Жасанды интеллект және оның болашағы: Ғаламдық үрдістер мен Түркияның орны

Қазіргі таңда жасанды интеллект технологиялық дамудың өзегіне айналып, көптеген салада түбегейлі өзгерістер енгізіп отырған ғылыми бағыт ретінде қалыптасуда. Жасанды интеллект – адам интеллектісін имитациялайтын және белгілі бір тапсырмаларды автоматтандыру қабілетіне ие жүйелерді әзірлеуді мақсат ететін ғылыми пән. Әртүрлі ғылым салаларымен үндесетін бұл технология, әсіресе деректер аналитикасы, алгоритмдік оқыту әдістері және когнитивтік модельдеу бағыттарында елеулі жетістіктерге қол жеткізуде.

Жасанды интеллект жүйелері үлкен деректерді талдаудан бастап автономды жүйелерге, денсаулық сақтау қызметтерінен қаржы секторына дейін кең ауқымда қолданылуда. Өнеркәсіптік өндірісте автоматтандыруды арттыру арқылы тиімділікті жоғарылататын, медицина саласында ауруларды диагностикалауда жоғары дәлдікті қамтамасыз ететін жасанды интеллект қазіргі заманғы өмірдің ажырамас бөлігіне айналуда. Алайда, оның кең таралуымен қатар этика, қауіпсіздік және еңбек нарығының өзгеруі сияқты мәселелер де маңызды талқылау нысанына айналып отыр.

Жасанды интеллекттің негізін құрайтын машинамен оқыту және терең оқыту әдістері соңғы жылдары қарқынды дамып, әсіресе ірі тілдік модельдердің (Large Language Models – LLMs) пайда болуымен жаңа дәуірге қадам басылды. LLM-дер үлкен көлемдегі деректерді өңдеу арқылы адам тіліне ұқсас мәтіндерді генерациялай алатын жетілдірілген жасанды интеллект жүйелері болып табылады. ChatGPT секілді модельдер табиғи тілді өңдеу қабілеттерінің арқасында адамдармен мағыналы диалог жүргізіп, мәтін жазу, музыка композициясын жасау, бейнелер генерациялау және бағдарламалау сияқты әртүрлі салаларда қолданылуда. Осындай жасанды интеллект негізіндегі жүйелер академиялық ортадан бастап, өнер мен ойын-сауық индустриясына, іскерлік қызметтен денсаулық сақтау секторына дейін кең ауқымды ықпал етіп келеді. Әсіресе, шығармашылық бағыттағы генеративтік жасанды интеллект модельдері мәтіндік контенттен бастап көркем туындыларға дейінгі көптеген салада адамдардың еңбек тәсілдерін түбегейлі өзгертуде.

Жасанды интеллект – адам интеллектісін имитациялауға бағытталған жүйелерді әзірлеуді көздейтін, пәнаралық зерттеу саласы ретінде соңғы ғасырдағы ең маңызды технологиялық революциялардың бірін білдіреді. Алан Тюрингтің 1950 жылы жариялаған Computing Machinery and Intelligence атты мақаласы машиналардың ойлау қабілеті туралы іргелі сұрақтарды алға тартып, Тюринг тесті арқылы машинаның адамға ұқсас интеллектке ие екендігін бағалау әдісін ұсынды (Коупленд, 2025). 1956 жылы өткен Дартмут конференциясы жасанды интеллекттің дербес академиялық сала ретінде мойындалуына ықпал етіп, Джон Маккарти ғылыми әдебиетке Artificial Intelligence терминін енгізді (Mуччи, 2024).

Жасанды интеллекттің алғашқы зерттеулері шахмат ойнай алатын және математикалық есептерді шеше алатын бағдарламалардың жасалуымен ілгеріледі. Алайда, 1970 жылдары қаржылық қолдаудың азаюы бұл бағыттағы зерттеулердің баяулауына әкелді. Дегенмен, 1980 жылдары ережеге негізделген сараптамалық жүйелердің дамуы және олардың коммерциялық қолданысқа енгізілуі жасанды интеллекттің қайта жандануына себеп болды. Әсіресе, Джеффри Хинтонның кері тарату (backpropagation) алгоритмасына қатысты зерттеулері жасанды нейрондық желілерді оқыту үдерісін жетілдіріп, машинамен оқыту әдістерінде маңызды бетбұрыс жасады (Сибот.ком, 2025).

