1990-жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін түркі мемлекеттері арасындағы ынтымақтастық барлық салада дамып, тереңдей түсуде. Түркі мемлекеттерінің өзара байланысы бүгінде институционалдық деңгейде 28 бағыт бойынша жүзеге асырылып келеді. Бұл үрдіс Түркі мемлекеттері ұйымы (2009), Халықаралық Түркі мәдениеті ұйымы – ТҮРКСОЙ (1993), Түркі мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы – ТҮРКПА (2008), Халықаралық Түркі академиясы (2010), Түркі мәдениеті және мұрасы қоры (2012) және Түркі инвестициялық қоры (2023) сияқты құрылымдар арқылы жүзеге асырылуда. Түркі мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (ТҮРКПА) — түркі тілдес елдер арасындағы саяси, экономикалық және мәдени салаларда жан-жақты ынтымақтастықты нығайту, сондай-ақ парламенттік дипломатияны институционалдық деңгейде дамыту мақсатында құрылды. Ұйым 2008 жылғы 21 қарашада Ыстанбұлда Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан және Түркия парламенттерінің төрағалары қол қойған келісім негізінде өмірге келген. Ал 2009 жылғы 29 қыркүйекте Бакуде өткен алғашқы жалпы ассамблея отырысынан кейін ресми түрде өз жұмысын бастады. Штаб-пәтері Бакуде орналасқан ТҮРКПА жұмыс үдерісі Бас хатшылық арқылы үйлестіріледі (ТҮРКПА, 2025).
ТҮРКПА — түркі әлемінде ортақ тарих, тіл және мәдени негіздерге сүйене отырып ынтымақтастықты тереңдететін, заң шығару органдары арасындағы үздіксіз диалог пен заңнамалық үйлесімділікті қамтамасыз ететін бірегей институционалдық үлгі ретінде қалыптасып келеді. Бұл құрылым түркі әлемінде заң шығару және бақылау салаларында үйлестіру тетіктерін дамыта отырып, экономикалық өркендеу, құқықтық сәйкестік және мәдени жақындасу үдерістерін жеделдетуді мақсат етеді. Аталған миссиясы аясында ТҮРКПА — түркі ынтымақтастығы ұйымдарының арасында айрықша орын иеленіп отыр. Ұйымның басты мақсаты — егемендік, шекара тұтастығы және ішкі істерге араласпау қағидаттарын басшылыққа ала отырып, аймақтық бейбітшілік пен тұрақты дамуға қолдау көрсету; ал оның көздеген келешек бағдары — түркі әлемінде институционалдық ықпалдастықты күшейтіп, орнықты болашақ құру (Өзхан, 2023).
ТҮРКПА-ның ең жоғарғы шешім қабылдайтын органы — мүше елдердің парламент төрағаларынан құралған Ассамблея кеңесі. Бұл кеңес ұйым аясындағы ынтымақтастықтың жалпы бағыт-бағдарын айқындап, Ассамблеяның мақсаттары мен міндеттерінің тиімді жүзеге асырылуын бақылап отырады. ТҮРКПА жылына бір рет Бас Ассамблея (Бас жиналыс) ретінде бас қосып, маңызды шешімдер қабылдайды және кезекті төрағалықты тапсырады. Ассамблея кеңесінің қарамағында ТҮРКПА-ның күнделікті қызметін жүзеге асыратын тұрақты орган — Хатшылық жұмыс істейді. Хатшылықтың басшысы — Бас хатшы, ал құрылымына төрт тұрақты комиссия мен екі мамандандырылған жұмыс тобы кіреді. Хатшылық құрамына Бас хатшы, оның үш орынбасары, комиссия хатшылары мен әкімшілік қызметкерлер енеді. Барлық мүше мемлекеттер бұл құрылымда өкілеттілік қағидатына сәйкес тең жағдайда ұсынылған (ТҮРКПА, 2025).
