2020 жылы қазақтың белгілі ақын, философы Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойына орай елімізде көптеген іс-шаралар мен арнайы жобалар жүргізілді. Соның ішінде ғылыми ортада Абай Құнанбайұлына арналған конференциялар мен симпозиумдар ұйымдастырылып, ақынның шығармашылығы көпшілікке жаңа қырынан жол тартты. Сонымен қатар, абайтанушы ғалымдардың жаңа ізденістері баспасөз беттерінде, арнайы жинақтарда және еңбектерде көрініс таба бастады. Бұл Ұлы ақынның мерейтойына ұйымдастырылған іс-шаралардың бір қыры ғана болды. Осы аталған мерекелік және ғылыми шаралардың қатарында Еуразия ғылыми-зерттеу институтының да алатын орны зор деп айта аламыз. Институт Абайдың әр түрлі тақырыптардағы пікірлері мен жазуларың зерттеген бір ғылыми кітап дайындады. Сонымен қатар отандық және шетелдік басылымдарда Абай туралы жазылған еңбектердің библиографиясың дайындады.
Абай шығармаларының библиографиялық көрсеткіштері 1940 [Абай, 1940], 1946 жылдан бастап бірнеше рет дайындалғаны белгілі [Абай, 1946]. Бұл библиографиялық көрсеткіштер құрылымы жағынан да ерекшеленеді. Мысалы, 1965 жылы жарық көрген бибилиографиялық көрсеткіште Абай шығармаларын хронологиялық жағынан сипаттаса [Абай Құнанбаев, 1965], 1988 [Мырзахметов, 1088], 1995 [Абай Құнанбаев 1995], 2007 [Абай Құнанбаев, 2007], 2020 жж. библиографиялық көрсеткіштер бұл реттілікті тақырыптық жағынан бөліп қарастырған [Абай Құнанбайұлы, 2020].
Библиографиялық көрсеткіштердің хронологиялық және тақырыптық жағынан бөлініп қарастырылуы тарихнамалық тұрғысынан күрделі жұмыс болып табылады. Мысалы, кейінгі жылдары жарық көрген көрсеткіштердің көпшілігі тақырыптық жағынан бөлінген. Бұл бір жағынан зерттеушілерге жекелеген тақырыптарды бөліп қарастыру үшін қолайды болса, библиографиялық көрсеткішті толықтыру үшін қолайсыз болып табылады. Алайда, соңғы жылдардағы жүргізілген еңбектерді және шетелде шығып жатқан әдебиеттерді алып қарайтын болсақ, Абай библиографиясын қайта жасаудың уақыты жеткенін көрсетеді.
Еуразия ғылыми-зерттеу институтының зерттеушілері 2020 жылдың басынан бастап 2021 жылдың соңына дейін Абай шығармаларының библиографиялық көрсеткіштері жобасы аясында жан-жақты қызмет атқарды. Соның алғашқы кезеңі Абай мұрасына қатысты әдебиеттер базасын қалыптастыру болды. Бұл ретте институт қызметкерлері еліміздің іргелі кітапханалары – Ұлттық кітапхана мен Орталық ғылыми кітапхана қорын пайдаланды. Нәтижесінде библиографиялық жұмыстың сипаты мен кезеңі анықталды. Сонымен қатар, Абай тақырыбына қатысты әдебиеттердің типологиясы жасақталып, оны кезеңіне, құрылымына, тіліне, тақырыптық ерекшелігіне қарай бөліп қарастырылды. Олардың қатарында Абай шығармаларына арналған арнайы монографиялар, диссертациялық жұмыстар, кітап бөлімдеріндегі Абай шығармалары, ғылыми мақалалар жатады. Мысалы, Абай тақырыбына қатысты XIX ғасырдың соңынан бастап қазірге дейін 9,600 нан астам мақала жарияланған. Сонымен қатар, 3,000 нан астам мақала арнайы ғылыми журналдарда жарық көрсе, баспасөз беттерінде 5,000 нан аса мақала Абай тақырыбында басылған. Бұл мақалалардың 30 % дан астамы шет тілдерінде жарық көрген.