2010-жылдардан бастап үлкен деректер аналитикасы, есептеу қуатының артуы және терең оқыту алгоритмдерінің жетілдірілуі жасанды интеллекттің даму қарқынын едәуір жеделдетті. Әсіресе, ірі тілдік модельдердің (Large Language Models – LLMs) дамуы табиғи тілді өңдеу саласында аса манызды жаналықтардың бастамасы болды. ChatGPT, Bard, Claude және Gemini сияқты модельдер ауқымды деректер жиынтықтарында оқытылып, адамға ұқсас мәтін генерациялау, сұрақ-жауап жүйелерін құру, код жазу, шығармашылық контент жасау сияқты көптеген салаларда кеңінен қолданылуда. Бұған қоса, Deepseek компаниясы 2025 жылдың қаңтарында шығарған R1 моделі секілді түрлі нұсқалар да осы бағыттағы жетістіктер қатарын толықтыруда (Скот, 2025).

LLM негізіндегі жүйелер мәтін генерациясымен шектелмей, кескін, дыбыс және бейне өндірісінде де айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуде. Midjourney және DALL·E сияқты платформалар өнер мен дизайн саласында жаңа мүмкіндіктер ашса, MusicLM секілді жасанды интеллектке негізделген музыкалық жүйелер композиторлықтың жаңа дәуірін бастап берді. Осылайша, генеративтік жасанды интеллект технологиялары әртүрлі салаларда кең таралып, барған сайын мамандана түсуде. Бұл үрдіс әрбір салаға тән ерекшеліктерді ескеретін жасанды интеллект қосымшаларын жасап, адамдардың шығармашылық әлеуетін жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік беруде (Bluemarkacademy.com, 2025).

Дегенмен, жасанды интеллекттің қарқынды дамуы этика, қауіпсіздік және қоғамдағы өзгерістер тұрғысынан жаңа мәселелерді туындатуда. Deepfake технологиялары, жалған жаңалықтардың жасалуы және жасанды интеллекттің еңбек нарығына ықпалы сынды тақырыптар халықаралық реттеуші органдар мен ғылыми қауымдастықтардың жіті зерттеу нысанына айналуда. Сонымен қатар, жасанды интеллект жүйелерінің өндірушілерден туындайтын ішкі бейтарапсыздықтары мен деректер құпиялылығы мәселелері этикалық тұрғыдан шешілуі тиіс маңызды проблемалар қатарында қарастырылуда.

Жасанды интеллект индустриясының экономикалық динамикасын қарастырғанда, оның жаһандық ауқымда қарқынды өсіп, экономиканың түрлі салаларына айтарлықтай ықпал етіп отырғанын байқауға болады. 2024 жылы шамамен 136,6 миллиард АҚШ долларын құраған жаһандық жасанды интеллект нарығының 2025 жылы 500 миллиард долларға, ал 2030 жылға дейін 1,85 триллион долларға жетуі болжануда. Бұл өсім, ең алдымен, жасанды интеллекттің денсаулық сақтау, қаржы, автомобиль өндірісі, бөлшек сауда және өндіріс сияқты көптеген салаларда кеңінен қолданылуымен байланысты. Әсіресе, бұл үдерісті бұлттық есептеулер мен үлкен деректер технологияларының дамуы жеделдетіп, жасанды интеллект шешімдерін интеграциялауды жеңілдетуде. Осылайша, 2030 жылға қарай жасанды интеллекттің жаһандық экономикаға 15,7 триллион доллар көлемінде үлес қосуы күтілуде. Бұл соманың 6,6 триллион доллары еңбек өнімділігінің артуынан, ал 9,1 триллион доллары тұтынушы сұранысының ұлғаюынан қалыптасады деп болжануда. Сонымен қатар, 2030 жылға дейін жасанды интеллекттің 133 миллион жаңа жұмыс орнын құру әлеуетіне ие екендігі атап өтілуде (Рана және Куш, 2024).

