Еуропа Одағы (ЕО) мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары, Кеңес Одағының құлауынан кейін 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігін жариялауынан бастап пайда болды. Осы кезеңнен бастап, экономикалық, мәдени және саяси салаларда біртіндеп дамып келе жатқан қатынастар, ЕО және мүше мемлекеттері мен Қазақстан арасында берік байланыстар орнатты. Әсіресе, 1994 жылы қол қойылған және 1999 жылы күшіне енген Серіктестік пен ынтымақтастық келісімі (СЫК), бұл қатынастарды институционалды түрде қалыптастырып, 2015 жылға дейін тараптар арасындағы қатынастарды басқаруда негізгі бағдар болды. 2020 жылы 1 наурызда күшіне енген Кеңейтілген әріптестік пен ынтымақтастық туралы келісім (КӘЫК), СЫК-ка сүйене отырып, қарым-қатынастардың тереңірек өлшеміне жол ашты (Еуропа Одағы Комиссиясы, 2023).
Орталық Азияның қақ ортасында орналасқан Қазақстан өзінің бай табиғи ресурстарымен, әсіресе мұнай мен табиғи газымен халықаралық аренада көптеген елдердің назарын өзіне аударады. Географиялық қашықтығына қарамастан, ЕО, Ресей, Қытай, Америка Құрама Штаттары және Түркия сияқты маңызды глобалдық және аймақтық әрекетшілермен қатынастарын дамыта отырып, көп векторлы сыртқы саясат стратегиясын ұстанады. Астананың дамып келе жатқан экономикасы экономикалық реформалардағы қадамдары мен Еуропа мен Қытай арасындағы саудадағы «Бір белдеу және бір жол» бағдарындағы негізгі ұстанымының арқасында ЕО-мен маңызды сауда серіктестігін құруда (Ақорда, 2020).
Қазақстанның 2015 жылы Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) мүше болуы ЕО-мен арасындағы сауда қатынастарының институционалды түрде жеңілірек жүргізілуіне мүмкіндік береді, сондай-ақ бір мезгілде, елдің халықаралық сауда жүйесіне байланысын және халықаралық сауда нормаларына сәйкес қол қою туралы міндеттемесін білдіреді (Дүниежүзілік Сауда Ұйымы, 2023). ДСҰ мүшелігі Қазақстанның халықаралық нарықтардағы сауда қатынастарын одан сайын жылдам және ашық ету арқылы көптеген елдермен байланысын нығайтуға жол ашады.
Сөйтіп, ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда қатынастарында жаңа көптеген түрлі реттеулерді қажет етпей-ақ, ДСҰ ережелерін пайдалана отырып қатынастар сақталуда. Тараптар арасындағы сауда қатынастарының құрылымына қарағанда, жалпы жер асты ресурстары секторына және әсіресе мұнай өнімдеріне бағытталған болса да, соңғы жылдары әртараптандыру үрдістері көзге түсуде. 2022 жылы сауда көлемі 43.18 миллиард долларға жеткен бұл қатынастарда ЕО-ның Қазақстанға экспорты 11.2 миллиард доллар болса, импорты 32.17 миллиард долларды құрайды (Еуропа Одағы Комиссиясы, 2023).
Егер бұл сандарды 2021 жылмен салыстырсақ, жалпы алғанда 74%-дық өсім байқалады, оның ішінде экспортта 89%-дық өсім, ал импортта 70%-дық өсім болған. 2021 жылы Қазақстанның пайдасына болған сауда теңгерімі 13 миллиард доллардан 2022 жылы 21 миллиард долларға дейін өсті (Еуропа Одағы Комиссиясы, 2023). Бұл рекордтық өсімнің себептерінің арасында Қазақстан мен ЕО арасындағы дамып келе жатқан сауда қатынастарына қосымша, Ресей мен Украина арасындағы соғыс кезінде ЕО-ның энергия жеткізудегі альтернативті энергия жеткізушілерге бағыт алуы және Ресей тауарларына қолданылған эмбарголардың салдарынан Қазақстанның өнімдерінің осы босаған нарық үлесінен өзіне көбірек орын табуы айтылады. Екі тарап арасындағы қатынастар соңғы жылдары жылдам дамыса да, Қазақстанның Еуразиялық Экономикалық Одағына (ЕЭО) мүшелігі ЕО-мен сауда қатынастарын одан да күрделі етеді. Бұл жағдай, ЕО-ның Қазақстанмен сауда келіссөздерінде ЕЭО-ның жалпы шеңберін ескеруді талап етеді.
Жылдар бойынша Қазақстан мен ЕО арасындағы сауда динамикасына қарайтын болсақ, соңғы 20 жылда біртіндеп өсу деңгейіне қол жеткізілді. Бұл үрдістерді жақыннан қарастырғанда, 2000 жылдан бастап, ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда көлемі маңызды өсім көрсетті. Бұл кезеңде жалпы сауда көлемі 4.8 миллиард доллар деңгейіне жетті, оның ішінде 1.3 миллиард доллары экспорт, 3.52 миллиард доллары импорт ретінде тіркелді. Келесі жылдарда, әсіресе 2009 жылға дейінгі кезеңде, экспорт пен импорт көлемдерінде сәйкесінше 27% және 31% сияқты маңызды өсу қарқындары байқалды. 2008 жылы сауда көлемі, 8.3 миллиард долларлық экспорт пен 26.4 миллиард долларлық импортпен 34.7 миллиард долларға жетіп, шыңға шықты (Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда Деректер Порталы, 2023).
