Әлемде мұнай, табиғи газ және көмір сияқты қазба отындарының қорының азаюы және қоршаған ортаның ластануының жылдан-жылға артуы елдер үшін баламалы энергия көздерінің әлеуетін дамытуға көп көңіл бөлу қажеттілігін анықтайды. Сондықтан елдер өздерінің энергия қажеттіліктерін тиімді жолмен қамтамасыз ету үшін әртүрлі энергия көздерін пайдалануға тырысады және өздерінің энергетикалық саясаттарын анықтай отырып, қажеттіліктерді ең тиімді түрде орнын толтырып, экологиялық проблемаларды азайтуға мүмкіндік беретін энергия түрлерін пайдалануды мақсат етеді.
Қырғызстан өзінің географиялық орналасу ерекшелігіне байланысты жылына 840,2 млн. тонна мұнай эквивалентіне сай келетін жаңартылатын энергия әлеуетіне ие (Қырғыз Республикасы Энергетика және өнеркәсіп министрлігі, 2013 ж.). Бұл көрсеткіш 142,5 миллиард кВт/сағ құрайды және Қырғызстан әлеуеті бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында Ресей мен Тәжікстаннан кейін үшінші орын алады (Дикамбаев, 2019). Алайда, ел қазіргі уақытта осы әлеуеттің тек 10%-ын пайдаланады. Қырғызстандағы негізгі жаңартылатын энергия көздері күн энергиясы, су энергетикасы, жел энергиясы және биомасса энергиясы болып табылады. Қырғыз Республикасының Өнеркәсіп, энергетика және жер қойнауын пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитетінің мәліметтері бойынша күн электр станциялары жылына 490 млн. кВт/сағ, шағын су электр станциялары жылына 5-8 млрд. кВт/сағ, жел энергиясы жылына 44,6 млн. кВт/сағ. және биомассадан жылына 1,3 млрд. кВт/сағ. өндіру мүмкіндігіне ие (Қырғыз Республикасы Өнеркәсіп, энергетика және жер қойнауын пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті, 2018 ж.). Осыған қарамастан, баламалы энергия көздерін пайдалану коэффициенті 1%-дан төмен. Сондықтан, соңғы жылдары Қырғызстанда жасыл энергетика өндірісі жолында бірқатар елеулі қадамдар жасалды.
Осыған байланысты, Қырғызстан біріншіден, 2019 жылдың қазан айында атмосфераға көмірқышқыл газының шығарылуын азайтуға міндеттейтін Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Климаттың өзгеруіне қатысты негіздемелік конвенциясы туралы Париж келісіміне қол қойды. Осы шеңберде үкімет, эмиссия деңгейі туралы үнемі есеп беру үшін климаттың өзгеруіне қарсы күрес жоспарын дайындауда. Осы келісім аясында Қырғызстанның дамыған елдер жыл сайын шамамен 100 млрд. доллар бөлетін Жасыл климат қорынан қаржыландыру алуға мүмкіндігі бар.
Қырғызстан Республикасы Климаттық қаржыландыру орталығының мәліметтері бойынша, бүгінгі күні Қырғызстандағы ормандар мен жайылымдарға климаттық инвестицияларды қолдау арқылы көміртегі секвестрлеуді арттыру жобасына 29,9 млн. доллар, Қырғызстандағы азық-түлік қауіпсіздігі мен жағдайы төмен қоғамдық топтарды қолдау жобасына 8,5 млн. доллар, Қырғызстан мен Жасыл климат қоры арасындағы өзара іс-қимылдың стратегиялық негізін әзірлеуге арналған жалпы құны 300 мың доллар және Ұлттық бейімделу жоспарын әзірлеу жобасы үшін 2,6 млн. долларды құрайтын жалпы құны 41,6 млн. 4 отандық жоба мақұлданды (Қырғызстан Республикасы Климаттық қаржыландыру орталығы, 2021).
Екіншіден, Қырғызстанда 2019-2023 жылдарға арналған «Жасыл экономиканы дамыту бағдарламасы» жүзеге асырылуда. Осы бағдарлама аясында ел халқының әл-ауқатын арттыру, ресурстарды тиімді пайдалану және сондай-ақ елдің экожүйесін қорғау жоспарлануда. Үшіншіден, Қырғызстан мен Тәжікстаннан Ауғанстан мен Пәкістанға электр энергиясын экспорттауға бағытталған ауқымды CASA-1000 жобасы аясында жұмыстар жалғастырылуда. Жаз айларында елде электр энергиясы артық болғандықтан Қырғызстан бұл жобадан үлкен үміт күтеді. Қырғызстан Ұлттық электр желісінің ақпараттарына сәйкес жылдық экспорт көлемі кем дегенде 400 млн. кВт/сағ құрайды (Ұлттық энергия холдингі, 2021). Қырғызстан өзінің шекарасында ұзындығы 477 шақырымды құрайтын Датка-Ходжент 500 кВт/сағ энергия тасымалдау желісінің құрылысын 2022 жылы аяқтап, электр энергиясын экспорттауды бастауды жоспарлап отыр (Беликов, 2020).
