27-29 Nisan 2020’de Özbekistan’ın bazı bölgelerinde yaşanan şiddetli yağışlar, Sırdarya eyaletinde bulunan Sardoba barajının patlamasına yol açtı. Özbekistan-Kazakistan sınırında yer alan barajın patlaması nedeniyle Özbekistan’da 70,000’den fazla insan evsiz kalırken, 20’den fazla yerleşim alanı su altında kalmıştır [Informburo.kz, 2020].
Özbekistan’da meydana gelen sel baskını, 1 Mayıs 2020’de Kazakistan’ın sınır bölgesini, özellikle Türkistan eyaletinin Maktaaral ilçesini etkilemiştir. Çevre bölgelerde bulunan yerleşim alanları için barajdan akan sular oldukça büyük tehlike oluşturmuştur. Bu durum, her şeyden önce, bölge sakinlerinin evlerini kullanamaz hale getirerek, bölge ekonomisi açısından da büyük zararlara neden olmuştur.
Genel olarak, Kazakistan’ın doğa ve iklim koşullarına bağlı olarak, kış ve bahar aylarında sel, çığ ve çamur taşkını riskinin bulunduğu bir gerçektir. Her yıl değişik bölgelerde bu tür doğal afetler yaşanmaktadır. Ancak, ülkenin güney bölgelerinde taşkın riskinin, esas olarak sınıraşan nehirlerden kaynaklandığı bilinmektedir. Kazakistan’daki neredeyse bütün büyük su kaynakları sınıraşan nehirlerdir. Bunlar arasında İrtiş, İli, Tobol, Sırdarya ve Şu’yu örnek olarak verebiliriz. Söz konusu nehirler Kazakistan’ın komşu ülkelerle ilişkilerinde tarihsel öneme sahiptir. Ayrıca, bu nehirlerin Kazakistan sınırlarında kalan kısımlarının, ülkenin tarım sektörü için ana geçim kaynaklarından olduğu söylenebilir. Bu durum, Kazakistan’ın kurak bölgeleri için hem büyük hem de sınıraşan nehirlerin önemini göstermektedir. Adı geçen nehirlerin çoğunun ağızları Kazakistan topraklarına akmaktadır. Özellikle Sırderya nehri, doğal bir su kaynağı olarak ülke için büyük önem taşımaktadır. Kaynağını Kırgızistan’daki Narın nehrinden alan Sırderya nehri, Tacikistan ve Özbekistan topraklarından geçerek, Kazakistan’ın Kızılorda ve Türkistan eyaletlerine uzanmaktadır. Sırderya, Kazakistan’ın önemli tarım sektörünün bulunduğu bir bölgedir.
Sırdarya ve Şu nehirleri, Türkistan eyaleti sınırları içerisinde yer alan 38 nehirden önemli 2 sınır aşan su özelliğini taşımaktadır. Bunlara, Özbekistan ve Kazakistan sınırlarından geçen Ögem ve Maydangöl gibi küçük nehirleri de ekleyebiliriz. Sırderya Nehrinin kolları olan Arıs, Keles ve Kurkeles gibi nehirler Türkistan tarımı için ana su kaynaklarını oluşturmaktadır. Aynı zamanda, çiftlikler için de gerekli olan su, her zaman ekonomik ve sosyal çıkarların yanında birçok sorunu da gündeme getirmektedir. Bölge ülkelerin tarım alanında bu nehirlerin kullanılmasından dolayı, çeşitli çıkar çatışmaları ortaya çıkmaktadır. Yaz aylarında Kırgızistan ve Özbekistan topraklarından geçen Sırderya nehrinin sularına yoğun bir talep gözlemlenmektedir. Nehrin ağzının bulunduğu Kazakistan’da tarım mevsiminin yoğun olduğu sezonlarda su kıtlığı yaşanmaktadır. Suya ihtiyaç duyulmadığı kış dönemlerinde ise Sırderya bölgesinde su baskınları meydanlara gelmektedir.
Belirtilen nedenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan Sardoba barajının patlaması, Türkistan eyaletinin tarım sektörü üzerinde önemli etki yaratmıştır. Yaşanan taşkın nedeniyle Türkistan eyaletinin Maktaaral ilçesindeki ekilebilir tarım arazileri ile çok sayıda köy su altında kalmıştır. Özellikle, Janaturmıs, Jenis, Jaylıbay, Firdousi, Nurlı Jol, Jantaksay ve diğer köylerden 31,606 kişi tahliye edilmiş ve 14 yerleşim yeri su altında kalmıştır. Ayrıca, Maktaaral ilçesindeki 994 tarımsal yapıya ait 5,695 hektarlık ekilebilir arazi söz konusu taşkından zarar görmüştür. Bunların arasında; 3,939.4 hektar pamuk, 801.2 hektar kavun ve karpuz, 74.75 hektar mısır, 22.75 hektar kaba yonca, 4 hektar meyve ağacı (şeftali), 2.22 hektar lahana ve 850.64 hektar tarımsal-teknik önlemlerin alındığı ekilebilir araz yer almaktadır [Maktaaral.gov.kz, 2020]. Bazı yerlerde taşkının derinliği 2 metreye ulaşmıştır. Su basmış evlerin ve çiftliklerin çoğu kullanılamaz hale gelmiştir. Bu bağlamda, evcil hayvanlar ile çiftlik hayvanlarını kurtaran özel kurtarma ekipleri kurulmuştur. Ülkenin her bölgesinden Maktaaral ilçesine insani yardım gönderilmiştir. Buna ek olarak, bu yıl ülkede Gönüllüler Yılı olarak ilan edildiği için, bu felaketle mücadelede gönüllü kuruluşların çalışmaları da önemli bir yer tutmuştur. Evsiz kalan insanlar eyaletteki okul binalarına