11 Kasım 2022 tarihinde Özbekistan’ın Semerkant şehrinde Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) 9. Zirvesi gerçekleşti. Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in ev sahipliğinde düzenlenen TDT Semerkant Zirvesi’ne Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Japarov, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Türkmenistan Milli Keneşi Halk Maslahatı Başkanı Gurbanguly Berdimuhamedov ve Macaristan Başbakanı Viktor Orban katılmıştır. “Türk Medeniyeti için Yeni Dönem: Ortak Kalkınma ve Refaha Doğru” ana başlığıyla düzenlenen TDT Semerkant Zirvesi’ne üye ve gözlemci ülkeler arasında Nahçıvan Anlaşması’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Protokol, TDT Ticaretin Kolaylaştırılması Stratejisi, Basitleştirilmiş Gümrük Koridoru Kurulmasına İlişkin Anlaşma, TDT Üye Ülkeleri Arasında Uluslararası Kombine Yük Taşımacılığı Anlaşması, Ulaştırma Bağlantı Programı, Üye Devletlerinde Bilişim Alanının Geliştirilmesine İlişkin Mutabakat Zaptı ve Üye Devletlerinin İlgili Kurumları Arasında Dijital İnsan Kaynakları Sistemlerine İlişkin Mutabakat Zaptı gibi bir dizi önemli belgeler imzalanmış ve TDT 2022-2026 Strateji Belgesi kabul edilmiştir [Turkkon, 2022a].
Öncelikle geleceğe dönük ehemmiyetli konuların masaya yatırıldığı ve söz konusu önemli belgelerin imzalandığı Semerkant Zirvesi’nin, TDT’nin genişlemesi ve Türk dünyasının bütünleşmesi açısından büyük önem teşkil ettiği söylenebilir. Özellikle 2018 Çolpan Ata Zirvesi’nde Macaristan’ın gözlemci statüsünü kazandığı, 2019 Bakü Zirvesi’nde Özbekistan’ın tam üye olduğu ve 2021 İstanbul Zirvesi’nde Türkmenistan’ın gözlemci ülke olarak katıldığı Türk Devletleri Teşkilatı’nın, 2022 Semerkant Zirvesi’nde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) gözlemci statüsünü kazanması ile yeni bir aşamaya yükseldiği ifade edilebilir [Turkkon, 2021; Turkkon, 2022b]. Keza uzun süredir mevcut siyasi-hukuki statüsü nedeniyle örgüte katılamayan KKTC’nin gözlemci statüsü, hem Türk dünyasının bütünleşmesi ve TDT’nin genişlemesi, hem de KKTC’nin Türk dünyasıyla iş birliği ve entegrasyonunun yoğunlaşması açısından oldukça önemli bir gelişme niteliğindedir. Bu önemli gelişme, önümüzdeki dönemde TDT’nin giderek genişlemesine ve bölgesel etkisinin artmasına olumlu yansıyabilir. Bu bağlamda TDT’nin bundan sonraki genişleme ve gelişme süreci açısından bakıldığında mevcut üye ve gözlemci ülkelerle köklü tarihi ve kültürel ilişkileri bulunan ve aynı zamanda ticari ve ekonomik ilişkileri gelişmekte olan Moğolistan’ın olası gözlemci ülke statüsünün, önümüzdeki dönemde değerlendirilmesi gereken bir gündem maddesi olduğu söylenebilir. Benzer şekilde yine tarihi ve kültürel ortaklıklar ve bölgesel bütünleşme açısından bakıldığında Tacikistan’ın da gözlemci üye olarak TDT ailesine katılması uzak bir olasılık olarak görünmemektedir.