Жалпы, библиографиялық еңбекті құрастыру барысында Абайтану мәселесінде де бірқатар мәселелер анықталды. Соның ішінде Абайдың әр мерейтойы қарсаңында газет және журнал беттеріндегі мақалалардың көпшілігі ақынның өміріне және оның шығармашылығына арналған. Алайда, бұл үрдіс Абайтанудың нағыз мамандарының жұмысын тасада қалдыратыны анық. Соның ішінде еліміздегі белгілі абайтанушылар Қ. Мұхамедханов, М. Мырзахметов, Х. Сүйіншалиев, Ғ. Есім, Т. Жұртбай және т.б. өз мақалаларын арнайы ғылыми басылымдарға беруге тырысатын болса, Абай тақырыбына жаңадан қосылушы авторлар өз жұмыстарымен баспасөз беттерін толтырған. Осындай жұмыстардың дені 1995 жылы Абайдың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында орын алған. Сонымен қатар, осындай науқандық мақалалардың авторлары өз жұмыстарын бір уақытта бірнеше газетке немесе журналға бергенін байқауға болады. Сонымен қатар, уақыты жағынан бұрын жазылған мақаланы қайта басу үрдісі Абайтану мәселесінде кездесіп жатады.
Абай шығармаларына қатысты мақалаларды зерттей келе ақынның қоғамдық қызметі мен артында қалған мұрасының қаншалықты маңызды екені анықталады. Әсіресе, Абайдың қазақ қоғамындағы орны мынадай тақырыптар аясында қамтылады. Мысалы, Абайдың өскен орта мен заманы және оған әсер еткен тұлғалар; Абайдың өмірі және әулеті; Абай және қазақ ағартушылық қозғалыстары; Абайдың философиясы; Абай және дін-қоғам қарым-қатынасы; Абай және музыка; Абайтану мәселелері; Абай және табиғат; Абай және әйел және т.б. көптеген тақырыптар аясында қарастыруға болады. Көрсетілген бұл тақырыптар төңірегінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілген. Атап айтар болсақ, Абайдың өскен ортасына байланысты тақырыпта Т. Жұртбай, А. Көбесов, А. Айтбаева, Т. Базарбегі сынды зерттеушілердің мақалалары жарық көрген [Жұртбаев, 1996; Көбесов, 1995; Айтбаева, 1995; Базарбегі, 1995]. Ал, Абайдың ағартушылық қызметіне қатысты тақырыптарды Ғ. Есім, Ә. Кәкімұлы, А. Абдулманов, Е. Сағындықұлы және т.б. авторлардың мақалалары қамтыған [Есімов, 1995; Кәкімұлы, 1995; Абдулманов, 2014; Сағындықұлы, 1995]. Сонымен қатар, Абайдың философиялық көзқарасы жөніндегі тақырыптарды Ғ. Есім, Ө. Бекежанов, Л. Еркінбаева және т.б. көптеген зерттеушілер қарастырған [Есім, 1990; Бекежанов, 1995; Еркінбаева, 2006]. Абайдың дін мен қоғам қатынасына қатысты ой толғамдарына зерттеу жүргізген зерттеушілерде жеткілікті. Олардың қатарына: М. Мырзахметов, Д. Омаров, Қ. Біләл және т.б. жатады [Мырзахметов, 2007; Омаров, 1997; Біләл, 2007]. Құрастырылып отырған библиографиялық көрсеткіш Абай мұрасын баспасөз беттері арқылы зерттеуге арналған бірден-бір құрал ретінде қарастыруға болады.
Қорытындылай келе, Абай шығармалары мен абайтану мәселесінде жан-жақты тақырыптардың қарастырылатынын байқауға болады. Бұл қазақ қоғамының сол кездегі мәдени және әлеуметтік сипатын көрсететіні белгілі. Сондықтан Абай шығармаларына қатысты зерттеулердің библиографиялық көрсеткішін жасап шығу келешек Абайтанушылар үшін өте құнды еңбек болады. Бұл ретте жаңа библиография Еуразия ғылыми-зерттеу институты қызметкерлерінің құнды үлестерінің жемісі екенін тағы да айта кеткен жөн. Сонымен қатар, Абай шығармаларының шағын көлемдегі библиографиялық көрсеткіштердің де саны жыл сайын көбейіп келеді. Институт қабырғасында дайындалған Абай библиографиясы еліміздегі және шетелдегі соңғы зерттеулерді қамту жағынан өте құнды, саладағы олқылықтың орнын толтыруға зор үлес қосады деп айта аламыз.