sığınmak zorunda kalmışlardır. Hâlen 24 geçici sığınaktan 19’u kullanılmaktadır. Taşkın sonrasında zarar gören ekilebilir araziler eski haline getirilmeye çalışılmaktadır. Bu kapsamda 3,083 hektarlık arazi işlenmiş ve 3,030.5 hektarlık alan ekilmiştir. Özellikle, belirlenen bölgelerde pamuk (2,528.4 hektar), kavun (146.25 hektar), mısır (13.8 hektar), pirinç (342.1 hektar) ekimi yapılmıştır. Genel olarak, zarar gören ekilebilir alanların yaklaşık %50’sinde sular çekilmiş ve işleme çalışmaları yapılmıştır [Maktaaral.gov.kz, 2020]. Özbek tarafının da, iyileştirme çalışmalarında destekleyici olarak, özel tarım ekipmanları sağladığını belirtmek gerekir. Beklenmedik bir şekilde meydana gelen bu kazada zarar görenlere ülkenin çeşitli yerlerinden uzmanlar finansal destek ve gıda yardımı sağlamışlardır. Buna ek olarak, gönüllüler tarafından ve “Biz Birgemiz” (Biz Birlikteyiz) kampanyası kapsamında 40 tondan fazla gıda bölgeye gönderilmiştir. Ayrıca, ulusal bütçeden 14 milyar tenge (31,8 milyon dolar) tahsis edilmiştir [Tengrinews.kz, 2020]. Buna ek olarak, Kazakistan’lı girişimciler tarafından 5 milyar tenge (12,2 milyon dolar) toplanmıştır.Bu fonların çoğu evsiz kalan insanlar için konut inşaatına, su basmış yerleşim alanlarının yeniden inşasına ve mağdurlara yiyecek ve giyecek sağlanmasına yönelik olmuştur. Bir kısım fonun da, hasarlı altyapıyı eski haline getirmek için tahsis edildiği bilinmektedir.
Sardoba barajının patlaması, Özbekistan’ı da etkilemiştir. Özbek hükümeti, Özbekistan’ın Sırdarya eyaletinde zarar gören yerleşim alanlarına ek olarak, patlamadan zarar gören Türkistan eyaletindeki bölgelere de yardım sağlamıştır. Özbekistan hükümetinin ve iş dünyasının, bu iyileştirme çalışmalarına aktif olarak katıldığı bilinmektedir [Maktaaral.gov.kz, 2020].
Sonuç olarak, 2020 yılı için Türkistan eyaletinin kalkınma planında Maktaaral ilçesinin tarımsal üretimde ilk sırada olacağı beklenirken söz konusu baraj patlaması sebebiyle bu hedefin tutturulamayacağı ve tarım sektöründe bir takım zorlukların yaşanacağı düşünülmektedir. Bunlardan birincisi, küresel korona virüs salgınına bağlı olarak ülkede ilan edilen olağanüstü hâl nedeniyle güneydeki çiftçilerin ürünlerini zamanında pazarlayamamaları ile ilgilidir. Ayrıca, 2017 yılında işletmeye alınan Sardoba rezervuarının bozulması, Özbekistan ve Kazakistan arasındaki sınıraşan nehirler konusunun tekrar gözden geçirilmesine duyulan ihtiyacı göstermektedir [Fergana.news, 2020]. Bu durum, selden kaynaklanan sorunların iki ülkenin ortak sorunu çerçevesinde ele alınmasını gerektirmektedir. Bunun yanı sıra, Kazakistan ve Özbekistan’ın tarım ve çevre koruma alanında özel anlaşmalar yapma ihtiyacını da gündeme getirmektedir. Kuşkusuz bu, iki ülkenin olağanüstü hâl durumlarında birlikte hareket etmeleri bağlamında olumlu bir etki yaratacaktır. Özetle, eyalette meydana gelen felaketin sosyal etkileri hâlâ devam etmektedir. Bu, Türkistan eyaletindeki doğal çevre, su koruma ve sulama sistemlerinin yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini göstermektedir.
Kaynakça:
Informburo.kz (2020) Maktaaral ilçesindeki acil durum: su altında kalan pamuk tarlaları. Alınan yer: https://informburo.kz/kaz/mataaral-audanynday-tehnogend-ttenshe-zhaday-su-astynday-a-altyn-alaby-oiany-toly-hronikasy.html. Erişim tarihi: 18.06.2020.
Maktaaral.gov.kz (2020). Maktaaral: Zarar gören alanların %50’sinden fazlası eski haline getirildi. Alınan yer: https://maktaaral.gov.kz/2020/06/09/maktaaral-zakymdagan-egistiktin-50-paiyzdan-astamy-kalpyna-keltirildi/. Erişim tarihi: 17.06.2020.
Tengrinews.kz (2020). Baybek, Maktaaral ilçesinde yaşayanlara yardım hakkında konuştu Alınan yer: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/baybek-rasskazal-o-pomoschi-jitelyam-maktaaralskogo-rayona-402181/. Erişim tarihi: 17.06.2020.
Maktaaral.gov.kz (2020). Kazakistan ve Özbekistan Sendikalar Federasyonu, 66 milyon tenge değerinde yardım sağlamıştır. Alınan yer: https://maktaaral.gov.kz/2020/06/18/kazakstan-zhane-ozbekstan-kasipodaktar-federaciyasy-maktaaraldyktarga-66-million-tengege-kaiyrymdylyk-komek-korsetti/. Erişim tarihi: 18.06.2020.
Fergana.news (2020). Sardoba’dan kim sorumlu? Alınan yer: https://fergana.news/articles/117832/. Erişim tarihi: 19.06.2020.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.