Түрік қорғаныс өнеркәсібіндегі ағымдағы жағдайы

Түрік қорғаныс өнеркәсібінің соңғы жылдардағы жетістіктері әлем назарын өзіне аударып келеді. Әуе, құрлық және теңіз күштеріне қолданысқа берілген ұшқышсыз ұшу аппараты (ҰҰА), танк, ұшақ, зымыран жүйелерімен қатар көптеген көлік, қару-жарақ және техниканың отандық өндірісінің артуы мен өз саласындағы жетістіктері көптеген елдердің ірі газеттері мен теледидарларының басты тақырыбына айналып отыр. Бұл мақалада түрік қорғаныс өнеркәсібінің даму үдерісі мен ағымдағы жағдайы қарастырылады.

1974 жыл түрік қорғаныс өнеркәсібінің даму тарихындағы бетбұрыс жылы болды. Өйткені Түрік қарулы күштерінің Солтүстік Кипр Түрік Республикасын қорғау үшін 1974 жылы бастаған Кипр бейбітшілік операциясынан кейін АҚШ бастаған көптеген Батыс елдерінің Түркияның қару-жарақ импортына эмбарго салуы Анкараның отандық қорғаныс өнеркәсібін дамытуға көбірек көңіл бөлуіне себеп болды (Арслан, 2022; Четинбеш, 2021). Осы күннен бастап, көптеген қиындықтарға қарамастан, Түркияның қорғаныс өнеркәсібінде отандық өндіріс жыл өткен сайын арта түсті.

Қорғаныс өнеркәсібіне арналған көлік, құрал-жабдық және басқа бұйымдарды өз мүмкіндігінше шығару жолындағы басты қадам ретінде 1973 жылы шетелдік тауарларға тәуелділікті азайту мақсатында Түрік авиация өнеркәсібі акционерлік қоғамы (TUSAŞ) мен 1975 жылы Аселсан құрылған болатын. Сонымен бірге, 1950 жылы құрылғаннан бері Машина жасау және химия өнеркәсібі ЖШС қорғаныс өнеркәсібі өнімдерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруда маңызды орынға ие. Кейінгі жылдары 1982 жылы құрылған Гавелсан сияқты көптеген ұйымдар бұл үдерісте қорғаныс секторының ажырамас бөлігі болды (Түрік қарулы күштерін күшейту қоры, 2023). Осылайша, негізгі байланыс және жабдықтар өнімдерін жеткізуден басталған үдерісте 1990 жылдары халықаралық серіктестіктер мен бағдарламалардың арқасында ұшақтар мен танктерді жаңарту және техникалық қызмет көрсе ту жүзеге асырылды. 2000 жылдарға келгенде, атап айтқанда 2004 жылында Қорғаныс өнеркәсібі атқару комитеті шетелден танк, тікұшақ және ұшқышсыз ұшақтар сатып алуды тоқтатып, Түрік қарулы күштерінің қажеттіліктерін ұлттық өнеркәсіппен қамтамасыз ету туралы шешім қабылдады. Осылайша, жаңа жобаларды құру және отандық компаниялардың дамуына көбірек мүмкіндіктер берілді (STM, 2021; Hürriyet, 2023). Одан кейінгі жылдары ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастыру жобаларына бөлінген қаржы ресурстарының ұлғаюымен бірлікте қорғаныс өнеркәсібі де қарқынды даму үдерісіне енді. Соңғы 10 жылда дайындалған кадрлардың, көрсетілген қаржылық қолдаудың және әзірленген технологиялардың арқасында қорғаныс және шабуылдаушы қару-жарақтарды, көліктер мен техниканы соңғы заманауи технологиялармен өз күшімен шығару қарқыны 2022 жылға қарай 80 пайызға жетті (Түркия Республикасының президенттігі, 2023).

