Бүкіл әлемнің назарын өзіне аударған 2024 жылғы АҚШ президенттік сайлауы елдің бұрынғы президенті Дональд Трамптың қайта сайлануымен аяқталды. Сайлау нәтижелеріне сәйкес, Республикалық партияның кандидаты Трамп пен Огайо сенаторы Жей Ди Вэнс 77,133,674 дауыспен (49,9%) 312 делегаттың қолдауына ие болып, 74,700,293 дауыспен (48,3%) 226 делегат қолдаған Демократиялық партияның кандидаты, қазіргі вице-президент Камала Харрис пен Миннесота губернаторы Тим Уолцты айқын басымдықпен жеңді [Reuters, 2024].
Негізінде, Трамптың төрт жылдан кейін билікке қайта оралуын күтпеген жағдай деуге болмайды. Әлем бойынша көптеген сарапшылар оның осы сайлауда жеңіске жететінін алдын ала болжаған еді. Бәрінен бұрын, соңғы жылдардағы елдегі экономикалық тоқырау, инфляция, өмір сүру құнының жоғарылығы, жұмыссыздық, денсаулық сақтау реформасы және иммиграция сияқты мәселелер биліктегі Демократиялық партияның әлсіздеу көрінуіне әкелсе, керісінше Трамптың сайлауалды бағдарламасында осы мәселелерге ерекше көңіл бөлуі оның президенттік сайлауда жеңіске жетуінде ерекше әсер еткенін топшалауға болатындай. Өзіне қатысты айтылған көптеген сын мен тағылған бірнеше айыптауға қарамастан, Трамптың 2016 жылғы жеңісі мен 2020 жылғы жеңілісінен қорытынды шығарып, жан-жақты сайлау стратегиясын құруы, әсіресе, әлеуметтік желіні өте тиімді пайдаланануы оның қарсыласын қапыда қалтыруына көмектескен маңызды факторлардың бірі деуге болады.
Ендігі кезекте, бүгінде бүкіл әлемнің қызығушылығын тудырған маңызды сұрақтардың бірі – Трамптың алдағы кезеңде жаһандық саясатқа қалай әсер ететіні болып отыр. Бұл тұрғыда, Трамп әкімшілігінің алдағы уақытта әлемдік саясатты қалай қалыптастырарын болжау үшін оның 2017-2021 жылдар аралығындағы бірінші президенттік мерзімінде ұстанған саясатына және 2024 жылғы сайлау стратегиясының негізгі бағыттарына назар аудару қажет. Сонымен қатар, қазіргі жаһандық және аймақтық геосаяси, геостратегиялық және геоэкономикалық жағдайларды да ескеру керек.
2025 жылдың қаңтарында ресми түрде президенттік қызметіне кірісетін Трамптың сыртқы саясатта дүп келетін кезек күттірмес маңызды мәселелердің көш басында, әрине Ресей-Украина соғысы және АҚШ-Қытай қарым-қатынасы тұрғаны анық. Ең алдымен, Ресей-Украина соғысы тұрғысынан алып қарағанда, Трамптың сайлауалды науқаны кезінде аталмыш «соғысты 24 сағаттың ішінде тоқтата аламын» деген уәдесінің жүзеге аса қоюы нағайбыл. Өйткені бұл соғыстың қазіргі ауқымымен қатар, оның Еуропа қауіпсіздігі сияқты жаһандық және аймақтық жағымсыз салдарларын ескерсек, қандайда бір тиімді бейбіт келісімге енді тек Киев пен Мәскеу ғана қара бермейтіні анық. Онсызда бір тараптан АҚШ пен НАТО елдерінің Украинаға беріп жатқан әскери және экономикалық көмектерінің артуы, енді бір тараптан Солтүстік Кореяның да Ресейге қолдау көрсетуі бұл соғыстың тек Украина мен Ресей арасындағы қақтығыс шеңберінен әлдеқашан шыққанын айқындайды. Мұндай жағдайда, Трамп президенттік қызметіне кірісе салысымен-ақ қысқа мерзімде соғыста елеулі өзгеріс болатынын болжау қиын.