Жасанды интеллект саласына жасалған инвестицияларды талдағанда, АҚШ, Еуропа және Қытай арасында қазірдің өзінде бәсекелестік қалыптасқанын байқауға болады. 2023 жылы АҚШ компанияларының жасанды интеллект секторына салған инвестициялары 67,2 миллиард АҚШ долларын құраса, Қытай бұл көрсеткіш бойынша 7,7 миллиард доллармен екінші орынға жайғасты. Одан кейінгі орындарды 3,7 миллиард доллармен Ұлыбритания, 1,9 миллиард доллармен Германия, 1,8 миллиард доллармен Швеция және 1,6 миллиард доллармен Франция иеленді (Стэнфорд Адам Орталықтандырылған Жасанды Интеллект Институты, 2024). Алайда, 2022 жылдың қараша айында нарыққа шыққан ChatGPT секілді LLM негізіндегі қосымшалар ашқан жаңа мүмкіндіктер мен перспективалар бұл салаға инвестициялардың қысқа мерзімде еселеп артуына жол ашты. 2024 жылы тек АҚШ-тың Microsoft, Google, Meta және Amazon сияқты ірі технологиялық компанияларының жасанды интеллектке салған инвестициялары 215 миллиард доллардан асты. Бұл соманың айтарлықтай бөлігі жасанды интеллект инфрақұрылымын дамытуға бағытталған, әсіресе, Amazon-ның капиталдық шығындары 100 миллиард доллардан асып түсті. Сонымен қатар, Google-дың бас компаниясы Alphabet 2024 жылы 52,5 миллиард доллар инвестиция салған болса, 2025 жылы бұл көрсеткішті 75 миллиард долларға жеткізуді жоспарлап отырғанын мәлімдеді (Раттнер, 2025).

Жасанды интеллект жарысында артта қалмауды көздейтін елдерде, мемлекеттік қолдау мен жеке сектор инвестицияларының артуы байқалуда. АҚШ-тың басты бәсекелесі саналатын Қытайда да бұл салаға салынатын инвестициялар көлемі айтарлықтай өсіп келеді. Солардың бірі – 2023 жылдың қыркүйегінде жарияланған, мемлекет қолдауымен құрылған 40 миллиард долларлық инвестициялық қор. Бұл қордың көлемі 2024 жылдың мамыр айында 47 миллиард долларға дейін ұлғайтылды (Чжу, 2023; Рейтерс, 2024). Алайда, АҚШ-тағыдай жасанды интеллект модельдерін жасауға бағытталған инвестициялардан гөрі, Қытай жасанды интеллект саласы үшін стратегиялық маңызы зор жартылай өткізгіш чип өндірісін дамытуға басымдық беруде. Осы қордың негізгі бөлігі де жартылай өткізгіш секторын нығайтуға жұмсалып, Қытайдың технологиялық дербестігіне үлес қосуы тиіс. Бұл – ел тарихындағы жартылай өткізгіш өндірісіне бағытталған ең ірі инвестиция болып, Қытайдың маңызды технологияларда өзін-өзі қамтамасыз ету мақсатына ерекше мән беріп отырғанын көрсетеді. Мұндай ауқымды инвестициялар Қытайдың халықаралық сауда шектеулерінен туындайтын қиындықтарды еңсеру және 2030 жылға қарай жасанды интеллект саласында жаһандық көшбасшы болу стратегиясының бір бөлігі болып табылады (Lin, 2024). Өйткені АҚШ “АҚШ технологиясын пайдаланатын шетелдік компаниялар туралы заң” негізінде өз одақтастарына және технология жеткізушілеріне Қытайға озық чиптер экспорттауға тыйым салатын санкцияларға бағынуды талап етуде. Осыған байланысты Қытайдағы инвестициялардың негізгі бөлігі мемлекеттік қаржы есебінен жүзеге асырылып, жасанды интеллекттің іргелі мәселелерінің бірі – чип өндірісі мен оның дамуына бағытталуда (Лин, 2024).

Бұл жаһандық бәсекелестіктің нақты мысалдарының бірі – АҚШ-тың жетекші жасанды интеллектке арналған чип өндірушісі Nvidia компаниясының озық H100 чипіне бәсекелес болу үшін Қытайдың Huawei Technologies компаниясының Ascend 910C чипін шығаруы (Лин, 2024). Бұдан бөлек, 2023 жылы Қытайда құрылған Deepseek атты жеке жасанды интеллект компаниясы АҚШ санкцияларына ұшырамаған әлдеқайда төмен қуатты графикалық карталар мен чиптерді пайдаланып, ChatGPT-ге ұқсас сапада қызмет көрсете алатын R1 моделін 2025 жылдың 20 қаңтарында нарыққа шығарды (Су, 2025). Осылайша, Қытай жасанды интеллект бәсекесінде тек чип өндірісінде ғана емес, сондай-ақ санкцияларға қарамастан жаңа әдістер арқылы жасанды интеллект модельдерін дамытуда қарсы әрекеттер жасап жатқаны байқалады.

