(Орталық Азиядағы энергетикалық қауіпсіздік басты тақырыпқа айналды)
Қазақстан, Қытай, Өзбекстан және Тәжікстаннан шақырылған баяндамашылар дөңгелек үстел отырысында энергетикалық қауіпсіздік мәселесін әр түрлі қырлардан қарастырып, өз елдері туралы егжей-тегжейлі ақпаратты ұсынды. Дөңгелек үстелге Шығыс Қытай педагогикалық университеті Ресей ғылыми-зерттеу орталығы директорының орынбасары доцент, доктор Чэн Ян, Тәжікстан Президенті жанындағы Стратегиялық зерттеулер орталығы Салалық даму департаментінің төрағасы Рахман Джахан Афруз Даринг, Еуразия ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері доктор Фарход Аминжонов және Орталық Азия Жаңартылатын энергия даму орталығының директоры және Халықаралық Вестминстер университетінің оқытушысы доктор Бахтияр Есчанов баяндамашы ретінде қатысты.
Біздің институт директоры э.ғ.д., доцент Невзат Шимшек дөңгелек үстелді бастау сөзінде жалпы энергияға деген сұраныс пен ұсыныс, аймақтық ынтымақтастық және энергияның тиімділігі сияқты мәселелерге тоқталып өтті. Аймақ елдерінің энергетикалық басымдықтары ретінде Тәжікстан мен Қырғызстан үшін су ресурстарын, Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстан үшін мұнай мен табиғи газ ресурстарын атады. Орталық Азия елдерінің энергетикалық ресурстарға бай болуы аймақтың халықаралық аренадағы маңызын арттырып жатқандығын атап өтті. Еуропа Одағы пен Қытайдың көп мөлшерде мұнай және газ импортын қажет ететіндігін айтты. Еуропа Одағы газға тәуелділігін азайту үшін шаралар қабылдағанына қарамастан, статистика мәліметтері бұл қажеттілік алдағы жылдары одан әрі ұлғаяды деп көрсетуде. Орталық Азия елдері энергия тасымалдау маршруттарын «Оңтүстік ағын», «Транс-Каспий» және «ТАПҮ» (Түркіменстан-Ауғанстан-Пәкістан-Үндістан) газ құбырлары арқылы әртараптандыруға талпынуда. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін аймақтық ынтымақтастыққа қажеттіліктің туындауына басты себеп – энергияға сұраныстың артуы және энергия саудасынан пайда табу. Алайда, Орталық Азия елдерінің қазіргі саясаттарының энергетика саясатына теріс әсер ететінін айта отырып, аймақтағы елдердің өзара тәуелділікті ескеретін саясатты ұстану керектігін білдірді. Э.ғ.д., доцент Невзат Шимшек сондай-ақ энергия тиімділігін арттырудың маңыздылығын атап өтті. Сөз соңында аймақтық ынтымақтастықтың Орталық Азия елдері үшін де, шетелдік қатысушылар үшін де пайдалы болатынын айтты.
Отырыс хатшысы Лидия Пархомчик су және энергия мәселелерінің бұл аймақтағы елдер үшін үлкен маңызға ие екенін айтты. Аймақтағы энергетика құрылымының бір-біріне тәуелді екенін және аймақтық ынтымақтастықтың энергетикалық қауіпсіздік тұрғысынан маңызды болғанын айта келе сессияны ашты.