Ал, АҚШ пен Қытай қарым-қатынастарына тоқталсақ, Трамптың екінші президенттік кезеңінде сыртқы саясатының негізгі бағыты қалайда Қытай болатыны сөзсіз. Жаһандық үстемдігін сақтап қалуға тырысатын АҚШ-тың геосаяси, геостратегиялық және геоэкономикалық мүдделері тұрғысынан алып қарағанда, экономикалық дамуының арқасында жаһандық және аймақтық ықпалын арттыра түскен Қытай онсызда АҚШ үшін ең басты қарсылас болып отыр. Себебі, жылдар бойы «бейбіт даму» ниетін көрсеткенсіп, тасада АҚШ бастаған Батыс әлеміне қарсы жасырын бәсекелестік жүргізген Қытай, әсіресе, 2013 жылы Си Цзиньпин билікке келгеннен бастап әлемдік саясатта батыл қадамдар жасап, АҚШ-қа ашық қарсы шығуға көшті. Осыған байланысты, қазір АҚШ-Қытай қарым-қатынасы соңғы 35 жылдағы ең төменгі деңгейде түсті. Осы тұрғыдан көз жүгіртсек, «Американы қайтадан ұлы елге айналдыру» (Make America Great Again) ұраны аясында сыртқы саясатта ең алдымен АҚШ-тың мүдделерін көздейтін Трамптың екінші президенттік кезеңінде АҚШ-Қытай қарым-қатынасында стратегиялық шиеленістер көп болатыны сөзсіз.
Трамптың екінші президенттік мерзіміндегі Қытайға қатысты саясатын талқылағанда, ең алдымен екі ел арасындағы сауда-экономикалық қатынастар еске түседі. Себебі әлемдегі бір-бірімен терең байланыстағы ең ірі екі экономика ретінде АҚШ пен Қытай арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастардың ауқымы мен сипаты тек олардың екіжақты қарым-қатынасын ғана емес, әлемдік сауданың жалпы динамикасын да анықтайды. Әлем экономикасының тепе-теңдігін өзгертуге ықпал ете алатындай қарқынды дамып келе жатқан Қытай АҚШ-тың әлем экономикасындағы ұзақ жылдар бойы жалғасып келе жатқан жетекші рөліне күн өткен сайын мықты бәсекелеске айналып келеді. Әсіресе, соңғы жылдары Пекиннің нарықты манипуляциялау, әділ бәсекелестікті шектеу және мемлекет қолдайтын өнеркәсіп саясаты сынды әрекеттері Вашингтонның тек сауда-экономикалық тұрғыдан қана емес, сонымен бірге стратегиялық және қауіпсіздік мәселелері бойынша да алаңдаушылығын күшейте түсті. Бүгінде АҚШ-тың экономикалық жетекшілігіне қарсы Қытайдың ұзақ мерзімді сауда-экономикалық стратегиялары тек сауда тапшылығын ұлғайтып қана қоймай, америкалық компаниялардың технология мен өндіріс саласындағы артықшылықтарына да қауіп төндіріп отыр. Сол себепті, Трамп өзінің 2016-2020 жылдардағы президенттік мерзімінде кедендік тарифтерді көтеру және басқа да сауданы қорғау саясаттары сияқты экономикалық қысым көрсету арқылы Қытайға қарсы қатаң ұстанымда болды. Осы орайда, Трамптың 2018 жылдың наурызында бастаған сауда соғысы тек сауда балансын өзгертуді ғана емес, сондай-ақ, Қытайдың зияткерлік меншік құқығын бұзуы, технологияны өткермелеуге күштеуі және мемлекеттік субсидиялары секілді мәселелерді де шешуді мақсат етті [USTR, 2018]. Сондықтан Трамптың Қытайға қарсы сауда соғысын жалаң экономикалық қақтығыстан гөрі, стратегиялық текетірес ретінде қарастыруға болады.