Қорғаныс өнеркәсібі саласындағы бұл жетістіктер Түркияның қорғаныс қуатын арттырып қана қоймай, Анкараның бұрынғы кезендерден ерекше сыртқы саясатынан елдің халықаралық аренадағы экспорттық кірістеріне дейін көптеген салада оң өзгерістерге жол ашты. Әсіресе шетелден әкелінетін стратегиялық қарулар мен көліктерді экспорттаушы елдердің бақылауға алу мүмкіндігі бар екені белгілі. Мұндай шаралар қауіпсіздік шарасы ретінде осы қаруларды сатушы мемлекеттің сыртқы саясатына қайшы келетін жағдайларда жабдықты сататын елдерге қарсы қолдануды болдырмау үшін әзірленген. Осы себепті импорттаушы елдердің саясаты төтенше жағдайларда шектеулерге ұшырайды. Отандық мүмкіндіктермен өндірілген өнімнің өндіруші мемлекеттің толық бақылауында болуы қорғаныс өнеркәсібінде ұлттық қаруларды дамытудың маңыздылығын айқын көрсетеді.

Түркияның қорғаныс өнеркәсібіндегі қазіргі жетістіктер тек қана ұшқышсыз ұшу аппараттары немесе қарулы ұшқышсыз ұшу аппараттарымен (ҚҰҰА) шектеліп қалмастан, әуе, құрлық және теңіз сияқты барлық салаларда айқын көріне бастады. Бұлардың негізгі мысалдары әуедегі T129 Атак тікұшағы, Aнка ҰҰА, Хүркуш жаттықтырушы ұшағы, Қызыл Алма ұшқышсыз соғыс ұшағы және «Қаған» ұлттық жауынгерлік ұшағы, Алтай негізгі жауынгерлік танкісі, минаға төзімді BMC Kirpi буксирі, TULPAR, 6×6 бронетранспортері және орташа салмақтағы Каплан МТ танкі мен Сипер әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйесін атай аламыз. Теңізде Milgem және Ada класындағы корветтер, TCG Anadolu, ARES 150 HERCULES теңіз патрульдік кемесі бар. Бұл көліктер ұлттық ресурстармен әзірленген ең жаңа технологиялық авиациялық техника, байланыс, қару-жарақ, электронды оптика және электронды соғыс жүйелерімен жабдықталған (Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігі, 2023). Қысқасы, түрік қорғаныс өнеркәсібі түрік әуе, теңіз және құрлық күштеріне қажетті көптеген қару-жарақ, көлік және құрал-жабдықтарды қамтамасыз етуде айтарлықтай табыстарға қол жеткізді. Сонымен қатар, бұл өндірілген өнімдердің барлығын әртүрлі отандық қорғаныс өнеркәсібі компаниялары Түркия Қорғаныс министрлігінің рұқсатымен әлемнің көптеген елдеріне экспорттайды (Түркия Республикасы Ұлттық Қорғаныс министрлігі, 2023). Әзірбайжан, Біріккен Араб әмірліктері, Буркина-Фасо, Филиппин, Англия, Катар, Пәкістан, Польша, Руанда, Сенегал, Тунис және Украина мен бірге әлемнің 170-тен астам елі аталмыш қорғаныс өнеркәсібі өнімдері экспортталатын елдердің қатарында (Бодур, 2022; Savunma sanayist.com, 2023) Орталық Азия елдерінің ішінде Қазақстан, Өзбекстан және Түркіменстан жетекші импорттаушылар қатарында (Sipri, 2023).

Түркияның қорғаныс өнеркәсібінің жалпы экспорт көрсеткіштеріне қарасақ, бұл жетістіктердің сауда көрсеткіштеріне де оң әсер еткенін айта аламыз. 2022 жылы қорғаныс өнеркәсібінің экспорты 2021 жылмен салыстырғанда 36,9 пайызға өсіп, 4,4 миллиард доллардан асты. Осылайша, 2022 жылға арналған мақсатты экспорт көрсеткіші 4 миллиард доллардан асып түсті, ал ай сайынғы көрсеткіш қарашада жүзеге асырылған экспорт арқылы 500 миллион долларлық лимиттен асып түсті. Байрактар 1,1 миллиард доллармен қорғаныс өнеркәсібі өнімдерінің жалпы экспортындағы бірінші орында болса, ұшқышсыз ұшақтар 24,5 пайыздық үлеспен ең көп экспортталған қорғаныс өнеркәсібі өнімі болды. Оны 2021 жылмен салыстыратын болсақ, ұшқышсыз ұшу аппараттары экспортының 93,4 пайызға артуы тағы бір назар аударарлық мәселе. Ұшқышсыз ұшу аппараттарынан кейін оқдәрілер мен зымыран жүйелерімен жердегі көліктер 176,6 пайыз өсіммен 443,7 миллион долларға және 49,9 пайыз өсіммен 428,2 миллион долларға дейін тізімде алдыңғы қатарда орын алды. 2022 жылы тағы бір маңызды оқиға Филиппинге жеткізілген 4 ATAK тікұшағы, әскери тікұшақтардың экспортын 145,3 миллион долларға жеткізді (Savunma sanayist.com, 2023). Алдағы жылдары бұл көрсеткіштер одан әрі артады деп күтілуде. Сондықтан Түркияның қорғаныс өнеркәсібі нарығында алға басу алдағы уақытта да жалғасады деп болжануда.