Доц., доктор Чэн Ян өз сөзінде әр түрлі елдер арасындағы қарым-қатынастарға тоқтала келе үлкен елдердің мәртебеге ие болуға, ал шағын елдердің түрлі стратегиялар арқылы аман қалуға тырысқандығын мәлімдеді. Алайда, бүгінгі күні шағын елдер де мәртебеге ие болғысы келгендіктен, жағдай одан бетер күрделеніп кетті. Шағын, орта және ірі елдер бұл мәселені шешуде тежеу және мәмілеге келу сияқты түрлі тәсілдерді пайдаланады. Бұл қарым-қатынастар мен энергетикалық мәселелерді түсінуде геосаяси экономиканың маңыздылығын атап өтіп, аймақта ынтымақтастық пен бәсекелестіктің қатар жүретінін және елдердің қадамдарын жағдайға байланысты анықтайтындығын айтты. Осы орайда Орталық Азия елдері көп қырлы саясатты өз әлеуетін арттыру үшін пайдаланады деді. Аймақта Ресей үстемдігінің азаятынын айтып, энергия тасымалдау тұрғысынан Қытай желісіндегі газ құбырлары мен ТАПҮ сияқты жобалар арқасында аймақтағы елдердің тәуелсіздігі одан әрі артты деп мәлімдеді. Сонымен қатар, Орталық Азия елдерінде жағалаудың болмауына байланысты энергия экспортында құбырлардың маңыздылығын және бұл желілердің бірнеше транзиттік елдер арқылы өтуге мәжбүр болуы жағдайды әлдеқайда күрделендіретінін айтты. Орталық Азияда аймақтық ынтымақтастық мәселесінде ынтымақтастық пен бәсекелестіктің қатар жүретінін айта келе, бұл жағдайды «co-opetition» (cooperation-competition – ынтымақтастық-бәсекелестік) сөзімен анықтады. Қытайдың «Жібек жолы» жобасы, Оңтүстік Корея, Жапония және Түркияның түрлі жобалары аймақпен ынтымақтастықты арттыруға бағытталса да, бір-бірімен бәсекелестікте болғандығын айтты. Бұл қарым-қатынастар өте күрделі болғандықтан қандай да бір елдің Орталық Азиядағы энергетикалық секторды бақылап отыруы туралы сөз қозғалмайтынына ерекше көңіл аударды. Сөз соңында Еуразия энергетикалық индексі және Еуразия энергетикасы туралы жаңа жарғының дайындалуымен қатар, энергетикалық клуб сияқты халықаралық консорциумның құрылу мүмкіндігін айтты.
Өз сөзінде Рахман Джахан Афруз Даринг жалпылай Тәжікстанның су-энергетикалық ресурстары, Тәжікстанның орталық энергетика жүйесінен шығуы және түрлі ГЭС-тер мен жаңа жобалар туралы егжей-тегжейлі ақпаратты ұсынды. Тәжікстанның гидроэнергетикалық ресурстарының жалпы әлеуетті қоры 527 млрд. кВт/сағ екендігін мәлімдеді. Қазіргі таңда Нүрек ГЭС-і 3,015 МВт қуаттылығымен елдегі ең ірі су электр станциясы болып табылады. Тәжікстандағы түрлі ГЭС-тер туралы ақпарат беріп, елдегі ең ірі ГЭС-тердің ішінде 4-ші орынды иеленетін Сантуга-2 ГЭС-іне тоқталып өтті және оның 15 жылдан кейін Ресейден Тәжікстанға тапсырылатындығын айтты. Күз және қыс айларында электр энергиясы өндірісінде туындайтын қиындықтар Тәжікстан үшін ең үлкен мәселе болып табылады. Ынтымақтастықтың болмауы туралы сөз қозғаған Рахман Джахан Афруз Даринг бұл кемшіліктің аймақ елдерінің экономикаларына залал келтіргендігін атап өтті. Кеңес Одағы кезінде орталық энергетика жүйесі болған еді. Тәжікстанның 2009 жылы бұл жүйеден шығуына байланысты, қыс айларында электр энергиясы тапшылығы туындайды деп мәлімдеді. Суару сорғыларының іске қосылмағандығынан, аграрлық сектордың өндіріс қуатының тоқырауға ұшырауы осындай қиыншылықтарға мысал болып табылады. Бірақ барлық қиындықтарға қарамастан жаңа жобалардың жалғастырылып жатқандығын айта келе, CASA-1000 жобасының электр энергиясын жеткізуде маңызды аймақтық жоба болып табылғандығын және Тәжікстан, Қырғызстан, Ауғанстан және Пәкістанға электр энергиясын қамтамасыз ететінін айтты.