TDT Semerkant Zirvesi’nin üzerinde durulması gereken önemli gündemlerinden bir diğeri ise, üye ülkeler arasındaki bölgesel güvenlik ve askeri iş birliğinin geliştirilmesine dikkat çekilmiş olmasıdır. Çünkü son yıllarda, özellikle de Suriye meselesi ile ilgili ortaya çıkan terörizm tehdidi ve ABD’nin Afganistan’dan çekilmesiyle beraber Taliban’ın ülkede yeniden idareyi ele geçirmesinden sonra yaşanan kaos ve belirsizliklerin yanı sıra, Rusya’nın Ukrayna’yı işgali nedeniyle ortaya çıkan güncel sorunlar, bölgenin istikrar ve güvenliğini olumsuz yönde etkilemeye devam etmektedir. Böylesine bir konjonktürde TDT üyeleri için güvenlik ve askeri alanlardaki iş birliği ihtiyacı ve arzusu gittikçe güçlenmektedir. Zira TDT 9. Zirvesi Semerkant Bildirisi’nde, üye ülkelerin ortak çıkarlarını ilgilendiren güvenlik konularında yakın eşgüdüm ve iş birliğinin sağlanması amacıyla, örgüt çatısı altında düzenli olarak güvenlik istişarelerinin sürdürülmesinin yanı sıra, savunma sanayii ve askeri alanda daha yakın iş birliğinin geliştirilmesinin altı çizilmiştir [Turkkon, 2022a]. Zaten son birkaç yılda TDT üyeleri arasında güvenlik, askeri ve askeri-teknik iş birliği ivme kazanmıştır. Örneğin, Ağustos 2017’de ilk defa askeri iş birliği planını imzalayarak askerî iş birliğinin daha da geliştirilmesi konusunda mutabık kalan Astana ve Taşkent, Nisan 2021’de hava savunma ve hava sahası teknik desteği konusunda anlaşmaya imza atmış ve Kasım 2021’de Kazakistan’da “Kalkan-2021” ve Özbekistan’da “Ortaklık-2021” adıyla ortak askerî tatbikat düzenlemiştir [Kazakistan Savunma Bakanlığı, 2021a; Kazakistan Savunma Bakanlığı, 2021b]. Ekim 2020’de Askeri Mali İşbirliği Anlaşması ve Nakdi Yardım Uygulama Protokolü imzalayan Türkiye ve Özbekistan arasında da Kasım 2022’de Askerî İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır [T.C. Millî Savunma Bakanlığı, 2020; T.C. Millî Savunma Bakanlığı, 2022]. 2017’de ikili askeri iş birliği planını imzalayan Azerbaycan ve Özbekistan, Haziran 2022’de askeri, askeri-teknik ve askeri-eğitim alanlarında önemli iş birliği anlaşmalarını hayata geçirmişlerdir [Veliyev, 2022]. Diğer taraftan, Mart 2022’de Türkiye ve Kırgızistan arasında da Askerî ve Askerî Teknik İşbirliğine İlişkin Faaliyetlere Yönelik Yol Haritası, [T.C. Millî Savunma Bakanlığı, 2022b], Mayıs 2022’de ise Kazakistan ile Türkiye arasında Askerî İstihbarat İşbirliği Protokolü ile Askerî Arşiv, Askerî Tarih, Askerî Müzecilik ve Askerî Yayım Alanlarında İşbirliği Protokolü imzalanmıştır [Kazakistan Savunma Bakanlığı, 2022]. Belirtmek gerekir ki, 2020 yılında ortaya çıkan İkinci Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Türkiye’nin Azerbaycan’a verdiği destek ve Karabağ Zaferi, TDT üye ülkeleri arasındaki güvenlik ve askeri iş birliğine ivme kazandırmıştır. Bu açıdan bakıldığında, önümüzdeki dönemde TDT çatısı altında terörizm gibi güvenlik konularının yanı sıra, askeri, askeri-teknik ve askeri-eğitim alanlarında karşılıklı dayanışma ve iş birliğinin derinleşeceği tahmin edilebilir.
Semerkant Zirvesi’nde TDT bünyesinde Türk Yatırım Fonu’nun resmi olarak kurulması da ticari ve ekonomik iş birliğinin geleceği açısından bir diğer önemli gelişmedir. Bu bağlamda Mayıs 2019’da kurulan Türk Ticaret ve Sanayi Odası da üye ve gözlemci ülkeler arasındaki ikili ve çok taraflı ticari-ekonomik ve yatırım iş birliğinin gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. Ayrıca, Semerkant Bildirisi’nde üye ülkeler arasında Ticaretin Kolaylaştırılması Stratejisi’nin kabul edilmesinin yanı sıra, Dijital Ekonomi Ortaklık Anlaşması ve Hizmetler ve Yatırımlara İlişkin Serbest Ticaret Anlaşması’na ilişkin müzakereleri sonuçlandırmaya yönelik kararların alınması dikkate alındığında, önümüzdeki dönemde TDT çerçevesinde ticaret ve gümrük işlemlerini basitleştirme ve uyumlaştırma çalışmaları hız kazanacaktır.
Ayrıca, 2022 Semerkant Zirvesi’nde TDT Üye Ülkeleri Arasında Uluslararası Kombine Yük Taşımacılığı Anlaşması’nın imzalanması, Ulaştırma Bağlantılılık Programı’nın kabul edilmesi ve Hazar Geçişli Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru’nun geliştirilmesi kararının alınması üye ve gözlemci ülkeler arasında ulaştırma iş birliğini artırılması açısından önemli bir adım olarak değerlendirilebilir. Çünkü TDT’nin Doğu ve Batı arasındaki önemli ulaşım güzergâhlarında bulunan özel coğrafi konumu ve büyük transit potansiyeli dikkate alındığında, Türkiye’nin aktif girişimleriyle gelişmekte olan Orta Koridor gerek TDT ülkeleri, gerekse tüm bölge ülkeleri için kazanımlar sağlayarak ortak kalkınma ve refah fırsatı sunacaktır. Bu bağlamda önümüzdeki dönemde TDT çerçevesinde ulaşım altyapı projelerinin güçlendirilmesi ve ulaşım iş birliğinin artırılması, üye ve gözlemci ülkelerin Doğu ve Batı arasında ulaşım üssü olarak aktif bir rol oynamasını sağlayabilir.