Түркияның қорғаныс өнеркәсібі компанияларының бұл жетістіктері олардың халықаралық рейтингтерде жоғары орын алуына мүмкіндік береді. 2022 жылы Defense news жыл сайын құрастыратын ең жақсы 100 қорғаныс фирмасы тізімінде Аселсан 49-шы, ТУШАШ 67-ші және Рокетсан 86-шы болып, тізімге 3 түрік фирмасы енді. Өткен жылдардағы көрсеткіштерге қарасақ, 2019 жылы тізімде 5 компания болса, 2020 жылы бұл көрсеткіш 7-ге жетті. Дегенмен, COVID-19 індеті басталғаннан кейінгі кезеңде тізімнен түскен кейбір түрік компаниялары болды. Аталмыш рейтинг компаниялар жариялаған есептерді және кірістерді талдау нәтижесінде қалыптасады. Сонымен қатар, кейбір компаниялар өз қалаулары бойынша бұл тізімге енбейді. Мысалы, Түркияда Байрактар өз қалауы бойынша 100-дікке кірмейді. Тізімнің басында тұрған компанияға келетін болсақ, алдыңғы жылдағыдай АҚШтағы Lockhead Martin тағы да көш бастаса, алғашқы 100-діктегі 45 компанияның АҚШтікі болуымен назар аударады (Defense news, 2023).

Осы даму үдерісіне қарағанда, қорғаныс өнеркәсібінде компаниялар санынан қаржылық қолдауға дейін көптеген салаларда елеулі серпілістердің жүзеге асырылуымен дамуға ашық экожүйенің құрылғаны байқалады. Бұл даму үдерісін сандармен көрсететін болсақ, 2000 жылдардың ортасынан бастап жергілікті және ұлттық мүмкіндіктерді дамытуға баса назар аударылып, қорғаныс өнеркәсібі компанияларының саны 56-дан 2700-ге, қорғаныс өнеркәсібі жобаларының саны 62-ден 750-ге өсті. ҒЗТҚЖ зерттеулеріне бөлінген қаржы да 2022 жылы 49 миллион доллардан 2,05 миллиард долларға дейін өсті. Осы өсу үрдісінің барлығы экспортқа оң әсер етіп, экспорттың 248 миллион доллардан 2022 жылғы 4,4 миллиард долларға дей ін өсуіне себеп болды. Осылайша, қорғаныс өнеркәсібі жобаларының бюджеттері жылдар ішінде 5,5 миллиард доллардан 2022 жылы 60 миллиард долларға дейін артты. 2023 жылы тендерлері жалғасып жатқан жобаларды қосқанда бұл көрсеткіш 75 миллиард долларға дейін өседі деп күтілуде (Hürriyet, 2023).

