Türk Devletleri Teşkilatı’nın (TDT) 10. Zirvesi 3 Kasım 2023 tarihinde Kazakistan’ın başkenti Astana’da yapıldı. Zirveye Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadyr Japarov, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev, Türkmenistan Milli Keneşinin Halk Maslahatı Başkanı Gurbanguly Berdimuhamedov ve Macaristan Başbakanı Viktor Orbán ile TDT Genel Sekreteri Kubanıçbek Ömüraliyev katıldı. TDT Aksakallar Konseyi Başkanı Binali Yıldırım ve üyeleri ile Türk İşbirliği Teşkilatları Başkanları da Zirve’de yerlerini aldılar. TDT Dışişleri Bakanları Konseyi’de Zirve öncesinde Devlet Başkanları tarafından imzalanacak belgeler üzerine son görüşmeleri yapmak üzere çeşitli toplantılar yaptı (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023).
Astana Zirvesi gündeminde ulaştırma, ekonomi, çevre, bilim ve kültür gibi önemli başlıklar yer aldı. Öte yandan bölgesel ve uluslararası son gelişmeleri değerlendiren Devlet Başkanları TDT’nin geleceğini ilgilendiren konular hakkında çeşitli kararlar aldılar. “Türk Devri” ana mottosuyla Liderler yeni iş birlikleri ve bütünleşme çabalarını güçlendirme niyetlerini ortaya koydular. TDT üye ülkeleri başta olmak üzere Türk Dünyası’ndaki iş birliklerinin derinleştirilmesi ve dayanışmanın artırılması konusundaki hemfikir tutumlarını kararlılıkla Zirve’deki konuşmalarıyla ortaya koydular. Dahası Türk Dünyası Vizyonu-2040 ve TDT Stratejisi 2022-2026 belgelerinin amaç ve ilkeleri doğrultusunda iş birliğini ve dayanışmayı derinleştirme ve genişletme taahhütlerini de yinelediler (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023).
Astana Zirvesi’nin sonuç bildirgesinde yer alan konular arasında siyaset, dış politika, güvenlik, ekonomi ve sektörel iş birlikleri bulunmaktadır. Bunlara ek olarak üçüncü taraflarla iş birliğini içeren kapsamlı, kararlar, planlar ve görüşler yer almaktadır. Tüm bunlar TDT’nin gelecek yol haritasının gerçekleştirilmesi için gereken atılımları ortaya koymaktadır. Astana Zirvesi’nde dikkat çeken atılımlardan bahsedecek olursak: Astana’nın 2024 “Türk Dünyası Finans Merkezi” ve İstanbul’un 2025 “Türk Dünyası Finans Merkezi” olarak ilan edilmesine ilişkin Kararı; Türk İşbirliği Teşkilatlarının Bayraklarının Uyumlaştırılmasına İlişkin Kararı; Ekonomik İşbirliği Teşkilatına (EİT) Türk Devletleri Teşkilatı Nezdinde Gözlemci Statüsü Verilmesine İlişkin Kararı; Türk Devletleri Teşkilatı Ulaştırma Bağlantı Programının 2023-2027 Yılları Arasında Uygulanmasına İlişkin Ortak Eylem Planı; 6 Şubat’ın “(Türkiye’de meydana gelen yıkıcı depremlerin kurbanlarının anısına) Türk Dünyası Afetzedeleri Anma ve Dayanışma Günü” ilan edilmesine ilişkin Kararı ve “Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’e Türk Dünyası Âli Nişanı tevdi edilmesi” Kararı gibi çeşitli konular yer almaktadır (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023). Zirve’de Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım-Comart Tokayev Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’i Dönem Başkanlığı süresince göstermiş olduğu başarılı yönetimden dolayı tebrik etti. TDT Başkanlığı böylece 3 Kasım 2023’ten itibaren Özbekistan’dan Kazakistan’a geçmiş oldu. 2024’de ise Zirvenin Kırgızistan’da yapılması kararı alındı (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023).
