2020 жылдың 1 желтоқсанында Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институты, Анкара университеті Азия-Тынық мұхиты зерттеулерін қолдану және зерттеу орталығы (APAM) және Түркия Энергетикалық стратегиялар мен саясаттарын зерттеу орталығы (TESPAМ) «Азия-Тынық мұхиты еркін сауда келісімі және жаһандық жүйедегі көпжақты ықпалдары» атты онлайн панель өткізді.

Азия-Тынық мұхиты аймағы соңғы 20-30 жылда қол жеткізген саяси және сауда-экономикалық жетістіктерімен қазіргі кезде әлемдік экономиканың маңызды орталықтарының біріне айналып отыр. Осыған байланысты аймақтың саяси-экономикалық тұрғыдан дамуымен қатар, аймақ елдері арасындағы экономикалық қатынастарды нығайту, сауда мен инвестицияларды ырықтандыру, сауда және техникалық ынтымақтастық пен іскерлік қатынастарды жеңілдету қажеттілігі туындауда. Біраз уақыттан бері Азия-Тынық мұхиты аймағында жаһандық және аймақтық геосаяси күрестер мен түрлі қақтығыстар болғанымен, аймақтық экономикалық ынтымақтастық, сауда мен инвестицияларды қамтитын экономикалық аймақтандыру және интеграция үдерісі де қарқын ала бастады. Осы орайда Азия-Тынық мұхиты аймағындағы жан-жақты экономикалық серіктестік туралы келісім (RCEP) сияқты соңғы геоэкономикалық өзгерісті талқылауға бағытталған халықаралық онлайын панельде аймақ сарапшылары аталған өзгерістің көпжақты ықтимал әсерлерін зерделеді.

Түркия Энергетикалық стратегиялар мен саясаттарын зерттеу орталығының (TESPAМ) бас хатшысы, журналист Нешат Гүндоғдұның модераторлығында өткен халықаралық онлайын панельде Анкара университетінің Азия-Тынық мұхиты зерттеулерін қолдану және зерттеу орталығының (APAM) директоры, профессор, доктор Мертан Дүндар, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының директоры, доцент, доктор Вакур Сүмер, TESPAM төрағасы Огузхан Акйенер және Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының аға қылыми қызметкері Өмірбек Қанай баяндама жасады.

Бірінші болып баяндама жасаған Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының аға қылыми қызметкері Өмірбек Қанай, 2020 жылдың қараша айында Оңтүстік-Шығыс Азия елдері ассоциациясының (АСЕАН) көшбасшыларының 37-ші саммиті аясында АСЕАН мүшелері Бруней, Камбоджа, Индонезия, Лаос, Малайзия, Мьянма, Филиппин, Сингапур, Таиланд, Вьетнам және одақтың диалогтық серіктестері Австралия, Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея және Жаңа Зеландия арасында жасалған RCEP келісімі туралы негізгі ақпарат берді. 8 жылға созылған келіссөздер нәтижесінде қол жеткізілген келісімде АСЕАН-ның неғұрлым белсенді рөл атқарғанын жеткізген Өмірбек Қанай, АСЕАН-ның Австралия, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония және Жаңа Зеландия сияқты еркін сауда серіктестерімен бұрыннан жасалған әр түрлі еркін сауда келісімдерін кеңейту және жақсарту мақсатында аталмыш келісім жасасқанын мәлімдеді. Ол сондай-ақ, 2013 жылы алға қоған «Белдеу және жол» бастамасы аясында RCEP елдерімен сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастықты күшейтуді көздеген Қытайдың да бұл мәселе бойынша келіссөздерге белсенді қатысқанын айтты. Алайда келісімге қол қою, АҚШ пен Қытай арасындағы жаһандық бәсекелестіктің арта түскен және Азия-Тынық мұхиты аймағында АҚШ-тың Қытайға қарсы одақ құра бастаған кезеңімен сәйкес келгендігін атап өткен Өмірбек Қанай, ратификациялау үдерісіндегі RCEP келісімінің болашағы тараптар арасындағы болашақ қатынастармен қатар, Азия-Тынық мұхиты аймағындағы ең үлкен дағдарыстардың қатарына кіретін Оңтүстік Қытай теңізі мен Санкаку аралдарына қатысты егемендік талас-тартыстары, Қытай-Үндістан шекара дауы, Тайвань мәселесі және Корея түбегіндегі шиеленіс сияқты мәселелерді шешу жолдарымен тікелей байланысты екенін баса айтты.