ТҮРКПА-ның тұрақты комиссиялары — «Құқықтық мәселелер және халықаралық қатынастар», «Экономикалық ынтымақтастық», «Білім, мәдениет, әлеуметтік және гуманитарлық мәселелер», сондай-ақ «Қоршаған орта, табиғи ресурстар және денсаулықты қорғау» бағыттары бойынша жұмыс жүргізеді. Бұл комиссиялар әрбір салада мүше мемлекеттердің парламент өкілдерінің қатысуымен тұрақты түрде жиындар өткізіп, ортақ есептер мен ұсынымдық қарарлар әзірлейді. Олар сонымен қатар ұлттық заңнамаларды жақындастыру мақсатында үлгілік заң жобаларын дайындап, осы үдерісте маңызды рөл атқарады. Соңғы жылдары «Цифрлық қаржылық активтер», «Жеке деректерді қорғау», «Таза энергия» және «Электрондық сауда» сынды заманауи әрі стратегиялық тақырыптарда бірқатар заң жобалары ұсынылып, бұл бастамалар мүше мемлекеттер арасында заң шығару саласындағы ортақ нормалар мен стандарттардың қалыптасуына ықпал етуде. Сонымен қатар, Жас парламентшілер тобы жастардың саяси үдерістерге белсенді қатысуын арттыру мен жұмыспен қамтуды ынталандыруға бағытталған саяси ұсыныстар әзірлесе, Әйел парламентшілер тобы әйелдердің қоғамдық өмірдегі өкілдігін және шешім қабылдау процестеріндегі рөлін күшейтуге бағытталған түрлі іс-шараларды жүзеге асырып келеді. Бұл екі топ та халықаралық конференциялар, пікірсайыстар және тақырыптық отырыстар ұйымдастыру арқылы түркі әлемінде әлеуметтік инклюзивтілікке қолдау білдіруде. Комиссиялар жылына кем дегенде бір рет жиналып, өз салаларындағы мәселелерді талқылап, ортақ есептер мен ұсынымдар әзірлейді. Бұл ұсынымдар ТҮРКПА-ның Бас Ассамблеясының бекітуіне ұсынылады немесе тікелей тиісті құрылымдарға жолданады (ТҮРКПА, 2025).
ТҮРКПА-ны өзге халықаралық ұйымдардан ерекшелендіретін ең маңызды қызметтердің бірі — мүше мемлекеттердің құқықтық жүйелерін өзара жақындатуға бағытталған жұмыс үдерісі. Түркі әлемінде ортақ құқықтық негіз қалыптастыру — ұзақ мерзімді экономикалық және әлеуметтік ықпалдастықты қамтамасыз етудің шешуші қадамы саналады. Осы бағыттағы заң жобаларын әзірлеу ісі — ТҮРКПА-ның заң шығарушылық саласындағы ең нақты және пәрменді үлестерінің бірі ретінде бағаланады.
Экономикалық ынтымақтастық жөніндегі комиссия әзірлеген және өңірлік ықпалдастықты нығайтуды көздейтін бастамалар қатарында «Сауда миссиялары туралы заң» жобасы ерекше орын алады. Бұл заң жобасы мүше мемлекеттердің экономикалық дипломатия аясында сауда өкілдіктері арқылы институционалдық байланыстар орнатуын көздейді. Аталған құрылымдардың тек тауар айналымына ғана емес, сонымен қатар инвестиция және технология алмасу сияқты стратегиялық салаларда да дәнекерлік рөл атқаруы көзделіп отыр. Сондай-ақ, «Цифрлық қаржылық активтер» жөніндегі үлгілік заң жобасы ортақ қағидаттар айқындау арқылы бір жағынан қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, екінші жағынан — цифрлық экономиканы дамытуға серпін беруді мақсат етеді.
Электрондық саудаға қатысты заң жобасы да дәл осы секілді — цифрлық сауда үдерістерінің құқықтық негізін қалыптастыру мақсатында маңызды инфрақұрылым ретінде қарастырылады. Бұл құжат цифрлық экономиканың дамуына заңнамалық негіз ұсынып, онлайн сауда операцияларының ашықтығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Энергетика саласында назар негізінен таза энергия көздеріне аударылып отыр. Осы тұрғыда әзірленген «Экономикалық қызметтегі таза энергия туралы заң» жобасы — жасыл даму мақсаттарына сәйкес жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды ынталандыруға бағытталған маңызды нормативтік бастама. Аталған топтаманы толықтыратын «Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту туралы үлгілік заң жобасы» тек экономикалық емес, сонымен бірге әлеуметтік пайда көздейтін бастамаларды қолдауға арналған ынталандыру жүйелері мен құқықтық инфрақұрылымды дамытуға бағытталған. Бұл заң жобасы әлеуметтік әділеттілік пен қоғамдық жауапкершілік қағидаттарын басшылыққа ала отырып, инклюзивті әрі тұрақты даму модельдерін қалыптастыруды көздейді (Үже, 2024; ТҮРКПА, 2025).
