Қырғызстан мен Түркия арасындағы қатынастар тарихи байланыстар, ортақ мәдениет пен тіл негізінде қалыптасып, уақыт өте келе стратегиялық әріптестік деңгейіне жетті. Екі ел арасындағы достық байланыстар тек саяси және экономикалық ынтымақтастықпен шектелмей, халықтар арасындағы бауырластыққа негізделген. Бұл зерттеу Қырғызстан-Түркия қатынастарының негізін құрайтын тарихи және дипломатиялық дамуларды, сондай-ақ Түркия президенті Режеп Тайып Ердоғанның 2024 жылдың 5 қарашасында Қырғызстанға жасаған сапарының маңызды тұстарын қарастырады.
1991 жылы Қырғызстан тәуелсіздік алғаннан кейін, екі ел арасындағы байланыстар тарихи, мәдени және саяси негіздерге сүйене отырып, қарқынды дами бастады. Түркия Қырғызстанның тәуелсіздігін алғаш болып 1991 жылдың 16 желтоқсанында мойындап, қарым-қатынастардың нығаюында жетекші рөл атқарды. Дипломатиялық байланыстар 1991 жылдың 23 желтоқсанында қол қойылған хаттамамен ресми түрде орнатылды (Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігі, 1991). Кейіннен, 1992 жылы Түркия Бішкекте, ал Қырғызстан Анкарада елшіліктер ашып, өзара ынтымақтастықты күшейтті. Сонымен қатар, Қырғызстанның Ыстамбұлдағы Бас консулдығы мен Түркияның Ош қаласындағы Құрметті Бас консулдығы жергілікті деңгейде екіжақты қарым-қатынасты тереңдетуге өз үлесін қосуда.
1990 жылдардан бері Қырғызстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастарды стратегиялық деңгейде нығайтатын маңызды құжаттар жүйелі түрде қалыптасты. 1997 жылдың 24 қазанында қол қойылған «Мәңгілік достық және ынтымақтастық туралы келісім» екі елдің ұзақ мерзімді әріптестікке негізделген байланыстарын бекітті. Кейіннен, 1999 жылдың 1 шілдесінде жарияланған «Түркия және Қырғызстан: XXI ғасырда бірге» атты Бірлескен мәлімдеме тараптардың ортақ болашаққа бағытталған әрекеттерін үйлестіруді көздейтінін көрсетті.
2011 жылдың 26 сәуірінде Қырғызстан мен Түркия арасында Жоғары деңгейдегі стратегиялық кеңес (ЖДСК) құру туралы мәлімдемеге қол қойылды. Бұл келісім екі елдің қарым-қатынастарын «стратегиялық серіктестік» деңгейіне жеткізуде маңызды кезең болды (Түркия Республикасының Бішкектегі Елшілігі, 2011). ЖДСК механизмі тараптар арасындағы саяси, экономикалық, мәдени және қауіпсіздік салаларында көпқырлы ынтымақтастықты нығайтып, жүйелі консультациялар жүргізуді қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Қырғызстан мен Түркия арасындағы тарихи және мәдени байланыстар, сондай-ақ Түркі мемлекеттерінің ұйымы (ТМҰ) сияқты көпжақты платформалар екі елдің қатынастарына стратегиялық тереңдік береді. Түркияның Қырғызстанға техникалық және қаржылық көмек көрсетуі, білім беру мен денсаулық сақтау жобаларындағы бастамалары және мәдени ынтымақтастық байланыстары осы серіктестіктің дамуын одан әрі нығайтады. Бұл қатынастар аймақтық тұрақтылық пен даму тұрғысынан ерекше маңызға ие.
Қырғызстан мен Түркия арасындағы қатынастар барлық салаларда стратегиялық әріптестік деңгейіне жеткен. Екіжақты ынтымақтастық саясат, экономика/сауда, әскери, мәдениет/білім, денсаулық сақтау және көлік сияқты түрлі салаларды қамтиды. Бұл қатынастар 200-ден астам келісімдер мен хаттамаларға негізделген ауқымды құқықтық база шеңберінде жүзеге асырылып келеді, бұл олардың тұрақтылығы мен ұзақ мерзімділігін қамтамасыз етеді (Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігі, 1991).
Екі ел арасындағы берік ынтымақтастықтың символдық мысалдарының бірі Қырғызстанның астанасы Бішкек қаласында 1995 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан Қырғызстан-Түркия Манас университеті. Бұл университет екі ел арасындағы академиялық және мәдени ынтымақтастықтың маңызды институттарының бірі болып табылады және аймақтық деңгейде білікті адам ресурстарын дайындауға елеулі үлес қосуда. Тағы бір маңызды жоба – Қырғыз-түрік достығы ауруханасы. Бішкекте 2021 жылы жұмысын бастаған бұл заманауи денсаулық сақтау мекемесі Қырғызстанның денсаулық сақтау инфрақұрылымын нығайту жолындағы маңызды қадам болып саналады (Тайфур және Юсупов, 2023).
