Қоғамда неке және отбасы мәселесі қай кезде болмасын өзектілікке ие, себебі отбасы институты қоғамдық дамудың бір бөлігі ретінде қарастырылады. Соның ішінде ажырасу жағдайы үлкен әлеуметтік проблема болып табылады. Бұл тек қоғам үшін ғана емес, сонымен қатар ерлі зайыптылар, олардың балалары мен жақындарына да қиындық тудырады. 1950 жылдары республика бойынша әр жүзінші неке ажырасқан болса, 1980 жылдары әр төртінші ерлі зайыпты заңды некесін бұзған. Ал, 1990 жылдардың басында әр үшінші отбасы ажырасқаны белгілі [Ботабекова, 1999].
Еліміздегі ажырасу бойынша жоғары көрсеткіштерді Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының тұрғындары бастап тұрды. Зерттеушілер бұл аймақтардағы некенің тұрақсыздығын орыс тілді халықтың көптігімен және қалалық ортаның өмірімен байланыстырады [Калыш, 2013]. Сонымен қатар, 1999 жылғы санақ материалдарында жалпы республика бойынша бұзылған некенің 51% осы өңір тұрғындарына тиесілі болды. Ал, орташа көрсеткіштер Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарына тиесілі. Қызылорда, Жамбыл, Түркістан облыстары ажырасу үрдісінде төменгі көрсеткіштермен ерекшеленді [Неке және отбасы, 2011].
Санақ материалдарындағы статистикаға қарасақ, ауыл мен қала тұрғындарының ажырасу деңгейінде үлкен айырмашылық бар. Яғни, ауылдықтар арасындағы ажырасу деңгейі қалалықтармен салыстырғанда өте төмен. Бұл айырмашылық кейбір себептерге байланысты деп айтылады. Олардың ішінде ауылдық жерлерде жиі кездесетін ажырасу процесіне теріс көзқарас бар. Екінші жағынан, ауылдық жерде тұратын әйелдердің жұмыс күшіне қатысу деңгейі ерлерге қарағанда төмен болуы олардың экономикалық тәуелсіздігіне де әсер етеді. Қазақстан статистика комитеті жариялаған мәліметтерге сәйкес, 2020 жылы Түркістан облысында 3,381 жұп үйленді, 615 ажырасты [Stat.gov, 2019].
2021 жылдың қаңтары мен наурызы аралығында Түркістан облысының азаматтық хал актілерін тіркеу органдарында 3,675 неке мен 181 ажырасу тіркелді [Stat.gov, 2021]. 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда ажырасулар санының айтарлықтай төмендегені байқалады. Мұның негізгі себептерінің бірі-COVID-19 індеті деп айтуға болады. Белгілі болғандай, бұл індет біздің өміріміздің барлық саласына әсер етті, сонымен қатар бұл мәселеге өзіндік әсерін көрсететіні байқалады. Бұлардан басқа, АХАЖ органдарында ресми тіркеусіз некеге тұрып, кейін ажырасқан ерлі-зайыптылар бар екені белгілі, ал бізде олар туралы сенімді деректер жоқ, өйткені олар тізілімге енгізілмеген.
Жалпы, қазіргі кезде ажырасулар ерлі-зайыптылар арасындағы отбасылық өмірдің өзгеруіне байланысты болып отыр деп айтылады. Күнделікті бақылаулар мен тәжірибелерге сүйене отырып, біз жас жұбайлардың отбасылық өмірге дайын еместігі, ерте некеге тұру, ерлі-зайыптылардың өмірі мен некесіне отбасының теріс араласуы сияқты түрлі себептердің әсері маңызды екенін айта аламыз. Бұл кезде Түркістандық мысал басқаша болса да, біз Оңтүстік Қазақстанда отбасылық қарым-қатынастар ядролық отбасы, үлкен отбасы, туыстар мен таныстар араласатын әлеуметтік ортаның неғұрлым айқын екенін айта аламыз. Бұл құбылыстың тарихи процесте аймақ тұрғындарының некеге деген көзқарасында белсенді рөл атқарғанын ерте кезеңдегі ажырасу деңгейінің төмен болуының бір себебі ретінде көрсетуге болады, бірақ бұл оның дамығанын көрсетеді белгілі бір жағдайларда қазіргі жастар арасында теріс көзқарас.
