Қоғамдық ғылымдардың дамуы мен өркендеуі мәдениетті түрлі қырынан зерттеуге мүмкіндік беріп отыр. Уақыт өткен сайын ғылыми пайымдар мен жаңалықтар нақтылықты және шынайылықты талап етуде. Соған сәйкес ғылымдар арасында кейбір мәселелерді тар түсінікте қамтитын бағыттар қалыптасты. Олардың көпшілігі осы қоғамдық ғылымдардың еншісінде десек қателеспейміз. Осындай әдістердің бірі этномәдениет үлгілерін зерттеудегі визуалды тәсілдерді тиімді пайдалану болып табылады. Визуалды зерттеу әдістері алғашында батыс зерттеушілері тарапынан қолға алынған болатын. Атап айтсақ, американдық мәдени антрополог Маргарет Мид Жаңа Гвинея Папуа аралдарындағы көне тайпаларды зерттеу барысында визуалды көріністерді этнографиялық зерттеулерде қолдана бастады [articlekz.com, 2016]. Алайда, қазіргі кезде визуалды антропология әлеуметтік антропологияның арнайы ғылыми бағыты ретінде қалыптасып үлгерді. Визуалды антропология фото, суреттер, фильмдер, аудио жазбалар арқылы мәдениетті зерттеу болып табылады. Аталмыш ғылыми бағыттың жетілуі ғылыми техниканың жетілуіне тікелей байланысты. Мысалы, осыдан 150 жыл бұрынғы зерттеушілер зерттеу алаңына қағаз қаламмен келіп, қажетті көріністерді қағазға түсіріп отырды.
Ал, XX ғасырдан кейінгі жағдай бірқатар технологиялық үрдістердің дамуына алып келіп, зерттеушілердің фотоаппараттарды қолдана бастауына жол ашты. Осы кезден бастап әлемде этномәдениетті зерттеуге жаңа көзқарастар қалыптасты. Зерттеушілер зерттеу нысанын шынайы түрде бейнелеуге, деректі субъективті әсерден тыс зерделеуге мүмкіндік алды. Ал, қазіргі ғылыми-технология дамыған заманда ғылыми ізденістерді әлдеқайда тиімді ететін көмекші құралдардың түрлері өте көп.
Алайда, Қазақстанда осы құралдар арқылы зерттеулердің жүргізілуі жекелеген бағыттар бойынша дамығанмен, арнайы визуалды әдістерді этномәдениетті бейнелеуде кенже қалып келеді. Дегенмен, зерттеушілер қажетті зерттеу нысанын фото немесе бейнекамераға түсіріп оны ғылыми айналымға енгізіп жатыр.
Біздің зерттеу нысанымыз Түркістан облысының территориясын қамтығандықтан, осы зерттеуімізде Түркістан қаласының әлеуметтік қатынастары мен мәдени үрдістеріне және қала халқының күнделікті өміріне фокус жасауға тырысамыз. Бұл басымдықты визуалды антропологияның методтары арқылы фото құжаттар немесе фото суреттер арқылы іске асыруды жөн көрдік.
Жалпы, Түркістан қаласының алғашқы суреттері XIX ғасырдың екінші жартысындағы сызбаларда, суреттерде бейнеленген. Мысалға айтатын болсақ, 1886 жылғы А.К. Гейнстің Түркістанға саяхатында Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің және басқа да ғимараттарды суреттеп өтеді. Сонымен қатар, қаланың негізгі көшелерін фотоға түсірген [Гейнс, 1898]. Бұл тарихи суреттердің топтамасы ретінде «Туркістан альбомы» жинағында да XIX ғасырдағы Түркістан қаласының тұрмыс-тіршілігінен сыр шертетін суреттер жеткілікті [wdl.org, 2016]. Бұдан бөлек саяхатшылар мен әскери зерттеушілердің арнайы сызба суреттері де архивтерде сақталған.