TESPAM төрағасы Огузхан Акйенер RCEP келісімі аймақтағы энергетика тұрғысынан қандай жаңалықтар әкелетіні туралы баяндама жасады. Огузхан Акйенер, бүгінгі таңда әлемде жаңа тепе-теңдіктер орнатылғанын, әлемдік тәртіптің үнемі өзгеріп отырғанын және Батыс күшін жоғалта бастаған кезде Шығыстың күш ала бастағанын айта отырып, осындай кезеңде бірінші орынға шыққан RCEP келісімі өте маңызды келісім екенін және көптеген сұрақтар тудырғанын атап өтті. Оның айтуынша, RCEP елдері өзара тарифтерді төмендету немесе алып тастау сияқты мәселелер бойынша экономикалық ынтымақтастық үдерісіне кіріскенімен, осы үдеріс аясында көптеген саяси, тіпті қауіпсіздікке қатысты мәселелердің шешілмегені анық. Огузхан Акйенер, Қытай, Австралия, Индонезия, Жапония және Оңтүстік Корея RCEP келісіміне қатысушы 15 елдің ішінде жалпы ұлттық өнім бойынша жоғары дәрежедегі елдер екенін және бұл елдердің энергетикалық тапшылық мәселесінде таңқаларлық мәселерге тап болғанын мәлімдеді. Огузхан Акйенер, бұл елдер арасында үлкен елдер деп атауға болатын кейбір елдер өздерінің энергетикалық қауіпсіздігін өз қаражаттары мен стратегиясы арқылы дұрыс жолға қоятынын және RCEP келісімінің энергетикаға нелер әкелетіні қызығушылық тудыратынын атап өтті.

APAM директоры, профессор, доктор Мертан Дүндар ең алдымен RCEP келісіміне қатысты көптеген тұжырымдамалардың бар болғанын ескере отырып, шын мәнінде RCEP келіссөздері Қытай мен Үндістанның қатысуымен өте үлкен аумақты және халық санын қамти отырып әлемге бағыт бере алатын құрылымға қарай бет ала бастағанда, Үндістан сияқты серіктестің келіссөзден кетуі және қол қойылған келісімге қатыспауы құрылымды мүлде басқа бағытқа бұрғанын мәлімдеді. Профессор, доктор Мертан Дүндар келісімге қатысушы елдер арасындағы көптеген мәселелерден басқа, бұл келіссөзге кірмейтін АҚШ-тың жақын аралықта бұған қалай қарайтыны үлкен сұрақ тудыратынын айта отырып, бұл жағдайда Қытайдың аталған келіссөзде алға шығуға талпынатынын білдірді. Профессор, доктор Мертан Дүндар Азия-Тынық мұхиты аймағындағы еркін сауда келісімінің Түркияға тигізетін әсері мен пайдасының және Түркияның Азия-Тынық мұхиты аймағына қатысты бағытының жан-жақты зерттелуі тиіс екенін айта келіп, бұған дейін Түркияның аймақтағы елдермен сауда-экономикалық қарым-қатынастарының жағдайы мен болашағының зерттелуі керек екендігін білдірді.

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институтының директоры, доцент, доктор Вакур Сүмер өз сөзінде Қытай, Жапония және Оңтүстік Корея елдерінің айналасында қалыптасқан Азияның күшеюі, басқаша айтқанда Шығыстың өрлеуі деп атауға болатын кезеңде алға шыққан RCEP келісімінің біртіндеп, аз да болса экономикалық нәтиже беретін келісім екенін баса айтты. Доцент, доктор Вакур Сүмер RCEP келісімінің Қытайдың басшылығымен жүзеге асырылуы туралы пікірлердің бар екенін айта отырып, Қытайға қарсы ауыр салмақтағы ойыншы деп атауға болатын Австралия, Жапония және Оңтүстік Корея сияқты маңызды аймақтық экономикалық державалардың да келісімге қол қоғанын атап өтті. RCEP келісімінің салыстырмалы түрде еркін келісім болғандықтан, Еуропалық Одақ елдеріндегідей экономикалық ынтымақтастыққа айналу үшін оның алдында өте ұзақ жол бар екендігін білдірген Сүмер, сондай-ақ аймақтың өте үлкен екенін және сауда-экономикалық таңдаулары әр түрлі мүше елдерді еркін сауда келісімі бойынша біріктіру қиын екенін айтты.

Онлайн панельдің соңында модератор, TESPAM Бас хатшысы Нешат Гүндоғду тыңдаушылардың сұрақтарына кезек берді. Сұрақтарға жауап берген қатысушылар жаһандық және аймақтық геосаяси және геоэкономикалық өзгерістер шеңберінде аймақ елдері арасындағы саяси және сауда-экономикалық қатынастарды қалай дамыту керектігі туралы пікір алмасты.