Türkiye ve Özbekistan ortak bir dil ve tarih, benzer kültür ve geleneklere dayanan iki dost ülkedir. 16 Aralık 1991 tarihinde Özbekistan’ın bağımsızlığını Türkiye’nin ilk olarak tanıması da bu kardeşliğin yüksek bir ifadesi olarak kabul edilebilir. Türkiye ile Özbekistan arasında diplomatik ilişkiler 4 Mart kurulmuştur. Nisan 1992’den itibaren Taşkent’te Türkiye Büyükelçiliği, Mayıs 1993’ten bu yana Özbekistan’ın Ankara’daki diplomatik misyonu faaliyet göstermektedir (Özbekistan Dışişleri Bakanlığı, 2020). İki ülke arasında 1996 yılında Ebedi Dostluk ve İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Özbekistan’ın ilk Cumhurbaşkanı İslam Kerimov görevi boyunca Türkiye’ye 4 kere (1991, 1994, 1995 ve 1998) resmi ziyarette bulunmuştur. Daha sonra iktidara gelen Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev ise Türkiye’ye 2 kere (2017 ve 2020) resmi ziyaret gerçekleştirmiştir. Türkiye Cumhurbaşkanları da Özbekistan’a toplam 7 kere resmi ziyaretlerde bulunmuşlardır: Turgut Özal (1993), Süleyman Demirel (Mayıs 1996, Ekim 1996, ve 1999), Ahmet Necdet Sezer (2000) ve Recep Tayyip Erdoğan (2016, 2018) (Özbekistan Dışişleri Bakanlığı, 2020, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 2020).
5 Aralık 2016 tarihinde Özbekistan Cumhurbaşkanı olarak seçilen Şavkat Mirziyoyev’in iktidara gelmesi ile Özbekistan’da hem iç politikada hem dış politikada birtakım reformlar başlatılmıştır. Bunun bir örneği de, 2017 yılında Özbekistan Cumhuriyeti’nin “2017-2021 yıllarında Beş Öncelikli Alanda Gelişimin Eylem Stratejisi’nin” kabul edilmesidir (Strategy.regulation.gov.uz, 2020). Strateji de gösterilen amaçlar, devlet ve toplumun kapsamlı ve hızlandırılmış gelişimi için gerekli koşulların yaratılması, ülkenin modernizasyonu için öncelikli alanların uygulanması başta olmak üzere, ülkenin sürdürülebilir ve hızlandırılmış gelişimi için kökten yeni fikir ve ilkelerin geliştirilmesi ve uygulanmasını kapsamaktadır. Bu yolda devlet komşu ülkelerden başlayarak diğer ülkeler ile de iyi ilişkiler sürdürme yoluna gitmiştir. Özellikle Türk Cumhuriyetleri ile ilişkilerini geliştirme yönündeki çalışmaları da yürütmektedir. Bunun bir örneğini Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’in ilk yurtdışı ziyaretini Türkmenistan’a gerçekleştirmesinden görebiliriz. Daha sonraki ziyaretlerini de sırasıyla Kazakistan ve Kırgızistan’a yapmıştır. Eylül 2019’da Özbekistan Türk Keneşi’nin üyesi olmuştur. Özbekistan’ın Nahçıvan Zirvesi’nin 10. Yıldönümündeki Türk Keneşi’ne üyeliği bütün Türk dünyası tarafından ve özellikle Türkiye tarafından sıcak karşılanmıştır.
25-26 Ekim 2017 tarihinde ise Özbekistan’ın yeni Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev’in Türkiye’ye gerçekleştirdiği resmi ziyareti ise 19 sene sonra iki ülke arasındaki ilişkiler açısından yeni bir sayfa açmıştır. Bu ziyaret kapsamında iki ülke arasındaki işbirliğini stratejik ortaklık düzeyine çıkarma konusunda ortak bir bildiri imzalanmıştır. Daha sonra 2018 yılında Türkiye ile Özbekistan arasında Üst Düzey Stratejik İşbirliği Konseyi kurulmuştur. Son olarak Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın davetiyle 19 Şubat 2020 tarihinde Türkiye’ye resmi ziyarette bulunmuştur. Bu ziyaret sırasında iki cumhurbaşkanı ülkeler arasındaki ticaret hacmini 5 milyar dolara ulaştırmayı hedeflediklerini açıklamışlardır (Uza, 2020). Türkiye ile Özbekistan arasında 2016-2019 yılları arasındaki ticaret hacmi verilerini karşılaştırdığımızda yıllar itibariyle artan bir eğilim olduğunu görmekteyiz. 2016’da 1,2 milyar dolardan 2017’de 1,5 milyar dolara ve sonrasında ise 2018’de 1,7 milyar dolara yükselmiştir (UN Comtrade Database, 2020). 2019’da ise Özbekistan Yatırım ve Dış Ticaret Bakanlığı verilerine göre, Türkiye ile dış ticaret hacmi 2,5 milyar dolara yükselmiştir. Ülkeler bazında karşılaştırmak gerekirse, Özbekistan’ın önde gelen dış ticaret ortakları arasında 7,6 milyar dolar ile (%18,1) Çin ilk sırada yer alırken onu 6,6 milyar dolar (%15,7) ile Rusya takip etmekte olup sırasıyla Kazakistan 3,3 milyar dolar ile (%8) üçüncü sırada, Güney Kore Cumhuriyeti 2,7 milyar dolar (%6,5) ile dördüncü sırada ve Türkiye 2,5 milyar dolar ile (%6) beşinci sırada yer almaktadır (Özbekistan Yatırım ve Dış Ticaret Bakanlığı, 2020). 2017 yılında Türkiye ile birlikte gerçekleştirilmekte olan yatırım projelerinin toplam değeri 20 milyon dolardan az iken, 2020 yılında bu rakam 500 milyon doları geçmiştir (Fergana, 2020). Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi verilerine göre, Türk sermayesiyle Özbekistan’da faaliyet gösteren şirket sayısı 2018’de 915 iken, 2019’da bu rakam 1306’ya yükselmiştir (Stat.uz, 2020).