Genel itibariyle pek çok alandaki gelişmelere değinen liderlerin Zirve’deki konuşmalarını ve sonuç bildirgesini daha derinden inceleyecek olursak ağırlıklı olarak ekonomi, ticaret ve ulaşım alanlarına büyük yer ayrıldığını görebiliriz. Bu da bizlere önümüzdeki süreçte hangi alanlarda daha fazla iş birliklerinin artacağına dair önemli bir işaret vermektedir. Örneğin bildirgenin maddeleri arasında yer alan Türk Yatırım Fonu ve TURANSEZ özel ekonomik bölgesi gibi girişimler TDT üye ülkeleri arasındaki ekonomik bağları güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Dahası Astana’nın 2024 yılı Türk Dünyası Finans Merkezi olarak belirlenmesi ve bunu 2025’te İstanbul’un takip edecek olması da arka planda ticaret ve finans alanlarındaki iş birliklerinin güçlendirilmesi için kritik öneme sahip altyapı çalışmalarının yürütülmekte olduğunu göstermektedir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023; Akorda, 2023).
Bu doğrultuda Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Trans-Hazar Doğu-Batı Orta Koridoru’nun geliştirilmesi adına fiziki olmayan teknik engellerin kaldırılması ile fiziki ve dijital altyapı çalışmalarının en kısa sürede bitirilmesi gerekliliğine yaptığı vurgu yine ekonomik ilişkilerin güçlendirilmesine verilen önemi göstermektedir (Anadolu Ajansı, 2023). Çünkü Şubat 2022’de başlayan Rusya ve Ukrayna arasındaki savaştan sonra Orta Koridor’un önemi uluslararası yük taşımacılığı açısından gittikçe artmaktadır. Lakin her ne kadar Orta Koridor’un taşımakta olduğu yük miktarı Rusya’ya uygulanan ambargolar nedeniyle artmakta olsa da güncel yapısı itibariyle hedeflenen payı alma noktasında rekabet gücüne pratikte henüz erişememiştir. Bunun nedenleri arasında güzergah üzerinde farklı ülkelerin karşılaştığı çeşitli fiziki altyapı yetersizlikleri ve Hazar Denizi’ndeki olumsuz hava koşulları gibi faktörler dışında pek çok teknik engeller de yer almaktadır. Orta Koridor’un etkin kullanımıyla TDT üye ülkeleri de merkezinde bulundukları Avrupa’dan Çin’e kadar uzanan güzergahın kilit noktalarından birisi olan bu koridorun rekabet gücünü artırarak hem kendileri arasındaki ticaret hacminden hem de makro perspektifte Tek Kuşak Tek Yol projesinin bir parçası olarak da transit yük taşımacılığından daha fazla gelir elde etme potansiyeline sahiptirler (Kenderdine ve Bucsky, 2021).
Ekonomik perspektif açısından diğer önemli gelişmelere baktığımızda Astana Zirvesi’nde Ticaretin Kolaylaştırılması Komitesi Kurulması kararı alındı. Böylece üye ülkeler arasındaki sorunlar tek bir merkezde toplanarak çözümleri açısından daha hızlı adımlar atılabilecektir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023). Kurumsal düzeyde yakınlaşma açısından Türk Devletleri Sendikalar Teşkilatı’nın kurulması önerisi, Türk Devletleri Ticari İşbirliği Araştırma Merkezi açma önerisi, E-Ticaretin Önemi ve Dijital Ekonomi Ortaklık Anlaşması’nın imzalanmasının teşvik edilmesi, TURANSEZ’in Kazakistan mevzuatında yapılmakta olan değişikliklerle daha işlevsel hale getirilmesi konularında da çalışmalar yürütülmektedir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023). Ulaşım sektöründe ise Türkiye ve Özbekistan arasında yürütülmekte olan “e-İzin” projesinin tüm TDT üye ülkelerinde pilot proje olarak başlatılmasının teşvik edilmesi, TDT üye devletleri arasında Uluslararası Kombine Yük Taşımacılığı ve Basitleştirilmiş Gümrük Hattı Anlaşmalarının yürürlüğe girmesi için iç prosedürlerin hızlandırılması çağrısı ve Zengilan şehrinde düzenlenmesi önerilen “Uluslararası Taşımacılık Lojistik Koridorları: Zengilan’dan Kalkınma Atılımları” gibi uluslararası konferansların teşvik edilmesi gibi girişimler ilgili kurumlar nezdinde sürdürülmektedir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023).