Жеткілікті сапалы және қол жетімді энергиямен қамтамасыз ету экономикалық дамудың және өмір сүру деңгейін жақсартудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Сондықтан Қырғызстанның энергетикалық қауіпсіздігіне әсер ететін факторлар туралы айту керек. Біріншісі – елде энергия өндірудің әлеуетінің жетіспеуі және жыл сайын электр энергиясын тұтынудың артуы. Бұл жағдай сектордағы тұрақты жұмыс істеу механизмі үшін үлкен тәуекелдер тудырады. Одан бөлек, әлемдегі отын-энергетикалық ресурстар бағасының өзгеруі және Орталық Азия мемлекеттері арасындағы дезинтеграция процесі де Қырғызстанның энергетикалық қауіпсіздігіне айтарлықтай әсер етеді. Табиғи-климаттық проблемалар да Қырғызстанның жаңартылатын энергетика секторына ықпалын тигізеді. Атап айтар болсақ, Тоқтағұл бөгетіндегі судың мөлшері және Нарын өзеніндегі судың деңгейі сияқты табиғи жағдайлар Қырғызстанның неғұрлым функционалды механизмге деген қажеттілігін арттырады. Бұлардан басқа, техникалық және технологиялық тұрғыдан алғанда елдің энергетикалық саласындағы жоғары энергия шығындары, электр станцияларының жабдықтарының ескі болуы, инновациялық технологияларды қолдануда артта қалып, тәжірибе жинау және ұзақ мерзімді энергия үнемдеу саясатының болмауы сияқты факторлар белсенді рөл атқарады. Соңғысы және ең маңыздысы, энергия тарифтері сияқты энергетикалық компаниялардың шығындарын өтемейтін экономикалық факторлар және энергетикалық компаниялардың әлеуетін дамыту мен қайта құрылымдау үшін меншікті капиталдың жоқтығы да елдің энергетикалық секторын дамытуға маңызды кедергілер болып көрінеді.
Қорытындылай келе, Қырғызстанда мемлекеттік деңгейде қолға алынып жатқан жоғарыда аталған жаңартылатын энергия көздерін бүгінгі жағдайларға сәйкес дамыту халықтың өмір сүру сапасын жақсартудан бастап елдің экономикалық әлеуетін арттыруға үлес қосады. Қырғызстанда жаңартылатын энергия ресурстарын толық қуатында пайдалану елдің дамуын қамтамасыз етумен қатар, егер ол экспортқа жеткілікті мөлшерде өндірілсе ел экономикасын жаңа нарықтарға шығуына жол ашады.
Дереккөз:
Беликов, Иван (2020). Қырғызстанның жасыл энергиясы: нарық қатысушыларына арналған бәсекенің жаңа ережелері. Сілтеме: http://www.eecca-water.net/content/view/23983/51/lang,russian/. Қаралған уақыты: 29.05.2021.
Диқамбаев, Шамил (2019). Қырғыз Республикасының тұрақты энергетикалық іс-қимылдар ұлттық жоспарының жобасы. Сілтеме: https://unece.org/fileadmin/DAM/project-monitoring/unda/16_17X/E2_A2.3/NSEAP_Kyrgyzstan_RUS.pdf. Қаралған уақыты: 27.05.2021.
Қырғыз Республикасы Энергетика және өнеркәсіп министрлігі (2013). Сілтеме: https://www.unescap.org/sites/default/files/C_Kyrgyz_Orozaliev_R.pdf. Қаралған уақыты: 28.05.2021.
Қырғыз Республикасы Өнеркәсіп, энергетика және жер қойнауын пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті (2018). Сілтеме: http://ptfcar.org/wp-content/uploads/2018/06/5-Kyrgyzstan-State-Committee-on-Energy-Industry-and-Subsoil-Use-Marat-Chalponkulov-EN.pdf. Қаралған уақыты: 28.05.2021.
Қырғызстан Республикасы Климаттық қаржыландыру орталығы (2021). Сілтеме: http://cfc.kg/language/ru/%D0%B7%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4-%D0%B2%D1%8B%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%82-%D0%BA/. Қаралған уақыты: 31.05.2021.
Ұлттық энергия холдингі (2021). Ұлттық энергетикалық холдингтің президентіне CASA-1000 Project Studies жумыстары көрсетілді. Сілтеме: https://nehk.energo.kg/content/articles_view/960.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.