Түркия Республикасы Қырғызстанның тікелей шетелдік инвестициясы мен сыртқы көмегі жағынан маңызды серіктестерінің бірі ретінде көзге түседі. Білім, экономика және даму ынтымақтастығы сияқты әртүрлі салаларда белсенді рөл атқаратын Түркия Қырғызстанның тұрақты дамуына үлес қосқан негізгі елдердің қатарында. Түркияның, әсіресе білім беру саласындағы басшылығы екі ел арасындағы ынтымақтастықтың стратегиялық және ұзақ мерзімді өлшемін ашады (Түркия Республикасының Бішкектегі Елшілігі, 2011). 2023 жылы Түркия Қырғызстанға тікелей шетелдік инвестиция тарту бойынша Қытай, Ресей, Еуропалық Одақ және Қазақстаннан кейін бесінші орында тұр. Түркияның Қырғызстан экономикасына салған инвестициясының жалпы көлемі 341,6 миллион долларды құрады (Қырғыз Республикасы Министрлер Кеңесі, 2024).
Түрік капиталы Қырғызстан экономикасының әртүрлі салаларында белсенді рөл атқарады. Бүгінде елде түрік капиталының қатысуымен 300-ден астам компания жұмыс істейді және бұл компаниялар кең ауқымда өз қызметін жалғастыруда. Түрік инвесторларын қызықтыратын салалар сауда және ойын-сауық орталықтары, қонақүйлер, банктік қызмет көрсету және тау-кен секторы сияқты стратегиялық салаларды қамтиды. Бұл жағдай Түркияның Қырғызстандағы экономикалық қатысуының әртүрлілігі мен ауқымын көрсетеді. Қырғызстандағы ең ірі түрік капиталы компанияларының бірі – Cengiz Holding құрамына кіретін Eti Bakir Tereksay компаниясы. Қырғызстанда 2015 жылдан бері жұмыс істей бастаған бұл компания Қырғызстанның Жалал-Абад облысындағы Терек, Терекан және Перевальное тау-кен кеніштерін пайдалануға мүдделі (Сыртқы экономикалық байланыстар басқармасы, 2015, Etibakirtereksai.kg, 2024).
Түркия президенті Режеп Тайып Ердоғанның 2024 жылғы 5 қарашадағы Қырғызстанға мемлекеттік сапары қырғыз-түрік қарым-қатынастарының стратегиялық өлшемін нығайтудағы маңызды бетбұрыс болды. Сапар аясында екі ел арасындағы дипломатиялық, экономикалық, мәдени және қорғаныс салаларындағы ынтымақтастықты тереңдету мақсатында 19 екіжақты келісім мен құжатқа қол қойылды. Осы тұрғыда Қырғыз Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы стратегиялық серіктестік қарым-қатынастарын «жан-жақты стратегиялық ынтымақтастық» деңгейіне көтеруді көздейтін бірлескен декларацияны екі елдің көшбасшылары жариялады (Ахматова, 2024).
Сапар барысында қол қойылған құжаттар Қырғызстан мен Түркияның ынтымақтастығын неғұрлым кең ауқымды стратегиялық деңгейге көтерді. Бұрынғы келісімдер негізінен нақты салаларға бағытталған болса, бұл құжаттар денсаулық сақтау, энергетика, ауыл шаруашылығы, цифрландыру және қауіпсіздік сияқты негізгі секторлардағы ынтымақтастықты нығайта отырып, кең ауқымды қамтыды. Сонымен қатар, екі ел арасындағы стратегиялық ынтымақтастық қарым-қатынастарын жан-жақты деңгейге көтеру жаңа дәуірдің басталуын білдіреді.
Жан-жақты стратегиялық ынтымақтастық тұжырымдамасы тараптар арасындағы қарым-қатынастарды тек қолданыстағы салаларда ілгерілетумен шектелмейді, сонымен қатар серіктестіктің жаңа үлгілерін әзірлеуді көздейді. Осы тұрғыда сауда көлемін арттырудан аймақтық қауіпсіздік мәселелеріне, энергетикалық ынтымақтастықтан білім және мәдениет саласындағы жобаларға дейін көптеген тақырыпта нақты қадамдар жасау көзделуде. Атап айтқанда, Түрік ынтымақтастық және үйлестіру агенттігі (TIKA) сияқты мекемелер арқылы Қырғызстанда жүзеге асырылып жатқан даму жобаларын әртараптандыру және аймақтық инклюзивтілікті арттыру осы стратегияның маңызды бөлігі ретінде ерекшеленеді.
