2020 yılında, ünlü Kazak şair ve filozof Abay Kunanbayev’in doğumunun 175. yıl dönümü vesilesiyle ülkede çok sayıda etkinlik ve proje gerçekleştirildi. Özellikle bilim camiasında Abay Kunanbayev’e adanmış konferans ve sempozyumlarla şairin çalışmaları yeni bir boyut kazandı. Ayrıca Abay araştırmacılarının yeni araştırmaları basında, özel koleksiyonlarda ve yeni eserlerde yer aldı. Bunlar, büyük şairin yıldönümü vesilesi ile yapılan çalışmaların bir parçasıdır. Bu çalışmaların önemli bir yerinde Avrasya Araştırma Enstitüsü’nün bu çerçevede yaptığı katkıları da burada ifade etmek gerekir. Enstitü, biri çeşitli yönleri ile Abay’ın incelendiği bölümlerden oluşan kitap çalışması ile bir diğeri yine yurt içinde ve yurt dışında Abay hakkında yazılan eserlerin bibliyografyasının yapıldığı Abay Bibliyografyası adlı çalışmadır.
Abay eserlerinin bibliyografik dizinlerinin 1940 [Abay, 1940], 1946 [Abay, 1946]’dan bu yana birkaç kez hazırlandığı bilinmektedir. Bu bibliyografik dizinler de yapı olarak farklılık göstermektedir. Örneğin, 1965’te yayınlanan bibliyografik dizin, Abay’ın eserlerini kronolojik olarak tanımlar [Abay Kunanbayev, 1965], 1988 [Mırzahmetov, 1088], 1995 [Abay Kunanbayev 1995], 2007 [Abay Kunanbayev, 2007], 2020 yıllardaki bibliyografik dizinler bu diziyi tematik olarak ayırmıştır [Abay Kunanbayuly, 2020].
Bibliyografik dizinlerin kronolojik ve tematik olarak ayrılması, tarih yazımı açısından zor bir iştir. Örneğin, son yıllarda yayımlanan göstergelerin çoğu tematik olarak bölünmüştür. Bir yandan, araştırmacılar adına konuların ayrı ayrı olarak araştırmasına uygun olanak sağlarken, diğer yandan bibliyografik dizin çalışmaları açısından ise belirli zorluklar oluşturmaktadır. Ancak son yıllarda yapılan çalışmalara ve yurtdışında yayımlanan literatüre bakacak olursak, Abay’ın bibliyografyasının gözden geçirilme vaktinin geldiğini söyleyebiliriz.
Avrasya Araştırma Enstitüsü araştırmacıları, Abay eserlerinin bibliyografik dizinleri projesi çerçevesinde 2020’nin başından 2021’in sonuna uzun ve titiz bir çalışma yürüttüler. Bu çalışmanın ilk aşamasında, Abay mirasına ilişkin bir literatür veri tabanının oluşturulması yer almaktaydı. Aynı zamanda, Enstitü araştırmacıları Milli Kütüphane ve Merkez Bilim Kütüphanesi başta olmak üzere ülkedeki çok sayıda kütüphaneden yararlandı. Bu şekilde bibliyografik çalışmanın niteliği ve aşaması belirlendi. Ek olarak, Abay çalışmaları konusunda dönemlere, yapıya, dile, tematik özelliklere bölünmüş bir literatür tipolojisi geliştirildi. Bunlar arasında Abay eserleri, tezleri, Abay kitap bölümlerindeki çalışmalar, bilimsel makaleler üzerine özel monografiler bulunmaktadır. Bu tarama çalışmaları sonunda XIX yüzyılın sonundan bugüne kadar, 9.600’den fazla makale yayımlandı. Bunun yanında, bilimsel dergilerde 3.000’den fazla makale ile gazetelerde 5.000’den fazla yorum yayımlandı. Toplamda baktığımız zaman çalışmaların, %30’dan fazlası yabancı dillerde yayımlanmıştır.