Қазіргі қоғамның негізгі ақпараттық алаңына айналған әлеуметтік желілер екені белгілі. Визуалды антропологияның әдістері көбінесе, отбасылық альбомдар арқылы зерттеулер жүргізуді жөн көреді. Алайда, қазіргі кезде отбасылық альбомның маңызы жоғалып бара жатыр десек болады. Оның орнын желілердегі парақшалар басуда. Осыған байланысты Түркістан қаласындағы мәдени үрдістер мен қала халқының күнделікті өмірін фейсбук, инстаграм және вконтакте желілері арқылы анықтауға тырыстық. Осыған орай 2018 жылғы статистикалық мәліметтерде Қазақстан жастары бос уақытының 70,0% инстаграмда, 69,2% Вконтаке, 29,5% фейсбук желілерінде өткізетіндігін көрсеткен [Қазақстан жастары, 2018]. Бірақ, қазіргі ақпараттық алмасудың жойқын қарқыны, оны толық бақылауға мүмкіндік бермейді. Алайда, біздің зерттеу бағытымыз бойынша арнайы хронологиялық, тақырыптық және сандық-салыстырмалы методтарды пайдалану арқылы осы ақпарат базасынан қажетті мәліметті алуға тырыстық. Ол үшін аталмыш әлеуметтік желілердегі жалпы фотолардың саны анықталды. Оны #түркістан, #туркестан, #turkistan сияқты хэштэгтер арқылы барлық фотолар қарастырылды. Мысалы, инстаграмда 2020 жылдың қаңтар айына дейін #түркістан хэштегімен 95,136 фото және бейне материалдар жарияланған болса, #туркестан бойынша 465,348 және #turkistan хэштегімен 46,852 фото және бейне материалдар жарияланған [АӨЖМ, 2020].
Алайда, мәдени визуалды антропологияның әдістеріне сәйкес фото құжаттар сол зерттеліп отырған қоғам өкілдерінің тарапынан жасалса ғана сондағы жергілікті мәдени және әлеуметтік қатынастарды толық анықтауға мүмкіндік береді. Осы методологиялық ұстанымды ұстана отырып хэштег арқылы фото құжаттарды зерттеудің шынайы болмайтынына көзіміз жетті. Себебі, әлеуметтік желідегі жарнамалық жарияланымдар немесе оқырман санын көбейтуге тырысқан адамдар Қазақстан бойынша барлық қалаларға хэштег жасап шығады. Шындығында түсірілген фото басқа өңірге тиесілі болуы мүмкін. Осы тұрғыда фотоларды сараптай келе, оны геолокациялық сүзгі арқылы іздеуді жөн көрдік. Жарияланымды геолокация арқылы іздеу барынша объективті болады. Мысалы, инстаграмда Түркістан қаласының алғашқы фото суреті 2014 жылы 10 мамырда жарияланған. Суретте Қожа Ахмет Яссауидің кесенесінің қас беті түсірілген. Жалпы, 2014 жылы инстаграмда барлығы 37 фото жарияланған. Оның 35% Қожа Ахмет Яссауи кесенесі маңында түсірілген болса, 40% ғимарат ішіндегі немесе тойларда түскен және жеке адамдардың фотолары болып табылады. Ал, қалған 25%-ы әр түрлі мәнде түсірілген тұрмыстық суреттер болып табылады. Дәл осылай 2015 жылы инстаграмда жарияланған фотолардың саны арта түсті. Сонымен қатар, жарияланған фотолардың әлеуметтік мәні де өзгере түскен. Мысалы, 2015 жылғы жарияланған 219 фотоның 26,5% Қожа Ахмет Яссауи кесенесі маңында түсірілген болса, 15% желі қолданушы тойда түскен фотоларын жариялаған. Сондай-ақ, қалған 58,5% фотолар жеке фотолар мен ғимараттардың ішінде түсірілген суреттерді құрайды [АӨЖМ, 2020].
2016 жылғы фотолардың жалпы саны 647-ге жетіп, оның 9%-ы тойда түскен фотолар, 13,4%-ы жас нәрестелер мен балалардың суретінен тұрады. Яғни отбасылық фотолардың көбейгендігін байқауға болады. Сонымен қатар, 2% жарнамалық мәндегі фотолар жарияланған. Қалған 44,6% фото әр түрлі фотоларды құрайды. Соның ішінде адамдардың ғимарат ішінде, жұмыс уақытында түскен фотолары ерекше байқалады. Берілген бұл көрсеткіштерден 2016 жылы Түркістан қаласы тұрғындарының мәдени өзгерістерін байқауға болады. Мысалы, отбасылық фотолардың жариялануы қала тұрғындарының отбасылық демалысқа көңіл бөліп, оны жариялауға дайын екендігін анықтайды. Сонымен қатар, жұмыс орнындағы фотолардың пайда бола бастауы адамдардың фотоға түсу үшін арнайы аймақтарға бармай-ақ, жұмыс орнында естелік фотоға түсуге бейімделе бастағанын байқаймыз. Ал, 2016 жылдағы инстаграм желісіндегі жарнамалық фотолардың пайда бола бастауы Түркістан қаласындағы жергілікті сауда қатынастарының жаңа әдістерге ауыса бастағанын байқауға болады. Бұл қала халқының әр түрлі тұрмыстық фотоларды желіге жүктей бастауы күнделікті бос уақытын интернет алаңында өткізетіні көрінеді. Сонымен қатар, 3 жылғы көрсеткіштерде де өзіндік орны бар Қожа Ахмет Яссауи кесенесі маңында түсірілген фотолар кесенені халықтың демалыс орыны және зиярат ететін басты орталық ретінде көрсетеді. Сонымен қатар, кесене маңындағы фотолар қалаға келуші туристердің де үлес салмағын анықтайды. Ал, тойлар мен әр түрлі мерекелік шаралардағы фотолар өңірдегі туыстық қатынастың берік екендігін көрсетеді. Жалпы, қазіргі кездегі қазақ қоғамындағы туыстық қатынастардың негізгі көрсеткіші тойлар мен астарда көрініс табатыны сөзсіз.