Екі ел арасындағы экономикалық байланысты нығайту мақсатында өзара сауда көлемін ұлғайту жоспарлары белгіленіп, 2030 жылға қарай екіжақты сауданың қазіргі көрсеткішін 5 миллиард долларға жеткізу көзделіп отыр. Осы мақсатқа сәйкес энергетика, инфрақұрылым, логистика және ауыл шаруашылығы сияқты басым секторларға бірлескен инвестицияларды ынталандыру қарастырылған. Сондай-ақ екі елдің бизнес өкілдері бас қосатын форумдар мен жұмыс топтары арқылы жеке сектор ынтымақтастығын арттыру жоспарлануда.
Қырғыз Республикасының Экономика және сауда министрлігінің мәліметі бойынша, 2022 жылы екі ел арасындағы тауар айналымының көлемі 629 миллион долларды құраса, Қырғызстанның Түркияға экспорты 141 миллион долларға, импорты 488 миллион долларға жетті (Экономика және сауда министрлігі Қырғыз Республикасы, 2023). 2023 жылы экспорт 153 миллион долларға, импорт 454 миллион долларға жетті. 2023 жылдың соңына қарай жалпы сауда 607 миллион долларды құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда біршама төмен. 2024 жылдың сегіз айында екі ел арасындағы тауар айналымы 320 миллион долларға жетті (Шамбетов, 2024). Қырғызстан Түркиядан көбінесе тоқыма, құрылыс материалдары, электр тауарларын импорттап, ауыл шаруашылығы және ет өнімдерін экспорттайды.
Қырғызстан мен Түркия арасындағы сауда көлемінің ауытқуына жаһандық және аймақтық экономикалық жағдайлардың әсер еткенін айтуға болады. Жалпы сауда көлемінің 2023 жылдың соңына қарай 607 миллион долларды құрап, өткен жылдан төмен болуы және 2024 жылдың алғашқы сегіз айында бар болғаны 320 миллион долларға жетуі бірнеше маңызды факторларға байланысты болуы мүмкін.
Мысалы, 2022 және 2023 жылдар COVID-19 пандемиясының экономикалық әсерінен қалпына келтіру кезеңдері ретінде ерекшеленді. Дегенмен, осы кезеңде жеткізілім тізбегіндегі үзілістер және жаһандық сұраныстың ауытқуы сауда көлемін шектеді. 2023 және 2024 жылдардағы жоғары инфляция және жаһандық ақша-несие саясатының қатаңдауы сауда шығындарын арттырып, тұтынушылық сұранысты баяулатты. Сонымен қатар, Қырғызстанның экспорттық өнімдері негізінен шикізат пен қосымша құны төмен өнімдерден тұрады. Бұл өнімдерге сұранысқа бағаның ауытқуы мен әлемдік нарықтағы бәсеке тікелей әсер етті. Қырғызстанның Түркиядан импорты оның экспортынан айтарлықтай асып түседі. 2023 жылы импорттың экспортқа қарағанда баяу қарқынмен азаюы сауда көлемінің азаюының бір себебі болып табылады. Тағы бір себеп, энергия бағасының жаһандық ауытқуы Қырғызстанның экспорттық мүмкіндіктерін оның өндіріс шығындарын ұлғайту арқылы шектегенін болжауға болады. Сонымен қатар, Ресей-Украина соғысы сияқты аймақтағы геосаяси шиеленістердің Орталық Азия елдерінің сауда дәліздері мен экономикалық қарым-қатынастарына әсер ететінін ескерсек, Түркия-Қырғызстан саудасының да бұл жағдайдан кері әсер еткенін айтуға болады.
2024 жылдың алғашқы сегіз айындағы сауда көлемінің шектелуінің себептері жаһандық экономикалық белгісіздік пен Қырғызстанның сауда құрылымына қатысты құрылымдық проблемалар болып табылады. Дегенмен Түркия мен Қырғызстанның жан-жақты стратегиялық ынтымақтастығы деңгейіне өтуі сауда-саттықтың қайта артуына күшті негіз береді. Ұзақ мерзімді перспективада тараптар логистикалық инфрақұрылымды дамытып, қосылған құны жоғары өнімдер экспортын арттырса және тиімдірек сауда саясатын жүргізсе, сауда көлемінің тұрақты өсуі мүмкін болады.