Дереккөз:
Абай (1940). Абай: сын-биографиялық материалдар, өлеңдер және библиографиясы. Ақынның туғанына 95-жыл толуына / құраст.: X. Бекхожин, Е. Смайлов. – Алма-Ата: Қазақ мемлекет баспасы. – 47 б.
Абай (1946). Абай: Абайдың 1889-1945 жылдары басылған шығармалары мен ол туралы жазылған әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіші / Қазақтың А.С. Пушкин атындағы мемлекеттік көшпілік кітапханасы; Қазақ ССР ғылым академиясы; құраст. Н. Сабитов. Алматы. – 77 б.
Абай Құнанбаев (1965). Абай Құнанбаев: библиографиялық көрсеткіш / ғылыми кеңесшісі мен алғы сөзін жазған Қ. Жумалиев; құраст.: М. Мырзахметов, Б.Қ. Қойшыбаева ж.б. Алматы: Қазақстан. – 162 б.
Абай Құнанбаев (1995). Абай Құнанбаев: библиографиялъщ көрсеткіш / ҚР Ұлттық кітапханасы; гылыми редакторы мен алгы сөзін жазван М. Мырзахметов; қураст.: К. Аймуқамбетова, Г. Жорабаева т.б. Алматы. – 304 б.
Абай Құнанбаев (2007). Абай Құнанбаев. Библиографиялық көрсеткіштер (1995-2006). Алматы: «Арда». – 208 бет.
Абай Құнанбайұлы (2020). Абай Құнанбайұлы (1845-1904): библиографиялық көрсеткіш: II бөлімді / ҚР Ұлттық кітапханасы; жоба авторы Б.Қ. Оспанова; алғысөзін жазған Б.Ж. Жүнісбеков; құраст.: Ә.Ш. Сәйдембаева, М.С. Мырзатаева, Ж.С. Усербаева; аңдатпа сөзін жазған және ғылыми редакторы А.М. Ісімақова; ред. Н.А. Искалиева. Алматы. – 606 б.
Абдульманов А. (2014). Ағартушылық бағыт және арнаулы сала тілі. Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясының хабаршысы. – № 3. – 55-60 б.
Айтбаева А. (1995) Абай мен Шәкәрімнің пәлсапалық көзқарастары. Зерде. № 4. – 10 б.
Базарбегі Т. (1995). Ұлы ақынның дарынды жиендері. Семей таңы. – 20 маусым.
Бекежанов Ө. (1995). Абайдың “жүрек” философиясы. Қазақ әдебиеті. – 8 тамыз. – 7 б.
Біләл Қ. (2007). Ислам және хәкім Абай дінтанымы. Шәкәрім әлемі. № 4. – 15-19 б.
Есімов Ғ. (1995). Абай ағартушы болған ба? Қазақ әдебиеті. – 12 желтоқсан (№ 33). – 4 б.
Есім Ғ. (1990). Абайдың философиялық көзқарасы. Қазақстан коммунисі. № 9. – 64-70 б.
Еркінбаева Л. (2006). Абай философиясындағы адам мәселесі. Логос. № 1/2. – 99-101 б.
Жұртбаев Т. (1996). Маржани мен Абайдың тоғысар тұсы. Абай. № 3. – 18-25 б.
Көбесов А. (1995). Абай және Бөлтірік шешен: екі ақынның шығармашылығындағы ұқсастық туралы. Алматы ақшамы. – 18 желтоқсан.;
Кәкімұлы Ә. (1995). Ұлы ойшылдың ағартушылық мұрасы. Ақ жол. – 22 шілде.
Мырзахметұлы М. (2007). Абай мен Шәкәрімнің суфизмге қатысы. Шәкәрім Құдайбердіұлының рухани мұрасы: Респ. ғылыми-практ. конф. материалдары (Алматы, 29 наурыз 2007 ж.). Алматы. – 7-23 б.
Мырзахметов М. (1988). Абайтану (библиографиялық көрсеткіш). Алматы: Ғылым. – 240 б.
Омаров Д. (1997). Абай және діни философия. Қазақстан мектебі. № 2. – 39-42 б.
Сағындықұлы Е. (1995). Ақынның ағартушылық, педагогикалық көзқарастары. Семей таңы. – 10 тамыз.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.