2024 жылы 13 қаңтарда өткен жалпы сайлауда Тайванның 16-шы президенті мен вице-президенті және 11-ші мерзімі парламенті анықталды. Тайван Орталық сайлау комиссиясының (ОСК) ресми мәлімдемесіне сәйкес, биліктегі Демократиялық даму партиясының (ДДП) кандидаты Лай Циндэ мен сайлаудағы серіктесі Сяу Бикхим сайлауда 40,05% (5 586 019) дауыс жинап жеңіске жетті. Оппозициялық партиялар арасында Қытай ұлтшыл партиясының (ҚҰП) кандидаты Хоу Юи мен сайлаудағы серіктесі Жао Шаокан 33,49% (4 671 021) дауыс, ал Тайван Халықтық партиясының (ТХП) кандидаты Кэ Вэньчжэ мен сайлаудағы серіктесі Синтия Ву 26,46% (3 690 466) дауыс жинады (ОСК, 2024). Сайлау нәтижесінде Тайван парламентіндегі 113 орынның 52-сін KMT, 51-ін DPP, 8-ін TPP және 2-сін тәуелсіз саясаткерлер иеленді (ОСК, 2024).
Тайвандағы 2024 жылғы жалпы сайлау елдің саяси тарихындағы ең маңызды сайлау деуге болады. Өйткені Тайванның көппартиялы демократиялық тарихында тұңғыш рет бір партия қатарынан үш рет президенттік сайлауда жеңіске жетті. 1986 жылдың қыркүйегінде оппозициялық партия ретінде құрылған және елді 2000-2008 жылдар аралығында екі мерзімге басқарған ДДП 2016 жылдан бері Тайванның билеуші партиясы. ДДП президенттік сайлауда үшінші рет жеңіске жетуі – партия үшін үлкен жетістік. Сонымен қатар, 2019 жылдың тамыз айында құрылған және алғаш рет президенттікке кандидат ұсынған ТХП-ның 26,46% дауыс жинап, 22,07% дауыспен парламенттегі 8 орынды жеңіп алып, үшінші ірі партияға айналуы да Тайван тарихында алғаш рет кездесіп отыр. Соңғы 30 жылда Тайвандағы саяси демократияландыру үдерісінде үлкенді-кішілі 350 саяси партия құрылса, ҚҰП мен ДДП-дан басқа ешбір партия мұншалықты дауыс жинамаған еді. ТХП-ның тез көтерілуінен Тайванның саяси өмірінде бәсекелестіктің артқанын көреміз.
Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы шағын арал мемлекеті Тайвандағы сайлау бүкіл әлемнің, әсіресе Қытай мен АҚШ-тың басты назарында болады. Жылдар бойы аралды өз территориясының бір бөлігі деп қарап келген Қытай Тайвандағы сайлаудағы тәуелсіздікті жақтайтын ДДП-ның жеңісі қатты алаңдатты. Онсызда 2024 жылы 13 қаңтарда Қытай Мемлекеттік кеңесінің Тайван істері кеңсесінің баспасөз хатшысы Чен Бинхуа, 2024 жылы 14 қаңтарда Қытай Сыртқы істер министрлігінің баспасөз хатшысы Мао Нин және 2024 жылы 15 қаңтарда Қытай Сыртқы істер министрі Ван И мәлімдеме жасап, сайлау нәтижесі мейлі қалай болса да, Тайванның Қытайдың бір бөлігі екенін және Тайванның Қытаймен қайта қосылуы сөзсіз екенін қайталады (Синьхуа, 2024; Қытай СІМ, 2024; China Daily, 2024). Қытайдың мәлімдемелеріне қарсылық танытқан ресми Тайбэй ресми Пекинді «Тайвандағы демократиялық сайлау нәтижелерін құрметтеуге» және «Тайванға қарсы қысым мен мәжбүрлеуді тоқтатуға» шақырып, «Тайванның егемендігін, демократиялы да еркін жүйесін табанды түрде қорғауды жалғастыратынын» ескертті (MAC, 2024). Тайвандағы сайлау нәтижелері жарияланғаннан кейін АҚШ, Еуропалық Одақ (ЕО), Германия, Австралия, Ұлыбритания, Чехия, Филиппин, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония, Италия, Канада, Литва, Парагвай, Сингапур, Сомали және Жаңа Зеландия сияқты демократиялық елдердің жоғары лауазымды тұлғалары сайлау нәтижелеріне байланысты Тайванды құттықтаса, Индонезия, Иран, Ресей және Вьетнам сияқты елдер де «Бір Қытай» саясатын қолдайтынын қайталады. Ресми Пекин аталмыш құттықтауларды «Қытайдың ішкі істеріне араласу» ретінде қабылдап, наразылық білдірді (The Guardian, 2024).