Білім беру мен қоршаған орта салаларына бағытталған үлгілік заң жобалары қоғамдық сана мен тұрақты даму мәселелерін алға шығарады. «Педагог мәртебесі туралы заң» жобасы — білім беру сапасын арттыру мақсатында мұғалім мамандығын нығайтатын ережелерді қамтиды. Осылайша, қоршаған ортаны қорғау туралы санамен қатар, болашақты сеніп тапсыратын жастарды тәрбиелейтін педагогтардың құқықтары мен қоғамдағы орны қоғамдық сана аясында жоғары дәрежеде танылуда. Бұл реттеулер тек техникалық сипаттағы құқықтық құжаттар ғана емес, сонымен қатар ұзақ мерзімді мәдени және қоғамдық өзгерістерге үлес қосуды көздейді.
Жеке құқықтар мен нарық қауіпсіздігі мәселелеріне арналған үлгілік заң жобаларының бірі — «Жеке деректерді қорғау туралы үлгілік заң» — қазіргі технологиялық дәуірде азаматтардың цифрлық кеңістіктегі жеке мәліметтерін қорғауды мақсат етеді. Осылайша, ТҮРКПА-ның заңнамалық үйлесімділікке ұмтылысы тек макродеңгейде ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірге тікелей ықпал ететін салаларда да нақты көрініс табуда (ТҮРКПА, 2025). 2023 жылы қабылданған «ТҮРКПА 2023–2028 жылдарға арналған Стратегиялық жол картасы» алдағы бесжылдық кезеңде басым бағыттар бойынша үлгілік заң жобаларын әзірлеуді көздейді (ТҮРКПА, 2023).
Салыстырмалы көзқарасты ұстану — ТҮРКПА-ның институционалдық болмысын, әлеуетін және өзіндік ерекшеліктерін неғұрлым айқын түсінуге мүмкіндік береді. Себебі ұқсас қызмет атқаратын парламентаралық құрылымдармен салыстырғанда ұқсастықтары мен айырмашылықтары арқылы ТҮРКПА-ның атқарып отырған рөлінің маңыздылығы тереңірек ашылады. Осы тұрғыдан қарағанда, ТҮРКПА-ның жұмыс істеу тетіктері, көзқарасы мен ықпалы ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясы (ЕҚЫҰ ПА), Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Парламентаралық Ассамблеясы (ТМД ПА) және Еуропарламент секілді құрылымдармен салыстырғанда өзіндік бірегей институционалдық бейнесін айқын көрсетеді.
ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясы (ЕҚЫҰ ПА) сияқты құрылымдар кең географиялық қамтылымға ие болып, қауіпсіздік, адам құқықтары және демократиялық үдерістерді ілгерілету секілді нормативтік салаларда қызмет атқарады. Алайда мұндай құрылымдар міндетті заң шығару өкілеттігіне ие емес; әртүрлі саяси, тарихи және мүдделік айырмашылықтарға ие мемлекеттердің бір алаңда тоғысуы қабылданған шешімдердің нақты іске асуына кедергі келтіреді (Дурдуллар, 2017). ТҮРКПА — тарихи тамыры ортақ, саяси және мәдени құндылықтары ұқсас елдердің өкілі ретінде анағұрлым тар, біртекті қауымдастықты қамтиды. Бұл өз кезегінде ортақ күн тәртіптерін қалыптастыруды жеңілдетіп, техникалық заңнамалық бастамаларға дейін жететін неғұрлым пәрменді рөл атқаруға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда, ТҮРКПА ұсынған үлгілік заңдар тек ұсыныс сипатына ие болғанымен, мүше елдердің ұқсас құқықтық инфрақұрылым қалыптастыруына жол ашып, ұлттық заңнамаларға жанама түрде ықпал ете алады. Осы ерекшелігімен ТҮРКПА саяси жақындықты техникалық үйлесімге ұластырған өтпелі алаң қызметін атқарып отыр.