Böylece, TDT son yıllarda özel önem verdiği ekonomi, ticaret ve ulaşım alanındaki yakınlaşmaların ve iş birliklerinin kapsamını genişleterek güncel jeo-politik ve jeo-ekonomik gelişmelere karşı TDT çatısı altında ekonomik birleşme çabalarını gerçekleştirmektedir. Bu tür girişimleri gelecek perspektifleri açısından değerlendirdiğimizde Avrupa Birliği’nin Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’ndan şu anki haline dönüşme sürecindeki benzer bir yaklaşımın benimsendiğini söylemek yanlış olmasa gerek (Tomar, 2023). Günümüz koşullarında hızla gelişen uluslararası ortamda atılan bu adımları TDT’nin yeni gelişmekte olan önemli bir güç merkezi haline gelme çalışmalarının ilk evresi olarak da tabir edebiliriz.
Zirve’den basına yansıyan diğer gelişmelere baktığımızda Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’in konuşmasına Göktürk Hakanı Bilge Kağan’ın “Ey Türk İlim (devletim), kendine dön, kendini anla, yine yükseleceksin.” sözleriyle başlaması TDT’nin birlik ve bütünleşme çabalarının ruhunu yansıtan en dikkat çekici anlarından birisi olduğu söylenebilir (Abdülkerimov, 2023). Öte yandan TDT üye devletlerin halihazırda bazı sektörlerde erişmiş oldukları gelişmişlik seviyesinin bir nişanesi olarak Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Astana Zirvesi sırasında Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev’e Türkiye’nin yerli ve milli imkanlarla ürettiği TOGG arabasını hediye etmesi, dostluk diplomasisi açısından önemli karelerden birisi olarak yerini aldı (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı, 2023). Daha öncesinde de Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’e, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’e ve Türkmenistan Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhamedov ile Türkmenistan Milli Keneşinin Halk Maslahatı Başkanı Gurbanguly Berdimuhamedov’a TOGG hediye etmişti (TRT Haber, 2023; CNN TURK, 2023; Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2023). Görüleceği üzere Türk Devletleri Başkanlarına TOGG hediye edilmesi de dostluk diplomasisine yeni bir soluk katmaktadır.
Bölgesel ve uluslararası gelişmelerin de ele alındığı Astana Zirvesi’nden çıkan mesajlar arasında Gazze’de ve Filistin Topraklarının geri kalan bölgelerinde 7 Ekim 2023 tarihinden itibaren tırmanan şiddetin vahim şekilde kötüleşmesinden duyulan endişe paylaşıldı, sivillere karşı gerçekleştirilen tüm saldırılar kınandı. TDT tarafından taraflar arasında ateşkes ilan edilerek Gazze’ye insani yardımların engelsiz bir şekilde ulaştırılması çağrısı yapıldı. Kalıcı bir barış için TDT uluslararası hukuk ve iki devletli çözüm temelinde çalışmaların yürütülmesi gerektiğini yineleyerek bu sürecin garanti altına alınmasını vurguladı. Böylece Gazze’de yaşanan insanlık dramına sessiz kalınmayarak bu konudaki TDT’nin duruşu Astana Zirvesi’nde ortaya konuldu (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023).