Инстаграмдағы фото-суреттермен фейсбук желісіндегі фотоларды салыстырсақ көптеген ерекшеліктер анықталады. Соның ішінде фейсбуктегі 2017–2018 жж. фотолардың басым көпшілігі әлеуметтік мәселелерге арналған. Бұл қала ішілік өзекті әлеуметтік мәселелерді қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда, 2018 жылғы фото суреттер бір жақты өзгерістерге ұшыраған. Яғни фотолардың басым бөлігі ресми сипат алады. Оған мемлекеттік мекемелердің жиындары, конференциялар, ашылу салтанаттары, концерттер, оқушылардың музейге барған фотолары және т.б. жатады. Бұл бірқатар себептермен байланысты деп ойлаймыз, біріншіден, фейсбуктегі мемлекеттік мекемелердің жеке парақшаларының ашылуы болса, екіншіден, облыс орталығының Түркістан қаласына ауысуына байланысты. Вконтакте желісінде де осындай ерекшеліктер байқалады. Алайда, ВК желісіндегі жарияланған фотолардың көпшілігі арнайы бірлестіктер тарапынан жарияланған жаңалықтарға жатады және халықтың күнделікті өмірінен хабар береді.
Қорытындылай келе, әлеуметтік желілерде жарияланған фотолар арқылы Түркістан қаласының визуалды көріністерін анықтауға болады. Бұл қала халқының мәдени әлеуеті мен әлеуметтік жағдайын қарастыруға мүмкіндік береді. Жарияланған фотолар арқылы қала халқының демалыс уақытында көп баратын жерлерінің картасын жасауға негіз болады. Сондай-ақ, қала халқының күнделікті өміріндегі өзгерістерді көрсетеді. Жалпы, желіде жарияланған фотолардан байқағанымыз Түркістан қаласының тұрғындарының мәдени үрдістерде белсенділігін көруге болады. Сонымен қатар, қала ішіндегі соңғы өзгерістер мен құрылыс жұмыстарының қарқыны да осы желілерде көрінеді. Қазіргі кезде Қазақстандағы аналитикалық орталықтар көпшілігіне БАҚ-тағы материалдарға сараптама жасап келеді [eljastary.kz, 2019]. Осыған орай әлеуметтік желідегі ақпараттық базаға контент сараптама жасау келешекте өзекті мәселеге айналатыны сөзсіз. Бұл Түркістан қаласы антропологиясында визуалды материалды пайдаланудың жаңа цифрлы мүмкіндіктерін ашады.
Дереккөз:
1 articlekz.com (2016). Сексенбаева Г.А. Визуальная антропология: становление и развития. Сілтеме: https://articlekz.com/article/18192. Қаралған уақыты: 16.01.2020.
2 Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. Путешествие в Туркестан. – Т. II. – СПб, 1898.
3 wdl.org, (2016). Туркестанский альбом. Сырдарьинская область. Сілтеме: https://www.wdl.org/ru/item=ru. Қаралған уақыты: 17.01.2020.
4 Қазақстан жастары – 2018. Ұлттық баяндама. – Астана, 2018. – 48-б.
5 АӨЖМ, (2019).
6 Eljastary.kz, (2019). Контент-анализ. Отечественных и зарубежных СМИ. Сілтеме: https://eljastary.kz/analitics/group/2. Қаралған уақыты: 20.12.2019.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.