2024 жылдың 20 мамырында президенттік қызметіне кірісетін Лайдың қандай сыртқы саясат ұстанатынын азды-көпті болжауға болады. Лайдың 2017-2019 жылдар аралығында Тайван премьер-министрі, 2020 жылдың мамырынан бері Тайванның вице-президенті және 2023 жылдың қаңтарынан бастап ДДП жетекшісі болғанын ескерсек, алдағы кезеңде жалпы алғанда өз партиясы мен өзінен бұрынғы президент Цай Инвэннің саясатын жалғастыратыны даусыз. Бұл тұрғыда Лайдың сыртқы саясаттағы басымдығы бұрынғыдай АҚШ-қа бағытталатыны да анық. Онсыз да Цай билігі кезінде Тайван АҚШ-пен барлық салалардағы ынтымақтастықты дамытуға ерекше көңіл бөлді. 2016 жылдың желтоқсанында Дональд Трамптың Цаймен телефон арқылы сөйлесуі, 2022 жылдың тамызында АҚШ Өкілдер палатасының бұрынғы спикері Нэнси Пелосидің соңғы 25 жылдағы ең жоғары лауазымдағы АҚШ саясаткері ретінде Тайванға сапары және 2023 жылдың сәуірінде Цайдың Калифорнияға сапары барысында АҚШ Өкілдер палатасының спикері Кевин МакКартимен және конгресс делегациясымен кездесуі сияқты даулы оқиғалар Вашингтонның Тайбэймен ресми дипломатиялық қарым-қатынасын үзген 1979 жылдан бергі АҚШ-Тайван қарым-қатынастарының ең жоғары деңгейге жеткенін көрсетеді (Taipei Times, 2024; The Guardian, 2022; Gov.tw, 2023). Соңғы жылдарда Вашингтон-Тайбэй қарым-қатынастарының дамуымен қатар, ҚШ пен Тайван арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық да айтарлықтай арта түсті. Мысалы, 2022 жылы АҚШ пен Тайван арасындағы екіжақты сауда көлемі 160 миллиард долларды құраса, АҚШ-тың Тайванға тауар мен қызмет экспорты 2021 жылмен салыстырғанда 15,6%-ға өсіп, 54,6 миллиард долларға, ал Тайваннан импорт 2021 жылмен салыстырғанда 20,9%-ға өсіп, 105 миллиард долларға жетті (ITA, 2024). 2022 жылы АҚШ-тың Тайвандағы тікелей шетелдік инвестиция қоры 2021 жылмен салыстырғанда 2,7%-ға өсіп, 16,7 миллиард долларды құрады, ал Тайванның АҚШ-тағы тікелей шетелдік инвестиция қоры 2021 жылмен салыстырғанда 1,1%-ға артып, 16 миллиард доллар болды (USTR, 2024). 2022 жылдың маусымында басталып, 2023 жылдың маусымында алғашқы бөлігіне қол қойылған «XXI ғасырдағы АҚШ-Тайван сауда бастамасының» 2023 жылдың тамызында басталған екінші кезеңі де аяқталған кезде АҚШ пен Тайван арасындағы сауда-экономикалық және инвестициялық қарым-қатынастың одан әрі тереңдей түсетінін айтуға болады (USTR, 2024).