Öte yandan uluslararası iş birlikleri konusunda Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın (EİT), TDT’ye Gözlemci Üye olarak kabul edilmesi de bölgesel iş birliği ve entegrasyon açısından önemli bir adım olarak değerlendirilebilir. Bu kabul, her iki teşkilat arasındaki ekonomik ve siyasi iş birliğini daha da derinleştirecek, daha geniş bir coğrafyada ticaret ve yatırım fırsatlarını artıracak ve üye devletler arasında yeni ekonomik fırsatlar sunacak bir potansiyele sahiptir. Bu iş birliğinin, EİT ve TDT üye devletleri arasındaki kültürel ve tarihi bağları güçlendirerek, ortak kültürel mirasın korunması ve tanıtılmasında önemli bir rol oynama potansiyelinin de bulunduğunu belirtmek gerekir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023). Bölgesel güvenlik ve istikrarın sağlanması açısından da etkili olabilecek bu iş birliği, terörizm, radikalizm ve aşırılık yanlısı hareketlere karşı ortak mücadele ve istihbarat paylaşımının da önünü açacaktır. Çok taraflı diplomasi ve bölgesel diyalog için yeni kapılar açan bu gelişme, küresel ve bölgesel meselelerde çözüm yolları geliştirilmesine de katkı sağlayacaktır.
Diğer uluslararası iş birlikleri açısından bakıldığında TDT’nin farklı platformlarda etkin bir şekilde temsil edilmesi için pek çok girişimin de sürdürüldüğü görülmektedir. Bunlar arasında TDT’nin Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu ile İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) nezdinde Gözlemci Statüsü alması, Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO) ile iş birliği çalışmaları ve TDT – Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi, TDT – Afrika Birliği ve TDT – Avrupa Birliği platformlarının oluşturulması yer almaktadır (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023). Bu atılımlar sayesinde TDT’nin uluslararası platformlardaki görünürlüğü artırılarak bölgesel ve küresel düzeyde iş birlikleri güçlendirilecek ve üye devletlerin çıkarları çeşitli platformlarda daha güçlü bir şekilde savunulacaktır.
Kısaca TDT’nin 10. Zirvesi, bölgesel iş birliği ve bütünleşme yolunda önemli bir dönüm noktasıdır. Zirve, TDT üye ülkeleri arasında ekonomi, ticaret ve ulaştırma alanlarındaki iş birliklerini ve dayanışmayı pekiştirmekte olup, aynı zamanda uluslararası platformlarda TDT’nin etkinliğini artırmak için yeni yollar açmaktadır. Özellikle, Astana ve İstanbul’un sırasıyla 2024 ve 2025’te “Türk Dünyası Finans Merkezi” olarak ilan edilmesinin, ekonomi ve finans alanlarında iş birliklerini güçlendirecek önemli bir girişim olduğuna şüphe bulunmamaktadır.
Astana Zirvesi’nde alınan kararlar ve imzalanan belgeler, TDT’nin gelecekteki yol haritasını belirleyici nitelikte olup, üye ülkeler arasındaki iş birliğini daha da ileriye taşıyacak açılımlar içermektedir. Ayrıca, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’e “Türk Dünyası Âli Nişanı”nın tevdi edilmesi ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın TOGG hediyesi gibi jestler, üye devletler arasındaki dostluk ve dayanışmanın daha da derinleşeceğinin göstergeleridir. Zirve, aynı zamanda uluslararası iş birliklerini ve diyalogları genişleten yeni perspektif de sunmuştur.
Sonuç olarak, Astana Zirvesi, Türk Dünyası’nın birliği ve bütünleşme yolundaki yeni ufuklarını daha belirgin bir hale getiren, üye ülkeler arasındaki iş birliğini ve dayanışmayı pekiştiren, aynı zamanda uluslararası alanda TDT’nin etkinliğini artıran önemli kararlar ve girişimlerle dolu bir dönüm noktası olmuştur. Bu zirve, TDT’nin gelecekte bölgesel ve küresel düzeyde daha etkili ve koordineli bir şekilde hareket etme potansiyelini gözler önüne sermektedir.