Жасанды интеллект саласындағы қарқынды дамуға үлес қосу және бұл бәсекеде артта қалмау мақсатында Еуропалық Одақ (ЕО) та белсенді қадамдар жасауда. Осы бағытта InvestAI атты ауқымды бастама қолға алынып, жасанды интеллект саласындағы Еуропаның ықпалын күшейту үшін жалпы көлемі 200 миллиард еуро болатын инвестиция салынатыны жарияланды. Бұл стратегиялық қадам ЕО-ның жасанды интеллект саласында жетекші орынға шығуына, жаһандық деңгейде АҚШ және Қытаймен бәсекелесе алуына, сондай-ақ инновацияларды дамытуына бағытталған. Жоба аясында ЕО 50 миллиард еуроны мемлекеттік қаржыландыру арқылы бөлсе, 150 миллиард еуро көлеміндегі қосымша инвестицияны жеке сектор тартатын болады. Бұл қаржыландырудың басым бөлігі Airbus, ASML, Siemens, Infineon, Philips, Mistral және Volkswagen сияқты ірі еуропалық компаниялар тарапынан жүзеге асырылуы жоспарланып отыр (Еуропалық Одақ Комиссиясы, 2024;Чи, 2025).

InvestAI бастамасының маңызды бөлігі төрт ірі жасанды интеллект гигафабрикасының құрылуына бағытталатын болады. Бұл фабрикалар 100 000 дана озық чиппен жабдықталып, жоғары деңгейдегі жасанды интеллект модельдерін оқыту үшін қажетті инфрақұрылымды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, бұл өндіріс орындары ғалымдар мен технологиялық компаниялар үшін бірлесіп жұмыс істеуге қолайлы орта қалыптастырып, жасанды интеллект жүйелерінің қолжетімділігін арттыруға ықпал етеді. Осылайша, жасанды интеллект технологияларының дамуы демократияланып, бүкіл Еуропада ауқымды технологиялық экожүйе қалыптастыру жоспарлануда (Еуропалық Одақ Комиссиясы, 2024). Бұл инвестициялық жоспардан байқалатыны – ЕО-ның стратегиясы АҚШ пен Қытайдан өзгеше, яғни жеке ұлттық мүдделерден гөрі ортақ экожүйе құруға және әртүрлі елдер мен компаниялар арасындағы ынтымақтастықты күшейтуге бағытталған. Бұл тәсіл жаңа өнімдер мен технологияларды әзірлеу үдерісін жеделдетіп, инновацияларды қолжетімді етуді көздейді.

Түркияда да жасанды интеллект саласында елеулі өзгерістер орын алуда. 2024 жылы Түркия Жасанды Интеллект Бастамасының Жасанды Интеллект Стартаптары Картасы (TRAI) елдегі жасанды интеллектпен айналысатын стартаптар санының 379-ға жеткенін көрсетті (dijitalajanslar.com, 2025). Бұл көрсеткішті 2017 жылғы 24 стартаппен салыстырғанда, 16 есеге жуық өсім тіркелгенін байқауға болады. Жалпы алғанда, Түркияда 1 195 компания жасанды интеллект бағытында жұмыс істеуде (Хурриет, 2024). Осы компаниялар ішінде ең жылдам өсіп жатқан сала – генеративті (өндірістік) жасанды интеллект. Сарапшылардың бағалауынша, өндірістік жасанды интеллект Түркия экономикасына жыл сайын 1,2–1,4 трлн түрік лирасы (50–60 млрд АҚШ доллары) көлемінде қосымша үлес қоса алады. Бұл өсім негізінен: Өндірістік жасанды интеллектті пайдаланатын қызметкерлердің еңбек өнімділігін арттыруы, Автоматтандыру арқылы үнемделген уақыттың тиімді пайдаланылуы, Жаңа құнды қызмет салаларының пайда болуы сияқты факторларға негізделген. Алайда, Tortoise Global AI Index мәліметтері бойынша, Түркияның жасанды интеллект саласындағы жалпы операциялық ортасы айтарлықтай қолайлы болғанымен, инфрақұрылымдық инвестициялардың әлі де күшейтілуі қажет екені анықталған (Телле және басқалары, 2024).