ТҮРКПА-ның үлгілік заң жобаларын әзірлеу қызметі ТМД Парламентаралық Ассамблеясының (ТМД ПА) тәжірибесімен белгілі бір ұқсастықтарға ие. ТМД ПА да ТҮРКПА секілді көп жылдан бері үлгілік заңнамалар әзірлеумен айналысып келеді (Дурдуллар, 2017). Бұл заң үлгілерінің түрлі салаларда әрқилы тереңдік деңгейінде болуы мүше елдерде үйлестіру мен іске асыру мәселелеріне көбірек назар аударуды қажет ететінін көрсетеді. ТҮРКПА-ның үлгілік заңнама жұмыстары ТМД ПА-мен салыстырғанда жаңарақ болғанымен, ол қамтылу аясында — яғни мүше мемлекеттерде нақты қолдануға бейімделуін басымдық ете отырып — өзіндік ерекшелігін айқындайды.
Еуропарламент — парламентаралық құрылымдар арасында ұлттық деңгейден жоғары заң шығару құқығына ие бірден-бір мысал. Бұл орган Еуропалық Одақтың құқықтық базасын қалыптастыратын міндетті ережелерді бекітсе, ТҮРКПА мұндай міндеттеуші өкілеттіктерге ие емес (Дурдуллар, 2017). Алайда бұл айырмашылық ТҮРКПА-ның мүлде өзгеше институционалдық логикаға сүйене отырып жұмыс істейтінін көрсетеді. ТҮРКПА — түркі мемлекеттері арасында болашақта құрылуы ықтимал тығыз интеграциялық модельдерге институционалдық дайындық пен нормативтік үйлесімділік негізін қалайды. Ол қазіргі кезеңнің өзінде парламентаралық ынтымақтастықты нығайта отырып, ықтимал бірігу үдерістеріне заңдылық пен стратегиялық бағдар ұсынатын құрылым ретінде қызмет атқаруда.
ТҮРКПА-ны басқа құрылымдардан айқын ажырататын тағы бір маңызды қыры — оның күн тәртібін қалыптастырудағы белсенді рөлі. ТҮРКПА тек өзекті саяси мәселелерді талқылаумен шектелмей, сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау, киберқылмыспен күрес, цифрлық активтер, мәдени мұраны сақтау сияқты техникалық әрі ұзақ мерзімді салаларда да өңірлік ынтымақтастыққа жол ашып келеді. Бұл тақырыптар, көбіне, атқарушы органдардың күн тәртібінде кейінгі орындарда тұрады. Алайда ТҮРКПА комиссияларының баяндамаларының арқасында аталған мәселелер Түркі мемлекеттері ұйымының қызметіне ендіріліп, екіжақты ынтымақтастықтың да іргетасына айналуда. Сонымен қатар әйел және жас депутаттар сияқты бұған дейін шешім қабылдау үдерісіне белсенді араласпаған топтарға кеңістік беруі — ТҮРКПА-ның тек институционалдық емес, сонымен қатар қоғамдық деңгейде де инклюзивті құрылым екенін дәлелдейді (ТҮРКПА, 2023).
Бұл айырмашылықтарды одан әрі мәнді ететін басты фактор — ТҮРКПА қызметінің көпқабатты институционалдық желі аясында жүзеге асырылуы. ТҮРКСОЙ, Түркі академиясы сияқты мәдени және Түркі мемлекеттері ұйымы секілді саяси халықаралық қауымдастықтармен ынтымақтастық аясында жұмыс істейтін ТҮРКПА, сонымен қатар Парламентаралық Одақ, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының Парламенттік Ассамблеясы және Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына мүше елдердің Парламенттік Одағы секілді халықаралық парламентаралық платформалармен байланыс орната отырып, бір жағынан өңірлік болмысын бекемдесе, екінші жағынан жаһандық деңгейдегі көрінісін де күшейтіп келеді (Ердоған, 2014). Аталған үйлесімді жұмыс ТҮРКПА ұсынатын бастама мен саясаттардың тек символикалық деңгейде қалмай, нақты нәтижелерге ұласуына сеп болуда. Мысалы, Астана мәлімдемесінде ТҮРКПА-ның түркі әлеміндегі интеграциялық рөлінің айқын қолдау табуы мемлекет басшыларының бұл ұйымға деген сенімі мен маңыз беруінің айғағы (Түркі мемлекеттері ұйымы, 2023). Бұған қоса, 2022 жылғы қарашада Самарқанда өткен Түркі мемлекеттері ұйымының саммитінде қабылданған «Түркі әлемі – 2040» стратегиялық құжаты да демократиялық басқару мақсаттары тұрғысынан ТҮРКПА қызметіне сілтеме жасай отырып, ұйымның стратегиялық маңызын тағы бір мәрте растады (Түркі мемлекеттері ұйымы, 2021).