Сонымен қатар, Лайдың алдағы уақытта Тайванның АСЕАН, Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азия елдерімен, сондай-ақ Жаңа Зеландия және Австралиямен сауда-экономика, инвестиция, білім және мәдениет салаларындағы ынтымақтастығын нығайтуға бағытталған «Жаңа Оңтүстік саясатын» (NSP) одан әрі тереңдетуі ықтимал. Қазірдің өзінде Цай дәуіріндегі «Жаңа Оңтүстік саясаты» аясында 2016 жылдың маусым айында Президент әкімшілігінің жанынан құрылған Жаңа Оңтүстік саясаты кеңсесі мен 2018 жылдың тамызында құрылған Тайван-Азия алмасу қоры (TAEF) оң нәтижелерге қол жеткізіп отыр. Тайбэйдің ресми деректеріне сәйкес, Тайванның Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азия елдеріне экспорты 2021 жылы 18,9%-ға, 2022 жылы 20,2%-ға өссе, 2023 жылдың үшінші тоқсанында 20,9%-ға артты (TAEF, 2024; Gov.tw, 2024).
Әсіресе Лайдың президенттік кезеңінде АҚШ, ЕО және Жапония сияқты дәстүрлі одақтастарымен қатар, басқа да Үнді-Тынық мұхиты елдерімен геосаяси және геоэкономикалық қарым-қатынастарын нығайтуға баса назар аударуы Тайбэй мен Пекин арасында бұрыннан жалғасып келе жатқан шиеленістің тіпті де артуына себеп болары сөзсіз. Лай кезеңінде Тайван билігі Қытаймен қайта бірігуге қарсы және тәуелсіздікке ұмтылыс саясатына көбірек мән беретінін сенімді түрде болжауға болады. Керісінше Қытайдың Тайванға қарсы саяси, әскери және сауда-экономикалық қысымының да жалғаса беретіні даусыз. Сондықтан Тайванның Қытаймен бейбіт түрде бірігуі де, Қытайдың Тайванға қарсы әскери күш қолдануы да, ең болмағанда, қысқа мерзімде мүмкін емес. Қазіргі таңда күшті державалардың бәсекелестігінің маңызды орталығына айналған Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы Қытайдың Тайванға қарсы ықтимал әскери шабуылы өте ауыр зардаптарға соқтыруы мүмкін. Сарапшылардың болжамы бойынша, Тайвандағы ықтимал соғыстың зардабы 10 триллион долларға жетеді. Мұндай соғыс Тайван экономикасын 40%-ға, Қытай экономикасын 16,7%-ға, АҚШ экономикасын 6,7%-ға, тіпті әлем экономикасын 10,2%-ға құлдыратуы мүмкін деген болжам бар (Welch et al., 2024).
Оның үстіне Тайван қазір АҚШ-Қытай қарым-қатынасының барометріне айналғанын ескерсек, Қытайдың Тайванға қарсы ықтимал әскери шабуылына қарсы АҚШ-тың қол қусырып қарап қалмайтыны анық. Соңғы жылдары Қытайдың Тайван бұғазындағы әртүрлі әскери жаттығулары күшейгендіктен, АҚШ-тың Тайванға қару-жарақ көмегі мен қару-жарақ сатуы да артып келеді. Тек 2023 жылдың өзінде АҚШ пен Тайван арасында құны 1,8 миллиард доллардан асатын қару-жарақ сату келісіміне қол қойылды. Мысалы, АҚШ Тайванға 2023 жылдың наурыз айында 619 миллион долларлық (DSCA, 2023), 2023 жылдың маусымында жеке-жеке 332,2 миллион және 108 миллион долларлық (DSCA, 2023b; DSCA, 2023c), 2023 жылдың тамызында құны 500 миллион долларлық (DSCA, 2023) және 2023 жылдың желтоқсанында 300 миллион долларлық (DSCA, 2023) қару-жарақ сатуды мақұлдады.
