklarının ortak ve koordineli kullanımı, istisnasız tüm bölge ülkelerinin işine gelmektedir. Bu nedenle Orta Asya ülkeleri bu sistem içerisinde kalmayı tercih etmektedir. Eğer ülkeler bu sistem içerisinde kalacaklarsa kendi mevcut termik ve hidroelektrik santrallerinin ekipmanlarını modernize etmeleri gerekmektedir. Enerji tesislerinin onarılması ihtiyacı, bunların çoğunun 50 yıldan daha uzun bir süre önce inşa edilmiş olmasından kaynaklanmaktadır (Azattyq.org, 2021). Eski santrallerin modernize edilmesi güvenli bir çalışma ortamının oluşturulmasını sağlayacaktır.

Bunun yanında bölgedeki elektrik sıkıntısını çözmek ve tüketicilere kesintisiz bir enerji sağlamak için nükleer santraller kurma konusu yine gündeme gelmektedir. Son zamanlarda Kazakistan’da bir nükleer santral inşası aktif olarak tartışılmakta olup, nükleer enerji yanlıları ülkenin enerji ihtiyacını karşılamada bu teknolojiye ihtiyaç duyulduğunu açıkça belirtmektedir (Kudaibergenov, 2022). Aynı zamanda Özbekistan da 2018 yılında Rusya’nın “RosAtom” şirketi ile bir iş birliği anlaşması yaparak nükleer santral kurmayı planlanmaktadır (Sputniknews.ru, 2021). Böylece nükleer santral kurulması ile enerji sıkıntısının önüne geçilmesi ve enerji arzı konusunda diğer ülkelere olan bağımlılık azaltılmaya çalışılacaktır.

Ülkelerin bu tür elektrik kesintilerinin önüne geçebilmek için başta güç hatlarındaki tellerin üzerindeki yükü azaltmak veya kabloları tamamen daha yüksek çalışma parametrelerine sahip kablolar ile değiştirme çalışmaları olmak üzere çeşitli modernizasyon faaliyetlerini gerçekleştirmeleri gerekmektedir. Öte yandan, serbest bir elektrik piyasası ile özel santrallerin devreye girmesi de bu tür krizlerin önlenmesine yardımcı olabilir. Ayrıca bu alanda daha az enerji tüketen teknolojileri kullanarak tüketiciler için enerji maliyetini olumlu şekilde etkileyecek daha verimli enerji sağlanabilir.

Kaynakça:

1. Azattyq.org (2021). Orta Asya neden büyük elektrik kesintileri yaşıyor? Alınan yer:  https://rus.azattyq.org/a/31563553.html. Erişim tarihi: 02.02.2022.
2. Bbc.com (2022). Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da büyük çaplı elektrik kesintileri meydana geldi. Alınan yer: https://www.bbc.com/russian/news-60124175. Erişim tarihi: 02.02.2022.
3. Burtsev А.I. (2020). Birleşik bir enerji sisteminin oluşturulması, Orta Asya’da uluslararası işbirliğinin güncel bir meselesidir. // Bilimsel potansiyel. – № 3(30). – s. 117-120.
4. Eadaily.com (2022). Özbekistan’da elektrik kesintisi doğalgazın çökmesine neden oldu. Alınan yer: https://eadaily.com/ru/news/2022/01/26/otklyuchenie-energii-privelo-k-gazovomu-kollapsu-v-uzbekistane. Erişim tarihi: 01.02.2022.
5. Fergana.media (2020). Toktogül rezervuarında suyun olmaması Kırgızistan halkını elektrik kesintisiyle tehdit ediyor. Alınan yer: https://fergana.media/news/121489/. Erişim tarihi: 02.02.2022.
6. Fergana.site (2022). Özbekistan’daki tüm havaalanları, Orta Asya’nın enerji sistemindeki bir arıza nedeniyle çalışmayı durdurdu. Alınan yer:  https://fergana.site/news/124828/. Erişim tarihi: 01.02.2022.
7. Gazeta.ru (2022). Dünyanın sonu. Karartmada SSCB’nin üç eski cumhuriyetinde ne işe yaramaz. Alınan yer: https://www.gazeta.ru/social/2022/01/25/14456839.shtml. Erişim tarihi: 31.01.2022.
8. Gazeta.uz (2021). Özbekistan ve Kırgızistan elektrik alışverişini nasıl yapacak. Alınan yer: https://www.gazeta.uz/ru/2021/03/16/uzb-kg-energy/. Erişim tarihi: 30.01.2022.
9. Gazeta.uz (2022). Kazakistan, elektrik kesintisinin Sırderya termik santralinden kaynaklandığını doğruladı. Alınan yer: https://www.gazeta.uz/ru/2022/01/28/kegoc/. Erişim tarihi: 01.02.2022.
10. Habr.com (2022). Orta Asya’da elektrik kesintisi. Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan elektriksiz kaldı. Alınan yer: https://habr.com/ru/news/t/647627/. Erişim tarihi: 01.02.2022.
11. Hamidov Ş.V., Şamsiyev H.A., Şamsiyev B.H. (2021). Orta Asya ülkelerinin birleşik enerji sisteminin güvenilirliğini artırmanın teknik ve organizasyonel yönleri // “Büyük enerji sistemlerinin güvenilirliğinin araştırılmasında metodolojik konular” seminerinin 93. toplantısının materyalleri. – İrkutsk. – s. 296-302.
12. Iz.ru (2022). Kazakistan’ın güç kaynağı restore edilmiştir. Alınan yer: https://iz.ru/1282116/2022-01-25/vosstanovleno-energosnabzhenie-kazakhstana. Erişim tarihi: 02.02.2022.
13. Kapital.kz (2022). Kazakistan’ın güneyindeki elektrik kesintisinin nedeni KEGOC’ta açıklandı.. Alınan yer: https://kapital.kz/gosudarstvo/102387/prichinu-bl-ekauta-na-yuge-kazakhstana-nazvali-v-kegoc.html. Erişim tarihi: 01.02.2022.
14. Kasımova V.M., Kurmanova А. (2021). Tarife Politikasının Kırgızistan’da Elektrik, Isı ve Enerji İşlerine Etkisi // Orta Asya Ülkeleri Muhasebeciler ve Denetçiler Issyk-Kul Forumu Tutanakları. – №2 (33). – s. 223-231.
15. Kudaibergenov Zh. (2022). Kazakistan’da Nükleer Santral Inşaatı: Ekonomik Açıdan Fayda Analizi // Asya Avrupa. – № 69. – s. 70-77.
16. Lenta.ru (2022). Özbekistan’da elektrik kesintisi nedeniyle yüzlerce kişi teleferikte mahsur kaldı. Alınan yer: https://lenta.ru/news/2022/01/25/uzb/. Erişim tarihi: 01.02.2022.
17. Nangs.org (2022). Tacikistan yeniden Orta Asya’nın enerji sistemine bağlanmak istiyor. Alınan yer: https://nangs.org/news/economics/infra/energy/tadzhikistan-snova-khochet-podklyuchitsya-k-energosisteme-tsentralno-azii. Erişim tarihi: 02.02.2022.
18. Peretok.ru (2022). Kazakistan’daki elektrik hattı aşırı yüklenmesi, Kırgızistan ve Özbekistan’da da elektrik beslemesini kesintiye uğrattı. Alınan yer: https://peretok.ru/news/trading/24488/. Erişim tarihi: 01.02.2022.
19. Sputnik.kg (2022). Orta Asya’da enerji halkası nasıl çalışır ve neden gereklidir – 6 önemli soruya yanıt.  Alınan yer: https://ru.sputnik.kg/20220127/energokolco-liniya-moshchnost-avariya-prichiny-centralnaya-aziya-kyrgyzstan—1061584993.html. Erişim tarihi: 01.02.2022.
20. Sputnik.kz (2022). Kışın elektriksiz mi kalacağız? Madenciler Kazakistan’ın elektrik sistemini nasıl dize getirdi. Alınan yer: https://ru.sputnik.kz/20211110/energy-mining-kazakhstan-18624443.html. Erişim tarihi: 01.02.2022.
21. Sputniknews.ru (2021). Özbekistan’ın “Rosatom” ile sözleşme imzalamadan önce hangi aşamalardan geçmesi gerekiyor?. Alınan yer: https://uz.sputniknews.ru/20210417/kakie-etapy-neobxodimo-proyti-uzbekistanu-do-podpisaniya-kontrakta-s-rosatom-18383570.html. Erişim tarihi: 01.02.2022.
22. Tass.ru (2022). Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da büyük elektrik kesintisi meydana geldi. Alınan yer:  https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13514995. Erişim tarihi: 01.02.2022.
23. Tengrinews.kz (2022). Kazakistan’ın güneyindeki elektrik kesintisi madencilerin faaliyetleriyle ilgili değil – KEGOC. Alınan yer: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/blekaut-yuge-kazahstana-ne-svyazan-deyatelnostyu-maynerov-460411/. Erişim tarihi: 04.02.2022.
24. Unescap.org (2018). Orta Asya’da Enerji ve Kalkınma: Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’daki Enerji Sektörüne İstatistiksel Bir Bakış. Alınan yer: https://www.unescap.org/sites/default/files/Central%20Asia%20Statistical%20Perspective%202018_WEB.pdf. Erişim tarihi: 02.02.2022.

Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.