Қорғаныс және авиация өнеркәсібі өндірушілері қауымдастығы (SASAD) жариялаған мәліметтерге қарасақ, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібінің 2022 жылғы тауар айналымы 12,2 миллиард долларға жетті, ал ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастыру жұмыстарға бөлінген бюджет 2 миллиард доллардан асты. (Savunmahaber.com, 2022). Бұл сандарды 2021 жылмен салыстырсақ, жылдық айналым 18 пайыздан астамға (10,1 миллиард доллар) және ҒЗТҚЖ шығындары 20 пайызға 1,64 миллиард доллардан 2,05 миллиард долларға дейін өскені байқалады (Sasad, 2022). Соңғы 5 жылда қол жеткізілген табыстарды зерттегенде, 2017 сандарында жылдық айналым екі есе (6,6 миллиард доллар), экспорт 2,5 есе (1,82 миллиард доллар) және ҒЗТҚЖ ресурстары 65 пайызға (1,23 миллиард) өскені байқалады (Sasad, 2022). Осы жерде айта кететін тағы бір мәселе, барлық өсу қарқыны COVID-19 эпидемиясына байланысты 2019-2021 жылдар аралығындағы құлдырауға қарамастан жүзеге асырылды. Бұл өсу үрдісі алдағы жылдарда COVID-19 індетінің жаһандық экономикаға әсерінің төмендеуімен Түрік қорғаныс өнеркәсібі өнімдерінің майдандағы жетістігімен бірге заманауи талаптарға сай бәсекеге қабілетті жаһандық нарыққа соңғы технологияның енгізілуімен экспоненциалды түрде артады деп күтілуде. Сандардан көрініп тұрғандай, компаниялар санының артуы, тауар айналымы мен ҒЗТҚЖ қаржыландыру мен экспортқа оң әсер етеді.

Дүниежүзілік қорғаныс өнеркәсібі нарығы басқа секторлар сияқты бәсекеге қабілетті және еркін нарық жағдайларына ие болғанымен, ол елдердің әскери қауіпсіздігіне байланысты көбінесе саяси мүдделердің көлеңкесінде қалатын салалардың бірі. Осы себепті біз экспорттаушы және импорттаушы елдер арасындағы қарым-қатынастарды, әсіресе қару-жарақ саудасында экспорттаушы елдердің жаһандық, аймақтық және саяси мүдделері контекстінен тыс қарастыра алмаймыз. Әлемде қару-жарақ экспорттайтын елдер санаулы болса, қалғандары импорттаушы болып, экспорттаушы елдердің сыртқы саяси стратегияларына тәуелді әрекет етеді. Осы себепті қорғаныс өнеркәсібі өнімдерін импорттаудағы қиындықтар қарсы тарапқа қолданылатын шектеулер мен эмбарголарда жиі қолданылатын әдістердің бірі.

Түрік қорғаныс өнеркәсібінің даму үдерісін осы тұрғыдан қарастырғанда, түрлі мәселелер мен қиындықтардың бар екенін атап өткен жөн. Ол Анкараның тәуелсіз сыртқысаясатының жаңғырығы ретінде бірқатар шектеулерге тап болады. Түркияның Сирияның солтүстігінде ұйымдастырған Бейбітшілік бұлағы операциялары, Ресейден S-400 әуе қорғаныс жүйесін сатып алу және II. Қарабах соғысы кезінде Анкараның Бакуге қолдау көрсетуінен кейін Батыс елдері Түркияға қарсы түрлі қару-жарақ экспорты мен импортына эмбарго сала бастады (Коюнчу, 2019; Sputnik, 2023). Бұл елдердің ішінде АҚШ, Германия, Англия, Италия, Швеция, Финляндия, Франция, Нидерланды, Канада және Норвегия сияқты көптеген батыс елдерін атап көрсетуге болады. Мысалы, осы елдер арасында ең қатал санкцияларды АҚШ-тың салғаны байқалады. Белгілі болғандай, Түркияның Ресейден S-400 әуе қорғаныс жүйесін сатып алу шешімінен кейін АҚШ-тың жауларына Санкция арқылы қарсы тұру туралы заңына сәйкес Түркияға санкция сала бастады (Sputnik, 2023). Бұл шектеулер қорғаныс өнеркәсібі президентінің шенеуніктеріне салынған санкциялардан, АҚШ-тан экспортқа лицензия алудағы қиындықтардан, тіпті АҚШ-пен байланысты халықаралық қаржы институттарынан несие алудан бастап кең ауқымды қамтиды. Тағы бір жағынан Түркия өзі серіктес болған F-35 жойғыш ұшағы жобасынан шығарылды. Cондай-ақ тапсырыс берген ұшақтарын ала алмайтың Жағдайға тап болды. Осы тақырыпта жүргізілген келіссөздерде Түркия АҚШ-қа жаңа ұсыныс жасап, қазіргі F-16 ұшақтары үшін 80-ге жуық модернизация жиынтығын және Lockheed Martin жасаған 40 F-16 соғыс ұшағын сатып алуды сұрады (Ерсөз, 2023). Осыған байланысты, 2023 жылдың 19 сәуірінде АҚШ Конгресі тек модернизация жиынтығын сатуды мақұлдады және сол пакеттегі 40 F-16 сатуды кейінге қалдырды (BBC, 2023). Айта кету керек, АҚШ пен Түркия арасындағы бұл шиеленістерге, әсіресе F-35 мәселесіне қарамастан, екі ел арасындағы ынтымақтастық жалғасуда.