Kaynakça:
Abdülkerimov, Bahtiyar (2023). Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev: Filistin Halkı Bağımsız Devlet Kurma Hakkına Sahiptir. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ozbekistan-cumhurbaskani-mirziyoyev-filistin-halki-bagimsiz-devlet-kurma-hakkina-sahiptir/3042297. Erişim tarihi: 29.11.2023.
Akorda (2023). Türk Devletleri Teşkilatı X Zirvesi Gerçekleştirildi. Alınan yer: https://www.akorda.kz/ru/sostoyalsya-x-sammit-organizacii-tyurkskih-gosudarstv-3105444. Erişim tarihi: 29.12.2023.
Anadolu Ajansı Youtube Kanalı (2023). Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi 10. Zirvesi’ne Katıldı. Alınan yer: https://www.youtube.com/watch?v=E6MKKC3z80Y. Erişim tarihi: 29.12.2023.
Beyaz, Zafer ve Kussainova, Meiramgul (2023). Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi 10. Zirvesi Başladı. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/politika/turk-devletleri-teskilati-devlet-baskanlari-konseyi-10-zirvesi-basladi/3041931. Erişim tarihi: 29.11.2023.
CNN TURK (2023). Özbekistan Cumhurbaşkanı TOGG’u Teslim Aldı. Alınan yer: https://www.cnnturk.com/video/otomobil/yerli-otomobil-togg/ozbekistan-cumhurbaskani-toggu-teslim-aldi. Erişim tarihi: 02.12.2023.
Kenderdine, Tristan ve Bucsky, Peter (2021). Orta Koridor Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Rotasının Politika Geliştirme ve Ticaret Potansiyeli. Alınan yer: https://www.adb.org/publications/middle-corridor-policy-development-trade-potential. Erişim tarihi: 29.11.2023.
Tomar, Cengiz (2023). Görüş – Türk Devletleri Teşkilatı Zirvesi: 21. Yüzyıl Bir Türk Yüzyılı Olabilir mi? Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/gorus-turk-devletleri-teskilati-zirvesi-21-yuzyil-bir-turk-yuzyili-olabilir-mi/3045109. Erişim tarihi: 28.11.2023.
TRT Haber (2023). Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev TOGG’u Teslim Aldı. Alınan yer: https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-cumhurbaskani-aliyev-toggu-teslim-aldi-758296.html. Erişim tarihi: 02.12.2023.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı (2023). Erdoğan, Tokayev’e TOGG Hediye Etti. Alınan yer: https://www.iletisim.gov.tr/turkce/dis_basinda_turkiye/detay/erdogan-tokayeve-togg-hediye-etti. Erişim tarihi: 02.12.2023.
Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Youtube Kanalı (2023). TOGG Türkmenistan’a Teslim Edildi. Alınan yer: https://www.youtube.com/watch?v=6ksZEQpDGjk. Erişim tarihi: 02.12.2023.
Türk Devletleri Teşkilatı (2023). Türk Devletleri Teşkilatı Onuncu Zirvesi Astana’da Gerçekleştirildi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-onuncu-zirvesi-astanada-gerceklestirildi_3111. Erişim tarihi: 28.11.2023.
Türk Devletleri Teşkilatı (2023). Türk Devletleri Teşkilatı 10. Zirve Bildirisi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/astana-bildirisi-3113-214.pdf. Erişim tarihi: 28.11.2023.
Türk Devletleri Teşkilatı (2023). Özbekistan Cumhurbaşkanına ‘Türk Dünyası Ali Nişanı’ Tevdi Edildi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haberler/ozbekistan-cumhurbaskanina-turk-dunyasi-ali-nisani-tevdi-edildi_3112. Erişim tarihi: 29.11.2023.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.