Қорытындылай келе, 2024 жылғы Тайвандағы президенттік сайлауда тәуелсіздікті жақтайтын ДДП-ның үшінші рет жеңіске жеткені кездейсоқ емес. Аталмыш сайлау нәтижесі, әсіресе еркін де демократиялы Тайван халқының өз таңдауы. Дегенмен, әлемдік сауда мен энергия тасымалының күре тамыры болған ең маңызды теңіз жолдары өтетін Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы геостратегиялық және геоэкономикалық орнына байланысты Тайван әрқашан аймақтық және жаһандық саясаттың назарында бола береді. Сондықтан Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы геосаяси және геоэкономикалық бәсекелестіктің алдағы кезеңде қалай өрбитіні президент Лайдың сыртқы саясатына жақыннан әсер ететін болады.
Kaynaklar:
ОСК (2024). 16-шы кезекті президент және вице-президент сайлауы. Сілтеме: https://db.cec.gov.tw/Visual/President?dataLevel=N&legisId=00&typeId=ELC&subjectId=P0&themeId=4d83db17c1707e3defae5dc4d4e9c800. Қаралған уақыты: 05.02.2024.
ОСК (2024). 11-ші кезекті парламент сайлауы. Сілтеме: https://db.cec.gov.tw/Visual/Legislator?dataLevel=N&legisId=00&typeId=ELC&subjectId=L0&themeId=e06c04a91fcb0bb3f9a563fe93395ad5. Қаралған уақыты: 05.02.2024.
China Daily (2024). Сыртқы істер министрі Тайваньның мәртебесі туралы айтты. Сілтеме: https://www.chinadaily.com.cn/a/202401/14/WS65a3ff0ea3105f21a507c2c9.html. Қаралған уақыты: 05.02.2024.
Қытай СІМ (2024). АҚШ Мемлекеттік департаментінің Тайвандағы сайлау туралы мәлімдемесіне қатысты Сыртқы істер министрлігі өкілінің мәлімдемесі. Сілтеме: https://www.mfa.gov.cn/eng/xwfw_665399/s2510_665401/2535_665405/202401/t20240114_11223454.html. Қаралған уақыты: 06.02.2024.
DSCA (2023). АҚШ-тағы Тайван экономика және мәдениет өкілдігі – F-16 жабдықтары. Сілтеме: https://www.dsca.mil/press-media/major-arms-sales/taipei-economic-and-cultural-representative-office-united-states-f-16. Қаралған уақыты: 12.02.2024.
DSCA (2023). АҚШ-тағы Тайван экономика және мәдениет өкілдігі (Tecro) – 30 мм оқ-дәрілері. Сілтеме: https://www.dsca.mil/press-media/major-arms-sales/taipei-economic-and-cultural-representative-office-united-states-29. Қаралған уақыты: 12.02.2024.
DSCA (2023). АҚШ-тағы Тайван экономика және мәдениет өкілдігі – жалпы тапсырыс кооперативтік логистикалық жабдықтауды қолдау туралы келісім (clssa) шетелдік әскери тапсырыс (fmso ii). Сілтеме: https://www.dsca.mil/press-media/major-arms-sales/taipei-economic-and-cultural-representative-office-united-states-28. Қаралған уақыты: 12.02.2024.
DSCA (2023). АҚШ-тағы Тайван экономика және мәдениет өкілдігі – F-16 инфрақызыл сәулелі іздеу және бақылау (бірінші) жүйелері. Сілтеме: https://www.dsca.mil/press-media/major-arms-sales/taipei-economic-and-cultural-representative-office-united-states-30. Қаралған уақыты: 12.02.2024.