Бұл сапар Қырғызстан-Түркия қарым-қатынастарын ғана емес, сонымен қатар ТМҰ аясындағы көпжақты ынтымақтастықты тереңдетуге ықпал етеді. Екі елдің көшбасшылары түркі әлеміндегі интеграцияны ілгерілететін жобаларды қолдауға міндеттеніп, аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша ортақ көзқарасты қалыптастырды. Осы тұрғыда энергетикалық қауіпсіздік, су ресурстарын тиімді басқару және цифрлық экономика сынды өңірлік мәселелер бойынша пікір алмасылды.
Сапар барысында Қырғызстан президенті Садыр Жапаров Қырғызстан мен Түркия арасындағы жылдық сауда көлемін 5 миллиард долларға жеткізу үшін Анкарадан Қырғызстанның Түркия алдындағы қарызын өшіруді сұрады. Кейінірек екі президенттің бірлескен мәлімдемесінде Түркияның Қырғызстанның барлық қарыздарын өшіргені туралы хабарлама жарияланды (Түркия Республикасы Президенттігінің Байланыс министрлігі, 2024). Қырғызстан Қаржы министрлігінің мәліметінше, Қырғызстанның Түркияға қарызы 58,8 миллион долларды құрайды. Жапаров Түркияның Қырғызстанға инвестиция және экономикалық қолдау көрсетуде жетекші 5 елдің бірі екенін еске салып, 1992 жылдан бері ТИКА ұйымы арқылы Қырғызстанда көптеген жобаның жүзеге асырылғанын білдірді (Шамбетов, 2024).
Түркияның Қырғызстанның қарыздарын жоюы екі ел арасында берік сенім байланысын құру арқылы стратегиялық ынтымақтастықты одан әрі тереңдетеді. Бұл жағдай Қырғызстанның экономикалық ауыртпалығын жеңілдетіп, Түркиямен бірлескен жобаларға көбірек ресурстар бөлуге мүмкіндік беруі күтілуде. Ол сондай-ақ сауда көлемін 5 миллиард долларға дейін ұлғайту мақсатында ынтымақтастықты ынталандыруы мүмкін. Түркия аймақтық саясаттағы ықпалын арттырған сайын, Қырғызстан Түркияға даму жобаларында жақын серіктестік ұсынатын болады. Бұл жағдай екі елдің экономикалық және дипломатиялық қарым-қатынасын айтарлықтай нығайта түсетіні анық.
Қырғызстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастар саяси ынтымақтастық, экономикалық серіктестік, тарихи, мәдени және тілдік жақындық, сондай-ақ білім беру жобаларына негізделген. Бұған соңғы жылдары белсенді түрде дамып келе жатқан әскери-қорғаныс ынтымақтастығы қосылды. Қырғызстан мен Түркия арасындағы әскери-техникалық ынтымақтастық қырғыз-түрік қарым-қатынасы жүйесінде маңызды орын алады және оның кеңеюі мен нығаюы үшін үлкен әлеуетке ие. Әскери-техникалық саладағы ынтымақтастық аясында 1993 жылдан бері Қырғызстаннан келген 300-ден астам офицер мен 100-ге жуық оқушы Түркияның әртүрлі әскери оқу орындарында білім алды. Сонымен қатар, 2021 жылы Қырғызстан мемлекеттік шекараларды қорғау үшін Bayraktar, TV2, Aksungur және Akıncı ұшқышсыз ұшатын аппараттарын сатып алды және осы көліктерді басқара алатын кадрларды оқытты (Kaktus.media, 2024). Қаралып отырған ұшқышсыз ұшу аппараттарының Қырғызстанның қорғанысы үшін маңызы зор және шекара қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен әскери әлеуетті дамытуда тиімді деп саналады.
Қорыта айтқанда, Түркия мен Қырғызстан арасындағы қарым-қатынас 1991 жылдан бері берік негізге салынып, стратегиялық серіктестік деңгейіне жетті. Дипломатиялық, экономикалық және мәдени байланыстармен қатар, халықаралық платформалардағы ынтымақтастық бұл қатынастардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Екі елдің ұзақ мерзімді серіктестік түсіністігі екіжақты қарым-қатынаста ғана емес, Еуразиялық аймақтағы бейбітшілік, тұрақтылық және даму мақсаттарында да маңызды рөл атқарады.
Қырғызстан мен Түркия жүзеге асырып жатқан жобалар аймақтық ынтымақтастық пен ортақ дамудың табысты мысалдары болып саналады. Білім және денсаулық сақтау сияқты негізгі салаларда жасалған бұл қадамдар екі ел арасындағы жан-жақты стратегиялық ынтымақтастық деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін құрылыс блоктарын құрайды. Осы тұрғыда қолданыстағы жобаларды дамыту және ынтымақтастықтың жаңа бағыттарын зерттеу қарым-қатынастарды тереңдетуге және кеңірек географияда оң әсерлер жасауға ықпал етеді.