ТҮРКПА бүгінге дейін жүзеге асырған үлгілік заң жобалары, Бас Ассамблея отырыстары, комиссиялық есептер, сайлау байқаулары, жастар мен әйелдер депутаттары алаңдары және мәдени дипломатия шаралары арқылы тек парламентаралық ынтымақтастық ұйымы ғана емес, сонымен қатар түркі әлеміндегі институционалдық бірігуді бағыттайтын және болашақты айқындауға үміткер маңызды акторға айналып отыр.
Қорытындылай айтқанда, ТҮРКПА-ның міндеттеуші сипатқа ие болмауы оның ықпал аясын шектеуден гөрі, керісінше, көп жағдайда икемді, еріктілікке негізделген және өзара құрметке сүйенетін бірігу моделін қалыптастыруына мүмкіндік береді. Ұйым ұсынған үлгілік заңдар, сайлау байқауына арналған есептер мен тақырыптық комиссиялардың ұсынымдары мүше мемлекеттер тарапынан ішінара болса да қабылданып, іске асырылуы — ТҮРКПА-ның жанама, бірақ нақты ықпалын дәлелдейді. Бұл үдеріс түркі әлемінде ортақ құқықтық, мәдени және саяси болмыстың қалыптасуына үлес қосып, аймақтық ынтымақтастықтың заңдылығын күшейте түсуде. Осы сипаттарымен ТҮРКПА — тек парламентаралық диалог алаңы ғана емес, сонымен қатар норма қалыптастырушы, күн тәртібін айқындаушы және интеграцияны жеңілдетуші институт ретінде де алдыңғы қатарға шығады.
Дереккөз:
Дурдуллар, Ержан (2017). Түрік тілдес елдер Парламент Мәжілісі (ТҮРКПА): Парламенттік дипломатиядан тысқары. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/815557#:~:text=In%20this%20section%2C%20regional%20parliament,It%20is%20important%20to%20see Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Ердоған, Хакан (2014). Түрік тілдес елдер Парламенттік Ассамблеясының (ТҮРКПА) халықаралық құқықтық мәртебесі. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1120961#:~:text=%E2%80%9Culuslara%02ras%C4%B1%20kurulu%C5%9F%E2%80%9D%20terimi%20ortaya%20%C3%A7%C4%B1km%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r,aras%C4%B1nda%20ikili%20ili%C5%9Fkiler%20kurulmaya%20ba%C5%9Flan%02m%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Өзқан, Ахмет (2023). Парламенттік дипломатия аясындағы өңірлік бірігу бастамасы: ТҮРКПА. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3208331. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (2023). Құқықтық істер және халықаралық қатынастар жөніндегі комиссияның 10-отырысы. Сілтеме: https://turkpa.org/files/leg%2010%20rep%20en_2.pdf. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Ұйымы (2023). Түркі Мемлекеттері Ұйымының 10-шы Саммиті. Астана мәлімдемесі. Сілтеме: https://www.turkicstates.org/tr/haber/turk-devletleri-teskilati-10-zirvesi-astana-bildirisi. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Ұйымы (2021). Түркі әлемі – 2040 стратегиялық көрінісі. Сілтеме: https://www.turkicstates.org/tr/haber/turk-dunyasi-2040-vizyonu. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (2023). Сауда миссиялары туралы үлгілік заң дайындауға арналған сарапшылар тобының алғашқы отырысы онлайн форматта өтті. Сілтеме: https://turkpa.org/tr/news/781-the-first-meeting-of-the-experts-group-for-elaboration-of-model-law-on-trade-missions-was-held-in-an-online-format. Қаралған уақыты: 30.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (2025). ТҮРКПА туралы. Сілтеме: https://turkpa.org/about. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (2025). ТҮРКПА-ның тұрақты комиссиялары. Сілтеме: https://turkpa.org/. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (2025). ТҮРКПА-ның еске алу жиындары. Сілтеме: https://turkpa.org/commemoration. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Түркі Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (2025). ТҮРКПА Комиссия отырыстары. Сілтеме: https://turkpa.org/commission/3-commission-on-economic-cooperation. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Үже, Мехмет (2024). ТҮРКПА және Түркі әлемінің болашақ көкжиегі. Сілтеме: https://www.setav.org/yorum/turkpa-ve-turk-dunyasinin-gelecek-vizyonu. Қаралған уақыты: 10.04.2025.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.