Дегенмен, 2018 жылдың наурызында басталған АҚШ-Қытай сауда соғысы 2020 жылдың қаңтарында Вашингтонның пайдасына жасалған сауда келісімімен аяқталғанына қарамастан, АҚШ-тың сауда тапшылығы да толық жабылмады, Қытай да бұл келісімдегі өз міндеттемелерін толық орындамады. Аталмыш бірінші кезеңдегі сауда келісіміне сәйкес, Қытай АҚШ-тан ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, энергетика және қызмет көрсету өнімдерін сатып алу көлемін арттыру арқылы жалпы импортын 2017 жылғы (187.9 миллиард доллар) деңгейден 2020 жылы 76.7 миллиард долларға, 2021 жылы 123.3 миллиард долларға ұлғайтып, екі жыл ішінде қосымша 200 миллиард долларлық импорт жасауға уәде берген еді [USTR, 2020]. АҚШ Экономикалық талдау бюросының (BEA) мәліметтері бойынша, Қытайдың АҚШ-тан импорты 2020 жылы 166.3 миллиард доллар, 2021 жылы 192.2 миллиард доллар, 2022 жылы 197.4 миллиард доллар және 2023 жылы 195.5 миллиард доллар болды. Керісінше, Қытайдың АҚШ-қа экспорты 2020 жылы 448.7 миллиард долларды, 2021 жылы 526.4 миллиард долларды, 2022 жылы 563.6 миллиард долларды және 2023 жылы 447.7 миллиард долларды құрады [BEA, 2024]. Осылайша, 2020 жылы 282.3 миллиард долларды құраған АҚШ-тың Қытаймен арадағы сауда тапшылығы 2021 жылы 334.9 миллиард доллар, 2022 жылы 366.2 миллиард доллар, ал 2023 жылы 252.1 миллиард доллар болды [BEA, 2024]. Бұл жерде 2020 және 2023 жылдардағы АҚШ-тың Қытаймен арадағы сауда тапшылығының едәуір азаюы АҚШ-тың Қытайға экпортының артуынан емес, керісінше Қытайдан импортының қысқаруымен байланысты екенін атап өткен жөн. Өйткені АҚШ-тың Қытайдан импортының азаюы 2020 жылы COVID-19 пандемиясының, ал 2023 жылы Қытай экономикасының баяулауы мен жеткізу тізбегінің Қытайдан тыс жерлерге ойысуының әсерінен болған еді.
АҚШ пен Қытай арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың қазіргі жағдайын ескергенде, Трамптың екінші президенттік мерзімінде Қытайға қарсы сауда соғысының қайта тұтану ықтималдығы өте жоғары. Осы тұрғыда Трамптың кедендік тарифтерді көтеру, сауда шектеулерін енгізу және санкция салу арқылы Қытаймен арадағы сауда теңсіздігін АҚШ-тың пайдасына өзгертуді көздейтін стратегиялық шаралар қабылдаумен қатар, аймақтық және жаһандық сауда-экономикалық әріптестікте де Қытайға қарсы саясаттарды қолдайтыны болжауға болады. Қытайдың технологиялық күшеюін шектеу мақсатында Трамптың ғарыш өнеркәсібі, 5G, жасанды сана, биотехнология, цифрлық валюта және басқа да дамыған салалардағы Қытайдың ықпалын азайтып, Қытайға технология экспортын қысқартумен қатар, қытайлық технология алпауыттарына шектеулер мен санкциялар енгізуі мүмкін.
Шындап келшгенде, Тайвань мәселесі – Трамптың екінші президенттік кезеңінде АҚШ-Қытай қарым-қатынасындағы ең сезімтал, ең күрделі мәселелердің бірі болып жалғаса береді. Бұл мәселе Трамптың Қытаймен қатар бүкіл Үнді-Тынық мұхиты аймағына қатысты сыртқы саясатында маңызды рөл атқаратын болады. Тайван әдеттегідей Қытайдың аймақтық және жаһандық гегемониясы үшін ерекше маңызды стратегиялық мақсат болса, АҚШ-тың Тайванмен байланысы Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы қауіпсіздік тепе-теңгін қалыптастыратын фактор болып қала береді. Осыған сәйкес, алдағы уақытта Трамп әкімшілігі Қытайдың Тайванға қатысты егемендік талаптарына қатаң ұстаным танытып, АҚШ-тың Тайванға көрсететін қолдауын одан әрі арттыра түсуі мүмкін. Бұл бағытта Трамптың екінші президенттік мерзімінде АҚШ Тайванның қорғаныс әлеуетін арттыру үшін әскери көмек пен қолдауды кеңейтіп, әуе және теңіз қорғаныс жүйелері мен сүңгуір кеме сияқты стратегиялық құралдарды қамтитын қару-жарақ сатылымын ұлғайтуы ықтимал.