DSCA (2023). АҚШ-тағы Тайван экономика және мәдениет өкілдігі (Tecro) – команда, басқару, байланыс және компьютер (C4) циклін қолдау. Сілтеме: https://www.dsca.mil/press-media/major-arms-sales/taipei-economic-and-cultural-representative-office-united-states-31. Қаралған уақыты: 12.02.2024.
Gov.tw (2023). Президент Цай Калифорнияда АҚШ Өкілдер палатасының спикері Кевин МакКартимен және екі партияның конгресс делегациясымен кездесті. Сілтеме: https://english.president.gov.tw/NEWS/6487. Қаралған уақыты: 08.02.2024.
Gov.tw (2024). Жаңа Оңтүстік саясатының нәтижелері. Сілтеме: https://www.ey.gov.tw/otn/9C135CEEB980B231/73ec4069-6379-4f56-8e2d-8fddd0e4b841. Қаралған уақыты: 07.02.2024.
ITA (2024). Тайванның сауда анықтамалығы. Сілтеме: https://www.trade.gov/country-commercial-guides/taiwan-market-overview. Қаралған уақыты: 09.02.2024.
MAC (2024). MAC Пекинді Тайвандағы демократиялық сайлау нәтижесін құрметтеуге және бұғаз аралық қатынастардың жаңа үдерісіне шынайылықпен қарауға шақырды. Сілтеме: https://www.mac.gov.tw/en/News_Content.aspx?n=A921DFB2651FF92F&sms=37838322A6DA5E79&s=62C5AE569D28B3A8. Қаралған уақыты: 06.02.2024.
TAEF (2024). Тайван-Азия алмасу қоры туралы. https://www.taef.org/about. Қаралған уақыты: 07.02.2024.
Taipei Times (2024). Цай мен Трамптың телефон арқылы сөйлесуі жоспарланды. Сілтеме: https://www.taipeitimes.com/News/front/archives/2016/12/03/2003660473. Қаралған уақыты: 08.02.2024.
The Guardian (2024). Тайвандағы сайлау: әлем көшбасшыларының жаңа президентті құттықтауы Пекиннің наразылығын тудырды. Сілтеме: https://www.theguardian.com/world/2024/jan/14/taiwan-election-global-leaders-draw-beijings-ire-for-congratulating-new-president. Қаралған уақыты: 06.02.2024.
The Guardian (2022). Пелосидің Тайванға «кездейсоқ» сапары АҚШ-Қытай араздығын тереңдетеді – не үшін? Сілтеме: https://www.theguardian.com/us-news/2022/aug/07/nancy-pelosi-taiwan-china-visit-military. Қаралған уақыты: 08.02.2024.
USTR (2023). XXI ғасырдағы АҚШ-Тайван сауда бастамасының екінші келіссөзі басталды. Сілтеме: https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2023/august/united-states-and-taiwan-hold-second-negotiating-round-us-taiwan-initiative-21st-century-trade-1. Қаралған уақыты: 09.02.2024.
USTR (2024). Тайван. Сілтеме: https://ustr.gov/countries-regions/china/taiwan. Қаралған уақыты: 09.02.2024.
Xinhua (2024). Қытай СІМ баспасөз хатшысы Тайвандағы сайлауға қатысты пікір білдірді. Сілтеме: https://english.news.cn/20240113/45355a597fd04a91a9b816e2513f5df7/c.html. Қаралған уақыты: 05.02.2024.
Welch, Jennifer, Leonard, Jenny, Cousin, Maeva, DiPippo, Gerard және Orlik, Tom (2024). Си, Байден және Тайван соғысының 10 триллион долларлық зардабы. Сілтеме: https://www.bloomberg.com/news/features/2024-01-09/if-china-invades-taiwan-it-would-cost-world-economy-10-trillion. Қаралған уақыты: 10.02.2024.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.