Тағы бір қызығушылық туғызатын жағдай болса, 2019 жылы Түркия ұйымдастырған Бейбітшілік бұлағы операцияларынан кейін Түркияға эмбарго салған Канада екіжақты жоғары деңгейдегі келіссөздер нәтижесінде бұл шешімнен бас тартты (Sputnik, 2023). Бірақ 2020 жылы II. Қарабах соғысы кезінде канадалық Telemus компаниясы Анкараның Бакуге ҚҰҰА-ларды жеткізгеннен кейін санкция салу шешіміне байланысты Bayraktar TB2 ҚҰҰА-ларда қолданылатын WESCAM MX-15 камера жүйесінің сатылуын тоқтатты. Осыдан кейін Аселсан әзірлеген CATS камера жүйелері 2020 жылдан бастап ҚҰҰА-да қолданыла бастады. Телемус, керісінше, 2021 жылы өзінің ең үлкен нарығы мен тұтынушысы болған TAI компаниясынан құл үзген соң банкротқа ұшырады (Sputnik, 2023; Фатих, 2020). Осылайша, Оттаваның осы мәселедегі ұстанымы бір қорғаныс өнеркәсібі компаниясының жабылуына себеп болды.

Алтай негізгі жауынгерлік танкісін өндіретін BMC компаниясы танкінің қозғалтқышы үшін Германияның MTU компаниясымен келісім жасаған еді. Алайда 2019 жылы Бейбітшілік бұлағы операцияларына байланысты Германия үкіметі қозғалтқыштардың экспортына тыйым салды. Осыдан кейін Түркия жаңа серіктестер іздеу нәтижесінде 2021 жылдың қазан айында Оңтүстік Кореямен қозғалтқыштарды жеткізуге келісті. 2023 жылдың 23 сәуірінде Алтай танктерін Түрік Қарулы күштерінде сынақтан өткізу басталды (Суннетчи, 2023; Euronews, 2023). Осыған байланысты айта кететін тағы бір мәселе, Германия мен Түркияның Милден сүңгуір қайықтарын салу үрдісіндегі серіктестегінде басқа көзқарас танытып, жобаны жалғастыратынын мәлімдеді (Sputnik, 2023, Savunma sanayist.com, 2023). Бұл тәсіл осы елдердің АҚШ-тағы сияқты өз мүдделеріне нұқсан келтірместен осындай шектеуші қадамдар жасауға тырысатынын көрсетеді.

2017 жылы Франция мен Италияның ор тақ консорциумы EuroSam-мен SAMP-T әуе қорғаныс жүйелерін ортақ өндіру туралы келісім үрдісі Франция тарапының Түркияның Бейбітшілік бұлағы операциясын тағы да сылтау ретінде пайдалануына байланысты тоқтатылды (Milliyet, 2022). Алайда 2022 жылдың 24 наурызындағы НАТО келіссөздерінен кейін Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған мен Франция президенті Эммануэль Макрон, сонымен қатар Италия премьер-министрі Марио Драги арасындағы кездесуден кейін жұмыс топтары осы жобаны жалғастыру үшін қайтадан бас қосты. 2022 жылдың қарашасында тағы да күн тәртібіне шыққан бұл жоба бойынша талқылаулар мен зерттеулер жалғасуда. Осы кезде ұлттық ресурстармен өндірілген Сипер әуе қорғаныс жүйесін дамытуда 2022 жылдың желтоқсанынан бастап жеткен жетістіктері Францияның SAMP-T-ге қатысты ұстанымын жұмсартып, серіктестіктің жалғасуына оң көзқарасқа түрткі болды (Savunma sanayist.com, 2023).