Özet olarak, son dönemdeki küresel ve bölgesel jeopolitik ve jeoekonomik gelişmelerle beraber mevcut dünya düzeninin hızlı bir değişim ve dönüşüm sürecine girdiği bir dönemde gerçekleşen Semerkant Zirvesi’nin, ortak geleceğe doğru yol haritasını çizen önemli bir zirve olduğu ifade edilebilir. Küresel ve bölgesel jeopolitik ve jeoekonomik ortam açısından bakıldığında, içinde bulunduğumuz dönem ve şartlar, TDT’nin giderek genişlemesine ve Türk dünyasının bütünleşmesine tarihi bir fırsat sunmaktadır. Bir tarafta Rusya’nın Ukrayna’yı işgali nedeniyle ağır yaptırımlarla ekonomik olarak zayıflaması ve hala sonuçları belli olmayan bir savaşla uğraşmasının, diğer bir taraftan bölgedeki etkisini artırmaya çalışan Çin’in de son zamanlarda ABD ile artarak devam eden jeoekonomik ve jeopolitik rekabeti nedeniyle Hint-Pasifik bölgesine odaklanması, TDT üyelerinin kendi aralarındaki iş birliğini geliştirmesi ve entegrasyon sürecini derinleştirmesi için uygun ortamı sunduğu söylenebilir. Nitekim Covid-19 salgını ve Rusya-Ukrayna savaşının olumsuz etkilerinden dolayı dünya genelinde üretim ve tedarik zincirlerinin bozulması, ticaret ve enerji güzergâhlarının kesintiye uğraması ve göçmen işçilerin sıkıntılı durumu gibi bir dizi faktör, TDT ülkelerinin bölgesel bütünleşme ve entegrasyona daha fazla önem vermelerini gerekli kılmaktadır.
Kaynaklar:
Kazakistan Savunma Bakanlığı (2021a). Kazakistan ve Özbekistan, hava savunma ve hava sahası teknik desteği konusunda anlaşma imzaladı. Alınan yer: https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/news/details/33179?lang=kk. Erişim tarihi: 17.11.2022.
Kazakistan Savunma Bakanlığı (2021b). Kazakistan ve Özbekistan “Hamkorlik-2021” ortak eğitim tatbikatı gerçekleştirecek. Alınan yer: https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/news/details/33179?lang=kk. Erişim tarihi: 17.11.2022.
Kazakistan Savunma Bakanlığı (2022). Kazakistan ile Türkiye arasında askeri iş birliği anlaşması imzalandı. Alınan yer: https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/news/details/368784?lang=kk. Erişim tarihi: 18.11.2022.
T.C. Millî Savunma Bakanlığı (2020). Millî Savunma Bakanı Hulusi Akar Özbekistan’da. Alınan yer: https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/27102020-56483. Erişim tarihi: 18.11.2022.
T.C. Millî Savunma Bakanlığı (2022a). Millî Savunma Bakanı Hulusi Akar, Özbekistan Savunma Bakanı Korg. Bahadır Kurbanov ile Bir Araya Geldi. Alınan yer: https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/23112022-42384. Erişim tarihi: 23.11.2022.
T.C. Millî Savunma Bakanlığı (2022b). Millî Savunma Bakanı Hulusi Akar, Kırgızistan Savunma Bakanı Bekbolotov ile Görüştü. Alınan yer: https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/132022-03470. Erişim tarihi: 18.11.2022.
Turkkon (2022a). Türk Devletleri Teşkilatı Dokuzuncu Zirvesi Semerkant’ta gerçekleştirildi. Alınan yer: https://www.turkkon.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-dokuzuncu-zirvesi-semerkantta-gerceklestirildi_2678. Erişim tarihi: 14.11.2022.
Turkkon (2022b). Türk Devletleri Teşkilatı Dokuzuncu Zirvesi Semerkant Bildirisi. Alınan yer: https://www.turkkon.org/assets/pdf/haberler/semerkant-bildirisi-2679-164.pdf. Erişim tarihi: 14.11.2022.
Turkkon (2021). Organizasyon Tarihçesi. Alınan yer: https://www.turkkon.org/tr/organizasyon-tarihcesi. Erişim tarihi: 15.11.2022.
Veliyev, Cavid (2022). Azerbaycan – Özbekistan stratejik iş birliği derinleşiyor. Alınan yer: https://www.yenisafak.com/dusunce-gunlugu/azerbaycan–ozbekistan-stratejik-is-birligi-derinlesiyor-3836492. Erişim tarihi: 16.11.2022.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.