Türkiye ile Özbekistan ilişkilerinin yeni döneminde Özbekistan’ın turizm alanı da Türkiye için çekici hale getirmiştir. Özbekistan’ı ziyaret eden Türkiye’den giden turistlerin sayısı da hızlı artış göstermektedir. 2017 yılında Türkiye’den gelen turist sayısı 18 bin iken, 2018 yılında bu sayı 78 bin kişiye çıkmıştır (Özbekistan Dışişleri Bakanlığı, 2019). Türkiye ile Özbekistan arasındaki ilişkilerin yeni dönemine Özbekistan’ın 10 Şubat 2019’dan itibaren Türk vatandaşlarına 30 günlük vize muafiyeti uygulaması önemli katkı sağlamıştır. Bu adımın neticesinde 2019’da Türkiye’den Özbekistan’a gelen turist sayısı 100 bini geçerken, aynı yılda Özbekistan’dan Türkiye’ye giden Özbek turist sayısı 200 bini geçmiştir (Kemaloğlu, 2020). Öte yandan iki ülke arasında ulaşım alanında da ilişkilerin gelişmekte olduğunu görmekteyiz. Özbekistan Demiryolları ile Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları arasında bir anlaşma imzalanması da bu yoldaki stratejik adımlardan biri olarak sayılabilir. Daha önce Kazakistan’ın Özbekistan’ı Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Güzergahına dahil olmaya davet etmesi Özbekistan’ın hem Hazar Denizi üzerinden dünya pazarına açılmasını sağlayacak, hemde Türkiye ile ulaşım alanında entegre olma fırsatını artıracaktır. Bu yoldaki girişimler Türkiye ile Özbekistan’ın amaçladığı “Özbekistan-Türkiye-Avrupa Arasında Çok Çeşitli Lojistik Merkez’in (Multimodal Logistics Hub)” oluşumunu hızlandıracaktır. Sonuç olarak, Türkiye ile Özbekistan arasında son yıllarda ilişkilerin yüksek seviyeye ulaşması Özbekistan’ın uluslararası ve bölgesel entegrasyon girişimlerini de olumlu etkileyecektir.
Kaynaklar:
Fergana.news (2020). Özbekistan ve Türkiye Ticaret Hacmini 5 Milyar Dolara Çıkarmayı Hedefliyor. Alınan yer: https://fergana.news/news/115293/. Erişim tarihi: 13.03.2020.
Kemaloğlu İlyas (2020). Mirziyoyev’in Ziyareti Çerçevesinde Türkiye-Özbekistan İlişkileri. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/mirziyoyev-in-ziyareti-cercevesinde-turkiye-ozbekistan-iliskileri/1740453. Erişim tarihi: 13.07.2020.
Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi (2020). Dış Ticaret Faaliyetleri. Alınan yer: https://stat.uz/ru/164-ofytsyalnaia-statystyka-ru/6587-vneshneekonomicheskaya-deyatelnost. Erişim tarihi: 18.03.2020.
Özbekistan Dışişleri Bakanlığı (2019). Ankara’da Özbek-Türk Hükümetlerarası Komisyonu Toplantısı Gerçekleştirildi. Alınan yer: https://mfa.uz/ru/press/news/2019/07/20197/?print=Y. Erişim tarihi: 18.03.2020.
Özbekistan Dışişleri Bakanlığı (2020). Özbekistan’ın Avrupa Ülkeleri ile İlişkileri. Alınan yer: https://mfa.uz/ru/cooperation/countries/58/. Erişim tarihi: 10.03.2020.
Özbekistan Milli Enformasyon Ajansı (2020). Türkiye-Özbekistan: Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliğinin Yeni Dönemi. Alınan yer: http://uza.uz/ru/politics/uzbekistan-turtsiya-novyy-etap-strategicheskogo-partnerstva–20-02-2020. Erişim tarihi: 13.03.2020.
Özbekistan Yatırım ve Dış Ticaret Bakanlığı (2020). Özbekistan Cumhuriyeti Dış Ticaret Faaliyetlerinin 2019 Yıl Sonuçları. Alınan yer: https://mift.uz/ru/news/uzbekiston-respublikasi-tashi-savdo-faolijatining-2019-jil-jakunlari. Erişim tarihi: 15.03.2020.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2020). Türkiye-Özbekistan Siyasi İlişkileri. Alınan yer: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ozbekistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim tarihi: 12.07.2020.
Strategy Regulation (2020). Özbekistan Cumhuriyeti Gelişimine Yönelik Strateji Hakkında. Alınan yer: http://strategy.regulation.gov.uz/ru/document/2. Erişim tarihi: 12.03.2020.
UN Comtrade Database (2020). Türkiye-Özbekistan Ticaret Hacmi. Alınan yer: https://comtrade.un.org/data/. Erişim tarihi: 15.03.2020.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.