Егер басқа аймақтардағы жалпы жағдайды алып қарайтын болсақ, 2020 жылы Солтүстік Қазақстанда 676 жұп некеге тұрса, соның 361 ажырасқан. Батыс Қазақстанда 834 некеге қарсы 356 ажырасу болды. Шығыс Қазақстандағы көрсеткіштерде 1,647 жұп некеге тұрса, оның 749 ажырасқанын көрсетеді. 2021 жылдың қаңтар-наурыз кезеңіне қарайтын болсақ, Солтүстік Қазақстанда 700 неке мен 154 ажырасу тіркелді, бұл көрсеткіштер Батыс Қазақстанда 947 неке мен 151 ажырасу, Шығыс Қазақстанда 1,947 неке және 373 ажырасу болғанын көрсетеді. Зерттеуде қамтылған кезеңдердегі неке мен ажырасу статистикасы бізге неке санының жартылай ұлғаюы мен ажырасулардың едәуір төмендеуін көрсетеді. Мұның негізгі себептерінің бірі отбасылардың әлеуметтік-экономикалық жағдайында COVID-19 індеті туындатқан қиындықтар. Бұл жерде ерлі-зайыптылардың бір-бірінен ажырамай, қиындықтарды бірге шешуге тырысуына байланысты ажырасу жағдайларының айтарлықтай төмендегенін айтуға болады. Ажырасу коэффициенттерін аймақтар бойынша салыстырған кезде, Түркістан облысындағы жағдайлардың басқа аймақтарға қарағанда 4 есе дерлік аз болғанын атап өткен жөн [Stat.gov, 2021].
Некенің ұзақтығын қарастырсақ, ажырасулардың көпшілігі қысқа және орта мерзімде болатынын көреміз. Бірінші жылы ажырасқандардың көрсеткіші 4,8% болса, қалған жылдардағы көрсеткіштер сәйкесінше: 1-2 жыл аралығында 8,2%, 2-4 жыл аралығында 22,5%, 5-9 жыл аралығында 28,1%; 10-14 жыл аралығындағы 15,5 %; 15-19 жыл болғандар 7,8%, Ал 20 жылдан астам отасқан ерлі зайптылар арасында 13,1% құрайды. Бұл цифрлардан көрініп тұрғандай, ажырасулардың көпшілігі бірінші бес жылда болады [Stat.gov.kz, 2020]. Бұл бізге үйлену институты мен жас жұбайлар арасындағы отбасын құру идеалы өмір бойы некеге тұрудың орнына көп некеге тұру идеясын қарастыратынын көрсетеді және нәтижесінде ажырасу процесіне алып келеді.
Қорытындылай келе, Түркістан облысында ажырасу жағдайлары елдегі орташа көрсеткіштен төмен болғанымен, отбасы құрылымы туралы түсініктің өзгеруі қоғамның көптеген бөліктерінде, соның ішінде Түркістан қаласында әр түрлі нәтижелерге әкеледі. Бұл бағытта мемлекетке отбасыларға түрлі кеңес беру, психологиялық көмек, тіпті экономикалық көмек көрсету тетіктерін әзірлеу арқылы бүгінгі өмір сүру жағдайына сәйкес ата-бабаларымыздан берік отбасы құрылымы мен өмірлік көзқарасты қолдау маңызды.
Дереккөз:
Ботабекова А. (1999). Чтобы сохранить семью // Женщины. Восток. Запад. – №1. – С. 12–13.
Калыш А.Б. (2013). Семья и брак в современном Казахстане: монография. – Алматы: Арыс. – 324 с.
Неке және отбасы (2011). 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Статистикалық жинақ /Редакциясын басқарған Ә.А. Смайылов/Астана, 2011 – 204 бет – 100 б.
Stat.gov.kz (2019). Түркістан облысындағы некелесулер мен ажырасулардың жағдайы туралы. Сілтемелер: http://stat.gov.kz/region/20243032/news/ESTAT314530. Қараған уақыты: 21.07.2021.
Stat.gov.kz (2021). Қазақстан Республикасында тіркелген неке саны. Сілтеме: https://stat.gov.kz/official/industry/61/statistic/7. Қаралған уақыты: 25.07.2021.
Stat.gov.kz (2020). 2020 жылғы Некелер мен ажырасулар. Сілтемелер: https://stat.gov.kz/news/ESTAT418019. Қаралған уақыты: 25.07.2021.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.