Түркияда жасанды интеллект саласына қатысты заңнамалық реттеу мен ынталандыру бағдарламалары қарқынды түрде артып, осы саладағы экожүйенің дамуына бағытталған кешенді қадамдар жасалуда. 2024 жылдың маусым айында Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісіне (TBMM) ұсынылған “Жасанды Интеллект Заңы” жобасы, жасанды интеллект технологияларын қауіпсіз, этикалық және әділ қолдануды қамтамасыз етуді, жеке деректерді қорғауды кепілдендіруді және құпиялылық құқықтарының бұзылуын болдырмауды мақсат етеді (Чакмак, 2024; Ержан, 2024). Бұл заң жобасы жасанды интеллекттің қоғамдық және экономикалық әсерлерін ескере отырып, оны жауапты түрде дамыту мен қолдануға арналған маңызды құқықтық негізді қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, Түркияда жасанды интеллект экожүйесін нығайту үшін әртүрлі ынталандыру және қолдау бағдарламалары іске қосылуда. TÜBİTAK (Түркия Ғылыми және Технологиялық Зерттеу Кеңесі) жасанды интеллект жобаларын қолдау мақсатында қаржылық көмек көрсету механизмдерін ұсынып келеді. Әсіресе, “1711 – Жасанды Интеллект Экожүйесі Шақыруы”, тұтынушы ұйымдардың қажеттіліктеріне сәйкес жасанды интеллект негізіндегі өнімдер мен шешімдерді дамытуға ықпал етіп, Түркиядағы жасанды интеллект экожүйесін жандандыруды көздейді. Бұдан бөлек, 1501, 1507 және 1511 бағдарламалары жасанды интеллект саласындағы ғылыми-зерттеу және инновациялық жобаларға қаржылай қолдау көрсетіп, саланың дамуына үлес қосуда (TÜBİTAK, 2024). Шағын және орта кәсіпорындар (KOBİ) үшін маңызды қаржыландыру көзі болып табылатын KOSGEB-тің “Техноинвестиция Қолдау Бағдарламасы” жасанды интеллектке негізделген жобаларға гранттар мен қаржылық қолдау мүмкіндіктерін ұсынып, бұл саладағы кәсіпкерлікті дамытуға көмектесуде (KOSGEB, 2024).

Білім беру саласында да жасанды интеллект экожүйесінің дамуын қолдауға бағытталған қадамдар жасалуда. Қазіргі уақытта 20 университетте цифрлық және жасанды интеллектке негізделген бағдарламалар бар, ал Жоғары білім кеңесі 2025 жылдан бастап тағы 50 университетте осындай бағдарламалар ашуды жоспарлап отыр (YÖK, 2025). Бұл бастама Түркияда жасанды интеллект саласында білікті кадрлар даярлауға елеулі үлес қосып, академия мен өнеркәсіп арасындағы өзара байланыстарды арттыруды мақсат етеді.

Түркияда жасанды интеллект экожүйесін білім беру саласында қолдау көрсетуге бағытталған маңызды қадамдар жасалуда. Қазіргі уақытта 20 университетте цифрлық және жасанды интеллектке негізделген бағдарламалар бар, ал Жоғары білім кеңесі (YÖK) 2025 жылдан бастап тағы 50 университетте осындай бағдарламаларды ашуды жоспарлауда (YÖK, 2025). Бұл бастама Түркияда жасанды интеллект саласында білікті кадрлар даярлауға зор үлес қосып, академия мен өнеркәсіп арасындағы өзара байланысты нығайтуға бағытталған.

Түркия, жасанды интеллект пен технология саласындағы инвестициялар арқылы өзінің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін күшейтуді жалғастыруда. Соңғы жылдары технологиялық стартап экожүйесі қарқынды даму үстінде, 2020-2024 жылдар аралығында шамамен 4,7 миллиард доллар инвестиция тартылған (Гонюлташ, 2024). Жасанды интеллект саласында жұмыс істейтін компаниялар саны да үнемі артып келеді, бұл Түркияда жасанды интеллект экожүйесінің қарқынды дамып, мемлекеттік деңгейде қолдау таба бастағанын көрсетеді.

Әсіресе, HİT-30 Жоғары Технологияға Инвестиция Бағдарламасы аясында, стратегиялық маңызы жоғары технологиялық жобаларға 30 миллиард доллар көлемінде кешенді қолдау мен ынталандыру шаралары ұсынылуда (Түркия Өнеркәсіп және Технология министрлігі, 2024). Бұл бағдарлама Түркияның жоғары технологиялық өндіріс мүмкіндіктерін арттыруды және қосымша құны жоғары өнімдер шығаруды ынталандыруды мақсат етеді. Осы инвестициялардың нәтижесінде Түркия әлем бойынша жасанды интеллектке ең көп инвестиция салатын ТОП-20 елдің қатарына енді (Ялчын, 2024). Бұл рейтинг елдің жасанды интеллект саласындағы әлеуетін және осы салаға берілген басымдықтың маңыздылығын көрсетеді. Барлық осы бастамалар Түркияның жасанды интеллект саласындағы стратегиялық мақсаттарын қолдау үшін жүзеге асырылуда. Олар Түркия Президент Әкімшілігінің Цифрлық Трансформация Офисі мен Өнеркәсіп және Технология министрлігі әзірлеген “2021-2025 Ұлттық Жасанды Интеллект Стратегиясына” сәйкес үйлестіріліп отыр (Мосс, 2021). Бұл стратегия Түркиядағы жасанды интеллект экожүйесін дамытуды және агрессивті инвестициялық жоспарлардың негізін қалауды мақсат етеді.