Қалған елдерге қарасақ, олар АҚШ пен басқа Батыс елдерін қолдау үшін жоғарыда аталған мәселелерге байланысты Түркияға карсы қолданылған қару-жарақ эмбаргосына қатысу арқылы импорт эмбаргосын жүзеге асырды (Sputnik, 2023). Алайда кейінгі жылдары бұл санкциялардың Ұлыбритания мен Финляндиядағы мысалдағыдай жойыла бастағаны байқалады. Финляндия Түркияға 2019 жылдан бергі жүзеге асырып келе жаткан қару-жарақ эмбаргосын 2023 жылдың басында алып тастады. Мұның басты себебі 2022 жылдың ақпанында Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін Финляндияның НАТО-ға берген өтінішін Түркияның мақұлдамауы және Хельсинкидің белгілі бір шарттарды орындауын, соның ішінде де қару-жарақ эмбаргосын алып тастауды талап етуі. Финляндия осылайша Түркияның шарттарын орындай отырып, НАТО-ға қабылдану үдерісінде Анкараның мақұлдауына қол жеткізді (TRT Haber, 2023). Ұлыбританияда 2019 жылы енгізілген эмбарголар Анкараның Лондонмен жүргізген келіссөздері және қорғаныс өнеркәсібі секторындағы бірлескен ынтымақтастық арқасында 2022 жылдың мамыр айында жойылды. Осыған байланысты Түркияның маңызды қорғаныс өнеркәсібі жобаларының бірі саналатын ұлттық соғыс ұшағы Кағанға Ұлыбританияның BAE Systems компаниясының техникалық қолдауының нәтижелі болғанын айтуға болады. Оның үстіне Англияның Түркия ҚҰҰА-ларына деген қызығушылығын бөлек фактор ретінде көрсетуге болады (Daily Sabah, 2022; Sputnik, 2023). Осы ретте 2022 жылдың желтоқсан айында BAE Systems акцияларының 49 пайызы Nurol Holding-ке өткенін және Nurol Kontrol ve Avionik Sistemleri A.Ş. атымен 100 пайыз түрік капиталымен жұмыстарын жалғастыруда (Йылдырым, 2022).

Соңғы жағдайдан көрініп тұрғандай түрік қорғаныс өнеркәсібінің соңғы жылдардағы табыстары оңайлықпен келмегенін атап өткен жөн. Дегенмен, эмбарголар қорғаныс өнеркәсібінің даму қарқынын бәсеңдетпей, керісінше, ұлттық өндіріс қуатын арттырып, оны нығайтқанын да айтуға болады. Бұл жағдай өзгермелі геостратегиялық оқиғаларға, Түркияның дипломатиялық күш-жігеріне және қару-жарақтардың үстемдігімен бірге он әсер беретін бір жағдайға айналды. Қазіргі уақытта қолданылған эмбарголардың көпшілігінің жойлуы, COVID-19 індетінің жаһандық әсерінің азаюы 2017-2022 жылдардағы экспорттық көрсеткіштердегі табыстың алдағы жылдарда экспоненциалды түрде өсуін қамтамасыз етеді. Соңғы

20 жылда дамып келе жатқан қорғаныс өнеркәсібі экожүйесі компаниялардың өсуі мен ҒЗТҚЖ инвестициялардың артуымен бірге күшейе түсіп, жаңа нарықтарға жол ашу үшін көбірек мүмкіндіктер ұсынбақ. Осылайша Түркия жаһандық қорғаныс өнеркәсібі секторында жай нарық болудан шығып, аймақтық, тіпті жаһандық ойыншы болу мүмкіндігіне ие болады.