Түркияның Қырғызстанға салған инвестициясы мен сыртқы көмектері екі ел арасындағы стратегиялық серіктестіктің нақты көрінісі. Оның білім саласындағы жетекші рөлі мен экономикалық инвестициялары Түркияны Қырғызстанның ең сенімді серіктестерінің біріне айналдырды. Осы тұрғыда Түркияның Қырғызстанмен үздіксіз ынтымақтастығы екіжақты деңгейде ғана емес, аймақтық даму мен интеграция тұрғысынан да маңызды үлгі ұсынады.
Режеп Тайып Ердоғанның Қырғызстанға сапары қырғыз-түрік қарым-қатынасындағы тарихи бетбұрыс ретінде бағаланады. Стратегиялық ынтымақтастықты жан-жақты түсіну екі елдің екіжақты деңгейде де, аймақтық платформаларда да тиімдірек рөл атқаруына мүмкіндік беретін негіз береді. Бұл әріптестік моделінің сәтті жүзеге асуы Қырғызстан мен Түркияның дамуына ғана емес, еуразиялық географиядағы тұрақтылық пен ынтымақтастыққа да септігін тигізеді.
Дереккөз
Ахматова, Илона (2024). Қырғызстан мен Түркия ынтымақтастықты кеңейту туралы бірқатар келісімдерге қол қойды – тізім. Сілтеме: https://economist.kg/vlast/2024/11/05/kyrghyzstan-i-turtsiia-podpisali-riad-soghlashienii-dlia-rasshirieniia-vzaimodieistviia-spisok/?ysclid=m3k2cftutc434039128. Қаралған күні: 16.11.2024.
Сыртқы экономикалық байланыстар басқармасы (2015). Қырғызстанмен ынтымақтастық күшеюде. Сілтеме: https://www.deik.org.tr/basin-aciklamalari-kirgizistan-ile-ticari-is-birligi-gucleniyor. Қаралған күні: 19.11.2024.
Etibakirtereksai.kg (2024). Таныстыру. Сілтеме: https://etibakirtereksai.kg/tr/ana-sayfa/. Қаралған күні: 23.11.2024.
Қырғыз Республикасы Министрлер Кеңесі (2024). Ішкі істер министрлігінің басшысы Килитбек Жапаров: Түркия Қырғызстанға ең көп инвестиция салған 5 елдің қатарына кіреді. Сілтеме: https://www.gov.kg/ru/post/s/23922-minkab-toragasy-akylbek-zaparov-turkiya-kyrgyzstanga-en-kop-investiciya-salgan-5-olkonun-kataryna-kirdi. Қаралған күні: 19.11.2024.
Kaktus.media (2024). Әр салада. Түркияның Қырғызстандағы рөлі. Сілтеме: https://kaktus.media/doc/498191_vo_vseh_sferah._rol_tyrcii_v_kyrgyzstane.html. Қаралған күні: 16.11.2024.
Шамбетов, Токтосун (2024). Ердоғанның Қырғызстанға сапары: Байрактар, Сапат мектептері, Сауда. Сілтеме: https://rus.azattyk.org/a/33189970.html. Қаралған күні: 19.11.2024.
Tайфур, Назир, Юсупов, Абдулрахман (2023). Қырғызстан мен Түркияны берік достық пен бауырластық байланыстырады. Сілтеме: www.aa.com.tr/ru/мир/кыргызстан-и-турцию-связывают-крепкие-узы-дружбы-и-братства/3032432. Қаралған күні: 16.11.2024.
Түркия Республикасының Бішкектегі Елшілігі (2011). Екіжақты қарым-қатынастар туралы ақпараттық мәлімет. Сілтеме: https://bishkek-emb.mfa.gov.tr/Mission/About. Қаралған күні: 16.11.2024.
Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігі (1991). Түркия-Қырғызстан қатынастары. Сілтеме: https://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkiye-and-kyrgyzstan.ru.mfa. Қаралған күні: 16.11.2024.
Түркия Республикасы Президентінің Байланыс министрлігі (2024). Президент Ердоған Қырғызстан президентімен ортақ баспасөз мәслихатында сөз сөйледі. Сілтеме: https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/cumhurbaskani-erdogan-kirgizistan-cumhurbaskani-ile-ortak-basin-toplantisinda-konustu. Қаралған күні: 19.11.2024.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.