Söz konusu bu bibliyografya çalışması sürecinde bir takım sorunlarla karşılaşıldığını belirtmek gerekir. Belirtilmesi gereken hususlardan ilki, Abay’ın her önemli yıl dönümü arifesinde gazete ve dergilerdeki yazıların çoğu şairin hayatı ve eseri üzerine kaleme alınmıştır. Ancak bu sürecin, Abay araştırmalarında gerçek uzmanların çalışmalarını gölgede bıraktığı görülmektedir. Özellikle ülkenin tanınmış Abay uzmanları K. Muhamedhanov, M. Mırzahmetov, H. Suinshaliev, G. Esim, T. Zhurtbay ve diğerleri kendi makalelerini alanındaki bilimsel yayınlara göndermeye çalışırken, yeni başlayanlar ise daha çok gazete vb. platformları tercih etmişlerdir. Söz konusu çalışmaların çoğu 1995 yılında Abay’ın 150. yıldönümü arifesinde gerçekleşmiştir. Belirtilmesi gereken diğer bir husus ise yazarların, çalışmalarını aynı anda birkaç gazete ve dergiye göndermiş olduklarıdır. Bunlara, yazarların daha önceden yayımlamış oldukları çalışmalarını yeniden yayımlama eğilimlerini de ekleyebiliriz.
Abay eserleriyle ilgili makalelerin incelenmesi, şairin kamu hizmetinin ve mirasının önemini ortaya koymaktadır. Özellikle Abay’ın Kazak toplumundaki yeri aşağıdaki başlıklarda ele alınmaktadır. Örneğin, Abay’ın büyüdüğü ortam ve onu etkileyen insanlar; Abay’ın hayatı ve ailesi; Abay ve Kazak aydınlanma hareketleri; Abay’ın felsefesi; Abay’da din-toplum ilişkileri; Abay ve müzik; Abay çalışmalarında karşılaşılan sorunlar; Abay ve doğa; Abay ve kadın vb. birçok konu bağlamında ele alınabilir. Bu konularda pek çok araştırma yapılmıştır. Özellikle, Abay’ın yetiştiği çevre ve şartlar hakkında T. Zhurtbay, A. Kobesov, A. Aytbaeva, Т. Bazarbegi gibi araştırmacılar tarafından yayımlanmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır [Zhurtbayev, 1996; Kobesov, 1995; Aytbaeva, 1995; Bazarbegi, 1995]. Abay’ın eğitim faaliyetleriyle ilgili konular G. Esim, A. Kakimulı, А. Abdulmanov, Е. Sağındıkulı ve diğer yazarların makalelerinde görülebilir [Esimov, 1995; Kakimulı, 1995; Abdulmanov, 2014; Sağındıkulı, 1995]. Ayrıca Abay’ın felsefi görüşleri G. Esim, Ö. Bekezhanov, L. Erkinbayeva ve diğer birçok araştırmacı tarafından ele alınmıştır [İsim, 1990; Bekezhanov, 1995; Erkinbayeva, 2006]. Abay’ın din ve toplum hakkındaki düşüncelerini de inceleyen yeterince araştırmacı vardır. Bunlar arasında: M. Mırzahmetov, D. Omarov, K. Bilal vd. çok sayıda isim sayılabilir [Mırzahmetov, 2007; Omarov, 1997; Bilal, 2007]. Bibliyografik dizin, Abay mirasını basın yoluyla incelemek için önemli bir araç olarak kabul edilebilir.
Sonuç olarak, Abay eserlerinin ve Abay çalışmalarının içerik olarak çok geniş bir yelpazeyi kapsadığını görebiliriz. Bunun o dönemdeki Kazak toplumunun kültürel ve sosyal karakterini yansıttığı bilinmektedir. Bu nedenle, Abay’ın eserleri üzerine güncel bir bibliyografya çalışmasının hazırlanması, geleceğin Abay araştırmacıları için çok değerli bir çalışma olacaktır. Aynı zamanda, yeni bibliyografya çalışmasının, Avrasya Araştırma Enstitüsü araştırmacılarının değerli katkılarının bir ürünü olduğunu tekrar ifade etmek gerekir. Son söz olarak, Abay üzerine yapılan bibliyografya çalışmaları her geçen yıl artmaktadır. Ancak Enstitü tarafından hazırlanan Abay Bibliyografyası’nın, yurt içi ve yurt dışındaki son yapılan çalışmaların da dahil edilmesi yönüyle oldukça değerli olduğu ve alandaki boşluğun doldurulmasını önemli katkı sağlayacağını söyleyebiliriz.
Kaynaklar:
Abay (1940). Abay: eleştirel-biyografik materyaller, şiirler ve bibliyografya. Şairin doğumunun 95. yıldönümünde / derleyen: X. Bekhozhin, E. Smailov. Alma-Ata: Kazak Devlet Yayınevi. – sayfa 47.