Дереккөз:

1. Арслан, Мұхаммет Икбал (2022). Кипр бейбітшілік операциясына 48 жыл болды. Сілтеме: https:// aa.com.tr/tr/dunya/kibris-baris-harekatinin-uzerinden-48-yil-gecti/2641199. Қаралған уақыты: 05.05.2023.
2. BBC (2023). АҚШ F-16 модернизация жинағымен қадам жасауы нені білдіреді? Сілтеме: https://www.com/turkce/articles/cnkw40n7d28o. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
3. Бодур, Айше Бөжуоглу (2022). Қорғаныс өнеркәсібі президенті Демир: Қорғаныс өнеркәсібі өнімдерін экспорттаған елдер саны 170-тен асты. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/gundem/savunmasanayi-baskanidemirsavunmasanayisi-urunleri-ihrac-ettigimiz-ulke-sayisi-170igecti/2657758. Қаралған уақыты: 05.2023.
4. Daily Sabah (2022). Түркия Ұлыбританияның қорғаныс өнеркәсібі экспортына салынған эмбаргоны алып тастағанын растады. Сілтеме: https://www.dailysabah.com/business/defense/turkey-confirms-uk-lifted-embargo-on-defenseҚаралған уақыты: 08.05.2023.

1. Defense news (2023). 2022 жылдың үздік 100 компаниясы. Сілтеме: https://people.defensenews. com/top-100/. Қаралған уақыты: 05.2023.
2. Ерсөз, Бегум (2023). F-16 және F-35 Анкара-Афины балансын қалай анықтайды? Сілтеме: voaturkce.com/a/f16-ve-f35-surecleri̇yunani̇stan-ve-turki̇ye-arasi̇ndaki̇-guc-dengesi̇ni̇nasi̇l-beli̇rleyecek/6932910.html. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
3. Euronews (2023). Алтай отандық цистерна, қозғалтқыш және трансмиссия Оңтүстік Кореямен бірлесіп шығарылған. Сілтеме: https:// euronews.com/next/2023/04/23/altay-motor-vetransmisyonu-guney-kore-ile-ortak-uretilen-yerlitank. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
4. Йылдырым, Гөксел (2022). Толығымен ішкі капиталға айналдырылған, алғашқы жұмысы Hürjet және MMU болады. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/savunma-sanayisi/tumuyle-yerli-sermayeyedonustu-ilk-isi-hurjet-ve-mmu-olacak/2772313. Қаралған уақыты: 05.2023.
5. Hurriyet (2023). Президент Ердоғанның қорғаныс өнеркәсібін бөлісуі: Біздің елді мекендердің қатынасы 20 пайыздан 80 пайызға дейін өсті. Сілтеме: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/cumhurbaskani-erdogandan-savunma-sanayipaylasimi-yerlilik-oranimiz-yuzde-20den-yuzde80e-yukseldi-42249192. Қаралған уақыты: 07.05.2023.
6. Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібін өндірушілер қауымдастығы (2023). Sasad өнімділігі туралы есептер. Сілтеме: https://www.sasad.org.tr/sasad-performans-raporu. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
7. Коюнжу, Хусейн (2019). Қай елдер Түркияға қару сатуды тоқтатты? Сілтеме: https://tr.euronews. com/2019/10/15/hangi-ulkeler-turkiyeye-silahsatisini-durdurdu-bu-ulkeler-ne-kadar-silah-ihracҚаралған уақыты: 08.05.2023.
8. Milliyet (2022). EUROSAM-SAMP-T үшін екінші перде ашылады. Сілтеме: https://www.milliyet. tr/siyaset/eurosam-samp-t-icin-ikinci-perdeaciliyor-6791299. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
9. Озкая, Сефа (2018). Ұлттық әскери индустрияның шытырман оқиғасы: отандық қару. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/milli-askeri-sanayinin-seruveni-yerli-silahlar/1101751. Қаралған уақыты: 05.2023.
10. Savunma haber.com (2023). Sasad, Түрік қорғаныс және авиация секторы 2022 есеп: 12,2 миллиард доллар айналымы, 2 миллиард доллар ҒЗТҚЖ инвестициясы. Сілтеме: https://www.savunmahaber.com/sasad-turk-savunma-vehavacilik-sektoru-2022-raporu-122-milyar-dolarciro-2-milyar-dolar-ar-ge-yatirimi/. Қаралған уақыты: 07.05.2023.