Тайван мәселесімен қоса Қытайдың теңіз шекаралары мен Оңтүстік Қытай теңізіндегі әскери әрекеттері Трамп әкімшілігінің Үнді-Тынық мұхиты аймағына арналған стратегияларын анықтайтын басты факторлар болары сөзсіз. Ендеше, Үнді-Тынық мұхиты аймағы АҚШ пен Қытай арасындағы үдеп келе жатқан геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық бәсекелестіктің негізгі сахнасы болып қала берерері бесенеден белгілі. Шынын қуғанда, АҚШ соңғы жылдары «Азияға оралу» стратегиясы, «Еркін және ашық Үнді-Тынық мұхиты» бастамасы және «Quad» төрттік альянсы сияқты түрлі механизмдер аясында аталмыш аймақтағы ықпалын күшейтуге ұмтылып келді. Бұған қоса, 2021 жылы қыркүйекте жасалған AUKUS келісімі арқылы АҚШ аймақтағы серіктесі Австралияның ядролық сүңгуір кемесін иеленуіне мүмкіндік жасап, Ұлыбританияның да аймақ мәселелеріне араласуын қамтамасыз етті [White House, 2021]. Осы тұрғыдан алғанда, алдағы уақытта да АҚШ-тың Үнді-Тынық мұхитында, әсіресе, Австралия, Жапония, Оңтүстік Корея және Үндістан сияқты аймақ елдерімен тығыз қауіпсіздік және сауда-экономикалық қатынастар орнатуға мән беретінін топшылай аламыз. Трамп кезеңінде АҚШ-тың одақтас елдерімен аймақта бірлескен әскери оқу-жаттығуларын арттырып, стратегиялық маңызды теңіз жолдарындағы әскери мүмкіндігін күшейтуге ден қоятынын межелеуге болады.
Қорытып айтқанда, Трамптың екінші президенттік кезеңінде АҚШ-Қытай қарым-қатынасының айтарлықтай шиеленісетінін болжауға болады. Трамптың Қытайға қарсы сауда-экономикалық санкциялары мен технологиялық шектеулерімен қатар, Тайванға қатысты саясаты мен Үнді-Тынық мұхитындағы саяси-әскери және сауда-экономикалық ынтымақтастықты күшейтуі Вашингтон мен Пекин арасындағы бұрыннан келе жатқан қайшылықтарды тереңдетіп, стратегиялық бәсекелестікті одан әрі ушықтыруы бек мүмкін. Сонымен қатар, Қытайдың Гонконг, Тибет және Шығыс Түркістандағы адам құқықтарын бұзу мәселелері де Трамп әкімшілігінің назарында бола береді. Жалпы, Трамптың Қытайға қатысты саясаты АҚШ-тың ұлттық мүдделері мен геосаяси тепе-теңдік аясында қалыптасып, Пекиннің әлемдік ықпалын шектеуге бағытталмақ. Трамптың екінші президенттік мерзімінде АҚШ пен Қытай арасында тікелей әскери қақтығыстың ықтималдығы аз болғанымен, киберқауіпсіздік саласында елеулі шиеленістердің туындау мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды.
Дереккөз:
BEA (2024). АҚШ-тың әлемдік тауар және қызмет саудасы, 2024 жылғы қазан. Сілтеме: https://www.bea.gov/sites/default/files/2024-12/trad1024.pdf. Қаралған уақыты: 05.12.2024.
BEA (2024). Қытай – халықаралық сауда және инвестиция бойынша деректер. Сілтеме: https://apps.bea.gov/international/factsheet/factsheet.html#650. Қаралған уақыты: 05.12.2024.
Reuters (2024). АҚШ президенттік сайлау нәтижелері. Сілтеме: https://www.reuters.com/graphics/USA-ELECTION/RESULTS/zjpqnemxwvx/. Қаралған уақыты: 18.11.2024.
USTR (2018). Президент Трамп Қытайдың әділетсіз саудасына қарсы қатаң шараларды жариялады. Сілтеме: https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2018/march/president-trump-announces-strong. Қаралған уақыты: 21.11.2024.
USTR (2020). Америка Құрама Штаттары мен Қытай Халық Республикасы арасындағы сауда және экономикалық келісім. Сілтеме: https://ustr.gov/sites/default/files/files/agreements/phase%20one%20agreement/Economic_And_Trade_Agreement_Between_The_United_States_And_China_Text.pdf. Қаралған уақыты: 21.11.2024.
White House (2021). AUKUS туралы көшбасшылардың бірлескен мәлімдемесі. Сілтеме: https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2021/09/15/joint-leaders-statement-on-aukus/. Қаралған уақыты: 06.12.2024.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.