Abay (1946). Abay: Abay’ın 1889-1945 yıllarında yayınlanan eserlerinin ve onun hakkında yazılmış literatürün bibliyografik dizini / Kazak A.Ş. Puşkin Devlet Göçebe Kütüphanesi; Kazak SSR İlimler Akademisi; derlenmiş. H. Sabitov. Almatı. – sayfa 77.
Abay Kunanbayev (1965). Abay Kunanbayev: bibliyografik dizin / bilimsel danışman ve K. Cumaliev; Derleyen: M. Myrzakhmetov, BK Koishibaeva ve diğerleri. Almatı: Kazakistan. – sayfa 162.
Abay Kunanbayev (1995). Abay Kunanbayev: bibliyografik dizin / Kazakistan Cumhuriyeti Milli Kütüphanesi; Bilimsel editör ve önsözü M. Mırzahmetov; kompozisyon: K. Aymukambetova, G. Zhorabaeva et al. Almatı. – sayfa 304.
Abay Kunanbayev (2007). Abay Kunanbayev. Bibliyografik dizinler (1995-2006). Almatı: Arda. – sayfa 208.
Abay Kunanbayuly (2020). Abay Kunanbayevich (1845-1904): bibliyografik dizin: Bölüm II / Kazakistan Cumhuriyeti Milli Kütüphanesi; Projenin yazarı B.K. Ospanova; Önsöz B.Zh. Zhünisbekov; Derleyen: A.Ş. Saidembaeva, M.S. Myrzataeva, C.S. Userbaeva; özet ve bilimsel editör A.M. Isimakova; ed. N.A Iskalieva. Almatı, sayfa 606.
Abdulmanov A. (2014). Aydınlanma yönü ve özel alanların dili // Batı Kazakistan Beşeri Bilimler Akademisi Bülteni. № 3. – sayfa 55-60.
Aytbaeva A. (1995). Abay ve Şakarim’in felsefi görüşleri. Zerde, № 4, sayfa 10.
Çarşıbegi T. (1995). Büyük şairin yetenekli yeğenleri. Semey sabahı, 20 Haziran.
Bekezhanov O. (1995). Abay’ın “kalp” felsefesi. Kazak edebiyatı, 8 Ağustos, sayfa 7.
Bilal K. (2007). İslam ve hükümdar Abay’ın dini. Şakarim alemi, № 4, sayfa 15-19.
Esimov G. (1995). Abay eğitimci miydi? Kazak edebiyatı, 12 Aralık, № 33, sayfa 4.
İsim G. (1990). Abay’ın felsefi bakış açısı. Kazakistan Komünizmi. № 9, sayfa 64-70.
Erkinbayeva L. (2006). Abay felsefesinde insan sorunu. Logos. № 1/2, sayfa 99-101.
Zhurtbay T. (1996). Marjani ve Abay’ın kesiştiği. Abay. № 3, sayfa 18-25.
Kobesov A. (1995). Abay ve Boltirik Cheshen: iki şairin eserlerindeki benzerlikler hakkında. Almatı akshamy. 18 Aralık;
Kakimulı A. (1995). Büyük düşünürün aydınlanma mirası. Ak Zhol. 22 Temmuz.
Mırzahmetulı M. (2007). Abay ve Şakarim’in Sufizm ile ilişkisi. Shakarim Kudaiberdiyevich’in Manevi Mirası: Resp. bilimsel-pratik. konf. Materyaller (Almatı, 29 Mart 2007). Almatı, sayfa 7-23.
Mırzahmetov М. (1988). Abay çalışmaları (bibliyografik dizin). Almatı: Bilim, sayfa 240.
Omarov. D. (1997). Abay ve dini felsefe // Kazakistan Okulu. № 2, sayfa 39-42.
Sağındıkuly. E. (1995). Aydınlanma, şairin pedagojik görüşleri. Semey sabahı. 10 Ağustos.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.
Daulet Jaylıbayev, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü’nde araştırmacı olarak görev yapmaktadır. 2009 yılında Al-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Tarih Fakültesinden lisans derecesini almıştır. Yüksek lisans eğitimini ise 2013 yılında Al-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Etnoloji Fakültesinde sunduğu “Kazakistan’daki Azerbaycanlar: Etno-kültürel Süreçler” konulu yüksek lisans teziyle tamamlamıştır.