Түркиядағы жасанды интеллект нарығы 2024 жылдан бастап жыл сайын 28,72% өсім көрсетіп, 2030 жылға қарай 7,37 миллиард долларлық нарықтық көлемге жетуі көзделуде (ЭРАЙ, 2024). Қорғаныс секторы жасанды интеллект инвестицияларында көш бастап тұр, ал Aselsan сияқты жетекші компаниялар бұл салаға айтарлықтай үлес қосуда.

Түркиядағы стартаптардың инвестиция тарту экожүйесіне қатысты сандарды қарастыратын болсақ, 2024 жылы барлығы 577 инвестициялық раунд жүзеге асырылып, стартаптар 1,41 миллиард доллар инвестиция тартқан. Жасанды интеллект стартаптары жалпы 715,8 миллион доллар инвестиция тартып, ең көп қаржыға ие болды (Ekonomigazetesi.com, 2025). Сонымен қатар, түрік жасанды интеллект қорғаныс компаниясы RobotEye AI, ARZ Portföy-ден 12,5 миллион доллар көлемінде инвестиция алды (Йылдырым, 2024). Түркия Технология Қоры (Türkiye Teknoloji Fonu) және Технология және Инновация Қоры (Teknoloji ve İnovasyon Fonu) сияқты бастамалар жергілікті инновацияларды қолдауды, қосылған құны жоғары технологияларға инвестиция салу арқылы елдің экономикалық дамуына тікелей үлес қосуды мақсат етеді.

Бұл инвестициялар мен бағдарламалар Түркияның технология және жасанды интеллект саласында жаһандық деңгейде бәсекеге қабілетті болуына ықпал етеді. Жасанды интеллект пен жоғары технологияға бағытталған ауқымды инвестициялар Түркияны жергілікті және халықаралық инвесторлар үшін тартымды нарыққа айналдырып, ұзақ мерзімді перспективада елдің инновациялық технологиялар экожүйесін нығайтуға көмектесуде.

Түркияда жасанды интеллект саласында заңнамалық реттеу мен ынталандыру бағдарламалары арқылы жан-жақты экожүйе қалыптастырылуда. Бұл өзгерістер жасанды интеллект технологияларын қауіпсіз, этикалық және тиімді түрде дамыту мен қолдануға қолайлы жағдай жасауда. Түркия жасанды интеллекттің кең көлемде қолданылуы үшін мықты операциялық ортаға ие болғанымен, стратегия, инфрақұрылым және инновация бағытында дамуын жалғастыруы қажет. Жасанды интеллекттің толық әлеуетін іске асыру үшін: Жұмыс күшін қайта даярлау, Жасанды интеллектке қатысты жаңа дағдыларды үйрету, ҒЗТКЖ (Ar-Ge) қызметін арттыру, Коммерциялық бастамаларды жеделдету сияқты маңызды қадамдар жүзеге асырылуы тиіс. Жалпы алғанда, жасанды интеллект саласы жаһандық деңгейде де, Түркияның өз ішінде де қарқынды өсім көрсетіп, ел экономикасына айтарлықтай үлес қосуда. Бұл өсімнің тұрақтылығы мен ұзақ мерзімді табысы үшін стратегиялық инвестициялар мен мемлекеттік саясаттарды іске асыру шешуші рөл атқарады.

Дереккөз:

Еуропалық Одақ Комиссиясы (2024). ЕО жасанды интеллектке 200 миллиард еуро инвестиция тарту үшін InvestAI (ИнвестАй) бастамасын іске қосты. Сілтеме: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_25_467. Қаралған күні: 05.02.2025.

Bluemarkacademy.com (2025). Ең үздік генеративті AI қолданбалары қандай? Сілтеме: https://bluemarkacademy.com/en-iyi-generative-ai-uygulamalari/. Қаралған күні: 05.02.2025.