1. Savunma sanayist.com (2023). Milden сүңгуір қайықтарының бағдарлама кестесі жарияланды. Сілтеме: https://www.savunmasanayist.com/milden-denizaltisinin-program-takvimi-aciklandi/. Қаралған уақыты: 05.2023.
2. Savunma sanayist.com (2023). Түркияның SAMP/T бағдарламасындағы соңғы жағдай. Сілтеме: https://savunmasanayist.com/turkiyenin-samp-t-programinda-son-durum/. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
3. Savunma sanayist.com (2023). 2022 жылы қорғаныс өнеркәсібі экспорты жарияланды. Сілтеме: https://www.savunmasanayist.com/2022-yili-savunma-sanayii-ihracati-belli-oldu/. Қаралған уақыты: 05.2023.
4. Sipri (2023). Импорт/экспорт тренд көрсет кіші мәндерінің диаграммасы. Сілтеме: https://armstrade.sipri.org/armstrade/page/values.php. Қаралған уақыты: 07.05.2023.

1. Sputnik (2023).  АҚШ-тан  Еуропаға:  Түркияға қорғаныс өнеркәсібі эмбаргосын қай елдер қолданады? Сілтеме: https://sputniknews. tr/20220527/abdden-avrupaya-turkiyeyehangi-ulkeler-savunma-sanayi-ambargosuuyguluyor-1056734742.html. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
2. STM (2021). Түрік қорғаныс өнеркәсібінің көтерілуі және эмбарголар. Сілтеме: https:// stm.com.tr/uploads//docs/1640258154_ turksavunmasanayiininyukselisi.pdf?. Қаралған уақыты: 05.05.2023.
3. Суннетчи, Ибрахим (2023). BMC Defence қорғаныс баспасөзіне жаңа Altay енгізді. Сілтеме: https:// defenceturkey.com/tr/icerik/bmc-savunma- yeni-altay-i-savunma-basini-ile-tanistirdi-5447. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
4. TRT Haber (2023). Финляндия Түркияға қару эмбаргосын алып тастады. Сілтеме: https://www.com/haber/dunya/finlandiya-turkiyeyeuyguladigi-silah-ambargosunu-kaldirdi-740990. html. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
5. Түркия Республикасының     президентті гі (2023). Қорғаныс өнеркәсібінде 80 пайызды құраған сыртқы тәуелділікті 20 пайызға  дейін төмендеттік. Сілтеме: https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/145839/-savunma-sanayiindeyuzde-80-leri-bulan-disa-bagimligi-yuzde-20-lerseviyesine-dusurduk-. Қаралған уақыты: 06.05. 2023.
6. Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігі (2023). Түрік қорғаныс өнеркәсібі өнімдері. Сілтеме: https://www.mfa.gov.tr/ssb-tanitim.tr.mfa. Қаралған уақыты: 05.2023.
7. Түркия Республикасы Ұлттық Қорғаныс министрлігі (2023). Қорғаныс өнеркәсібінің қауіпсіздігі импорт/экспорт рұқсаты және соңғы пайдаланушы сертификатымен операциялар. Сілтеме: https://www.msb.gov.tr/TeknikHizmetler/icerik/ savunma-sanayii-guvenligi-ithalat-ihracat-izni-veson-kullanici-belgesi-islemleri. Қаралған уақыты: 08.05.2023.
8. Түрік қарулы күштерін күшейту қоры (2023). Біздің серіктестер. Сілтеме: https://www.tskgv.org.tr/. Қаралған уақыты: 05.2023.
9. Фатих, Мехмет (2020). Bayraktar TB2 отандық электрооптикалық камера; Ол Aselsan Cats-пен түсірді. Сілтеме: https://www.defenceturk.net/ bayraktar-tb2-yerli-elektro-optik-kamera-aselsancats-ile-atis-yapti. Қаралған уақыты: 05.2023.
10. Четинбес, Омер (2021). Кипр Бейбітшілік операциясынан кейін Америка  эмбаргосының түрік экономикасына әсері. Сілтеме: https://acikerisim.nku.edu.tr/xmlui/bitstream/ handle/20.500.11776/4233/676975.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Қаралған уақыты: 05.05.2023.