Доктор Фарход Аминжонов өз кезегінде энергетикалық қауіпсіздік мәселесін егжей-тегжейлі талқылады. Кеңес Одағы кезінде бірыңғай энергетикалық жүйенің болғандығын және Одақ ыдырағаннан кейін Орталық Азия елдерінің тәуелсіз энергетикалық саясат жүргізуі сенімсіздікке әкелді деді. Оқшауланған жүйе, аймақ ішіндегі энергетикалық ынтымақтастық және сыртқы нарықтарды энергиямен жабдықтау сияқты энергетикалық жүйенің үш түріне тоқталып өтті. Энергетикалық қауіпсіздіктің жалпылай қабылданған анықтамасы болмағандықтан, Доктор Фарход Аминжонов өз анықтамасын ұсынды. Оның айтуы бойынша, энергетикалық қауіпсіздік – өз халқы үшін де, болашақтағы экономикалық қажеттіліктер үшін де жеткілікті мөлшерде энергия ресурстарының болуы. Аймақ елдерінің энергетикалық қауіпсіздіктерінің бір-біріне тәуелді болғандығын айта келе, елдердің өз бетінше энергетикалық қауіпсіздіктерін жақсартуға талпынуы басқа елдерге зақым келтіретіндігін айтты. Энергиямен жабдықтау инфрақұрылымы құрылғанда оның оңтайлы болуына назар аударылатындығын және Өзбекстанның бұл жүйенің дәл орталығында орналасқандығын айтты. Энергетика саясатының басымдықтары ретінде Өзбекстан, Қазақстан және Түрікменстан үшін жылу энергиясы мен құбыр желілерін, Қырғызстан және Тәжікстан үшін су энергиясын атап өтті. Орталық Азиядағы энергетикалық қауіпсіздіктің энергиямен жабдықтау, талаптарды басқару, тиімділік, экономика, экология, адам және әскери қауіпсіздік, ішкі әлеуметтік-мәдени саясат, технология және халықаралық қатынастар сияқты көптеген өлшемдерінің бар екенін атап өтті. Оның пікірінше энергетикалық қауіпсіздікті арттыру үшін энергетикалық саясаттың басымдықтары мыналар болу қажет: жаңартылатын энергия көздерін дамыту, тиімділігін арттыру және аймақтық ынтымақтастықты нығайту. Аймақ ішілік сауда мен ынтымақтастық салыстырылған кезде, сыртқы саудадан алынған табыс энергетикалық қауіпсіздіктің орнына, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде деді. Аймақ ішіндегі ынтымақтастықта энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жететін жылдық 4 млрд. текше метр газдың Орталық Азия-Шығыс Азия (жыл сайын 80 млрд. текше метр) немесе Орталық Азия-Ресей (жыл сайын 50 млрд. текше метр) желілеріндегі экспортты тоқыруға ұшыратпайтындығын ерекше атап өтті. Аймақ ішілік ынтымақтастықтың жүзеге асырылуы үшін инфрақұрылым мен күтімге инвестициялар жасау, қысқа мерзімді сауда келісімдер жасау және елдер арасындағы тұғырнаманы қамтамасыз ету энергетикалық қауіпсіздікке үлес қосады деп атап өтті.
Доктор Бахтияр Есчанов тұрақты даму мақсаттарына жету үшін аймақтық ынтымақтастықтың маңызына тоқталып, Орталық Азияда тұрақты даму 2030 мақсаттары тұрғысынан азық-түлік нарығы, су, энергетика, азық-түлік мәселелерімен қатар жаһандық жылынудың энергетика және ауыл шаруашылығы секторына әсері туралы егжей-тегжейлі ақпарат ұсынды. Доктор Бахтияр Есчанов энергетикалық саясат пен ауыл шаруашылығы саясаты бір-бірімен тығыз байланысты екенін атап өтті. Орталық Азия елдерінің, әсіресе Өзбекстанның дүние жүзі бойынша жан басына шаққанда суды ең көп тұтынатын елдер арасында болғанын атап өтті. Жаһандық жылынудың ауыл шаруашылығы секторына теріс әсер еткендігін атап өтті. Аймақтағы елдер ауыл шаруашылығы саласында азырақ су пайдаланатын суландыру әдістерін қамтитын аграрлық реформаларды жүзеге асыру қажет деді. Сондай-ақ, бейімдеу стратегиясын іске асыру керектігін айтып, Арал теңізін бұған мысал ретінде келтірді. Жалпылай алғанда, ескірген инфрақұрылымды жаңарту және жөндеу құны тек Өзбекстанда шамамен 40-50 млрд. доллар болатынын айтты. Сонымен қатар, елдердің энергетикалық саясатындағы айырмашылықтар жағдайды одан әрі қиындатуда деді.
Дөңгелек үстел отырысының соңында қатысушылар елдердің энергетикалық саясаты бойынша пікір алмасты.