Гөнүлташ, Бахадир (2024). Қазақстанның технологиялық стартап экожүйесі соңғы 4 жылда 4,7 миллиард доллар инвестиция тартты. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/turkiye-nin-teknoloji-girisim-ekosistemi-son-4-yilda-4-7-milyar-dolarlik-yatirim-aldi/3401882. Қаралған күні: 04.02.2025.

Dijitalajanslar.com (2025). TRAI жасанды интеллект стартаптары картасындағы стартаптар саны 379-ға жетті. Сілтеме: https://www.dijitalajanslar.com/trai-yapay-zeka-girisimleri-haritasinda-girisim-sayisi-379-a-ulasti/. Қаралған күні: 05.02.2025.

Жоғары білім кеңесі (YOK) (2025). Жоғары білім кеңесінің төрағасы Өзвар жариялады: Цифрлық және жасанды интеллектке негізделген бағдарламалары бар университеттер саны 20-дан 70-ке дейін өседі. Сілтеме: https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Haberler/2025/yapay-zeka-bolumleri-olan-universite-sayisi.aspx. Қаралған күні: 06.02.2025.

Ekonomigazetesi.com (2025). Инвестициялардың басты бағыты — жасанды интеллект және биотехнология. Сілтеме: https://www.ekonomigazetesi.com/sektor-haberleri/girisim-yatirimlarinin-gozdesi-yapay-zeka-ve-biyoteknoloji-56037/. Қаралған күні: 05.02.2025.

Йылдырым, Гөксел (2024). Түрік жасанды интеллект қорғаныс компаниясы 12,5 миллион доллар бағалауымен инвестиция алды. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/en/artificial-intelligence/turkish-ai-defense-firm-secures-investment-at-valuation-of-125m/3196076. Қаралған күні: 06.02.2025.

Коупленд, Джек (2025). Жасанды интеллекттің тарихы. Сілтеме: https://www.britannica.com/science/history-of-artificial-intelligence. Қаралған күні: 05.02.2025.

Мосс, Себастиан (2021). Түркия Ұлттық Жасанды Интеллект Стратегиясын жариялады. Сілтеме: https://aibusiness.com/verticals/turkey-publishes-its-national-artificial-intelligence-strategy. Қаралған күні: 06.02.2025.

Муччи, Тим (2024). Жасанды интеллекттің тарихы. Сілтеме: https://www.ibm.com/think/topics/history-of-artificial-intelligence. Қаралған күні: 05.02.2025.

Лин, Лиза және Хуанг, Раффаэле (2024). Хуавей, Нвидиаға қарсы тұрып, АҚШ санкцияларын айналып өтетін жаңа чип әзірлеуде. Сілтеме: https://www.wsj.com/tech/ai/huawei-readies-new-chip-to-challenge-nvidia-surmounting-u-s-sanctions-e108187a. Қаралған күні: 04.02.2025.

Рана, Айлин, Куш, Айдын (2024). Жаһандық жасанды интеллект нарығы 2030 жылға дейін 1,81 трлн долларға жетеді. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/kuresel-yapay-zeka-pazari-2030a-kadar-1-81-trilyon-dolarlik-buyukluge-ulasacak/3413908. Қаралған күні: 05.02.2025.

Раттнер, Нейт (2025). Технологиялық алпауыттар жасанды интеллектке бөлетін қаржысын бірнеше есеге ұлғайтуда. Сілтеме: https://www.wsj.com/tech/ai/tech-giants-double-down-on-their-massive-ai-spending-b3040b33. Қаралған күні: 05.02.2025.

Рейтерс (2024). Қытай жартылай өткізгіш секторын нығайту үшін 47,5 миллиард долларлық үшінші мемлекеттік қорын құрды. Сілтеме: https://www.reuters.com/technology/china-sets-up-475-bln-state-fund-boost-semiconductor-industry-2024-05-27/. Қаралған күні: 04.02.2025.

Скотт, Майк (2025). ESG Мониторингі: ДипСик, жасанды интеллекттің дамуына қатысты маңызды сұрақтар қояды. Сілтеме: https://www.reuters.com/sustainability/sustainable-finance-reporting/esg-watch-deepseek-poses-deep-questions-about-how-ai-will-develop-2025-02-10/. Қаралған күні: 05.02.2025.

Су, Зен (2025). ДипСик жасанды интеллект индустриясын дүр сілкіндірді. Қытайдың басқа жасанды интеллект модельдеріне қысқаша шолу. Сілтеме: https://apnews.com/article/china-ai-models-usa-technology-92d10dc20e3110b2774a5bc8f976e8f9. Қаралған күні: 04.02.2025.

Стэнфорд Адам Орталықтандырылған Жасанды Интеллект Институты (HAI) (2024). Жасанды интеллект индексі туралы есеп 2024. Сілтеме: https://aiindex.stanford.edu/wp-content/uploads/2024/05/HAI_AI-Index-Report-2024.pdf. Қаралған күні: 04.02.2025.

Сибот (2025). Жасанды интеллекттің тарихы мен қолдану салалары. Сілтеме: https://www.cbot.ai/tr/yapay-zekanin-tarihcesi-ve-uygulamalari/. Қаралған күні: 05.02.2025.

Телле, Мартин, Лундберг, Тор, Ховманд, Бодиль, Вольтман, Ханс, Виртанен, Лаура, Транхольм-Миккельсен, Николай (2024). Қазақстандағы жасанды интеллекттің экономикалық әлеуеті. Сілтеме: https://cms.implementconsultinggroup.com/media/uploads/articles/2024/Üretken-yapay-zekanın-Türkiye’deki-ekonomik-potansiyeli/Yapay-zekanın-Türkiye’-deki-ekonomik-potansiyeli.pdf. Қаралған күні: 06.02.2025.

Туркия Ғылыми және Технологиялық Зерттеу Кеңесі (2024). Ұлттық қолдау бағдарламалары. Сілтеме: https://tubitak.gov.tr/tr/destekler/sanayi/ulusal-destek-programlari. Қаралған күні: 06.02.2025.

Тутан, Ержан (2024). Жасанды интеллекттің әкімшілік сотта қолданылуы. Ақпараттық құқық журналы, 2024 (2), 1-98. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4002065. Қаралған күні: 05.02.2025.

Түркия Өнеркәсіп және технология министрлігі (2024). Жоғары технологиялық инвестициялық қор Hit-30. Сілтеме: https://hit30.sanayi.gov.tr/. Қаралған күні: 04.02.2025.

Шағын және Орта Кәсіпкерлікті Дамыту және Қолдау Басқармасы (2024). КОБИ Технологиялық Өнімге Инвестиция (Техноинвестиция) Қолдау Бағдарламасы. Сілтеме: https://www.kosgeb.gov.tr/site/tr/genel/destekdetay/6443/kobi-teknolojik-urun-yatirim-teknoyatirim-destek-programi. Қаралған күні: 06.02.2025.

Чжу, Джули, Хуан, Кевин, Мо, Елин және Лю, Роксанна (2023). Арнайы жаңалық: Қытай чип өнеркәсібін жандандыру үшін 40 миллиард долларлық мемлекеттік қор құрмақ. Сілтеме: https://www.reuters.com/technology/china-launch-new-40-bln-state-fund-boost-chip-industry-sources-say-2023-09-05/. Қаралған күні: 04.02.2025.

Чи, Юн, Фу (2025). Фон дер Ляйен: ЕО жасанды интеллектті дамыту үшін 50 миллиард еуро көлемінде қолдау алуға ұмтылуда. Сілтеме: https://www.reuters.com/technology/artificial-intelligence/eus-ai-push-get-50-bln-euro-boost-eus-von-der-leyen-says-2025-02-11/. Қаралған күні: 05.02.2025.

Чакмак.ав.тр (2024). Түркияда жасанды интеллект саласындағы алғашқы заң жобасы Парламентке ұсынылды. Сілтеме: https://cakmak.av.tr/makale/turkiyede-yapay-zeka-alanindaki-ilk-kanun-teklifi-meclise-sunuldu/. Қаралған күні: 05.02.2025.

ЭРАЙ (2024). Қазақстанның индустриялық революциясындағы жасанды интеллект: өндірістің болашағын қайта қалыптастыру. Сілтеме: https://eraiturkey.com/news/ai-in-turkeys-industrial-revolution/. Қаралған күні: 06.02.2025.

Ялчын, Фунда (2024). Түркия жасанды интеллект инвестицияларында әлемдегі алғашқы 20 елдің қатарына кірді. Сілтеме: https://fintechtime.com/2024/03/turkiye-yapay-zeka-yatirimlarinda-dunyada-ilk-20ye-girdi/. Қаралған күні: 04.02.2025.

Хурриет (Hürriyet) (2024). Түркияда жасанды интеллект компанияларының саны 1 195-ке жетті. Сілтеме: https://bigpara.hurriyet.com.tr/haberler/teknoloji-haberleri/turkiyede-yapay-zeka-firmalarinin-sayisi-bin-195-e-yukseldi_ID1480512/. Қаралған күні: 04.02.2025.

Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.