2009-2013 жылдар аралығы, сауда динамикасында белгілі бір тербелістердің болған кезеңі болды. Осы кезеңде, әсіресе ЕО-ның Қазақстаннан жасаған импорт көлемінде күрт төмендеу байқалды. Импорт көлемі, 26.4 миллиард доллардан 15.1 миллиард долларға (%42 төмендеу) төмендеді, ал Қазақстанға бағытталған экспорт 0.9 миллиард долларлық немесе %11 төмендеумен 7.4 миллиард долларға дейін төмендеді. Осы кезеңдегі өзгерістер, глобалдық және аймақтық экономикалық жағдайлардың саудаға тигізетін әсерін анық көрсетеді. 2013 жылы, ЕО-ның Қазақстанмен жалпы сауда көлемі 41.2 миллиард долларға жетіп, бұрынғы шыңның үстіне шықты. Осы кезеңде, 9.8 миллиард долларлық экспорт пен 31.4 миллиард долларлық импорт жүзеге асырылды (Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда Деректер Порталы, 2023).
2014-2016 жылдар аралығында, әсіресе 2016 жылы 2006 жылдар деңгейінен төмен түсіп, 19.4 миллиард долларға дейін төмендеген сауда көлемі, рекордтық төмен деңгейге қайта оралды. Дегенмен, келесі үш жыл ішінде экспорт 10% өсім көрсеткенде, импорт орта есеппен 31%-ға дейін өсіп, 2019 жылы сауда көлемін 27.9 миллиард долларға жеткізді (Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда Деректер Порталы, 2023). Артынша келген COVID-19 пандемиясының салдарынан болған күрт төмендеулерден кейін 2022 жылы 43.18 миллиард доллармен жаңа рекорд жасады (Еуропа Одағы Комиссиясы, 2023). Бұл деректер, ЕО мен Қазақстан арасындағы сауданың, халықаралық экономикалық өзгерістерге сезімталдығын және бұл қатынастың динамикалық құрылымын ашып көрсетеді.
Қазақстанның ЕО-мен сауда қатынастары, ЕО-ның барлық мүше мемлекеттері арасында гомогенді таралудан гөрі, белгілі бір негізгі елдерге бағытталған. Бұл сауда қатынастарының басты актерлері – Германия, Италия, Франция және Нидерланды сынды елдер. Бұл елдер, энергия ресурстарына деген қызығушылықтары мен ЕО-дағы стратегиялық экономикалық позициялары арқылы Қазақстанмен берік сауда байланыстарын орнатты (Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда Деректер Порталы, 2023).
Германия, Қазақстан үшін ЕО ішіндегі ең маңызды сауда серіктестерінің бірі болып табылады. Бұл қатынастар, энергия импортына баса назар аударумен қатар, машина жасау, автомобиль бөлшектері және технология сияқты салаларды да қамтиды. Германияның Қазақстанмен саудасындағы бұл әртараптандыру, екі ел арасындағы экономикалық қатынастар энергетика секторымен шектелмейтінін көрсетеді. Италия болса, әсіресе Қазақстаннан мұнай және табиғи газ импорттап, маңызды сауда серіктесі болып табылады. Сондай-ақ, Италиялық компаниялардың Қазақстандағы энергетика секторы бастаушы ретінде әртүрлі жобаларда белсенді рөл атқаруы, екі ел арасындағы экономикалық байланыстардың тереңдігін атап өтеді. Франция мен Нидерланды да Қазақстаннан энергия ресурстарын импорттайтын және Қазақстан экономикасының әртүрлі секторларына инвестиция салатын елдердің қатарында. Бұл елдердің Қазақстанмен саудасында энергия ресурстарының үлкен үлесі болуы, Қазақстанның ЕО ішіндегі стратегиялық энергия жеткізуші рөлінің маңыздылығын айқындайды (Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда Деректер Порталы, 2023).
Бұл төрт елдің Қазақстанмен орнатқан сауда қатынастарының талдауы, ЕО ішіндегі энергетика саясаттары мен экономикалық стратегиялар тұрғысынан маңызды перспективаны ұсынады. Энергия импортына бағытталған бұл қатынастар, сондай-ақ машина жасау, автомобиль және технология салаларында да әртараптандыруды көрсете отырып, екі тарап арасындағы сауда байланыстары тек энергияға негізделген емес екенін және кеңірек экономикалық ынтымақтастықтың әлеуетін ашып көрсетеді. Бұл жағдай, ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда, тек экономикалық құндылықтар негізінде ғана емес, сонымен қатар стратегиялық серіктестік пен өзара тиімділік негізінде қалыптасқанының белгісі болып табылады.
ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда қатынастары, волатильділікті азайту және теңгерімді сауда құрылымына жету жағынан өнімдердің әртараптандыруына бағытталғанын көруге болады. Егер бұл сандарды жеткізсек және COVID-19 пандемиясының әсерлерінен арылған деректерді қарастырсақ, 2000-2019 жылдар аралығында ЕО экспорт портфолиосына 96 миллион доллар құнындағы 32 жаңа өнім қосқанда, Қазақстан ЕО-ға экспорттайтын тауарлар тізіміне 338 миллион доллар құнындағы жаңа 55 өнімді қосқан. Бұл әртараптандыру процесі, екі аймақ арасындағы сауда қатынастарының теңгерілуінде және тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады (Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда Деректер Порталы, 2023). Осы үдерісті қолдау арқылы КСӘК, Қазақстанмен сауда қарқындылығын арттыру үшін ЕО елдерінің әлеуетін нығайтады.
Бұл үдерістің күшейтілуі үшін Қазақстанның ЕО-ға экспорттайтын өнімдер саны мен сауда көлемін арттыруы қажет, ЕО тарапынан мүше мемлекеттердің екіжақты сауда көлемдерін арттыруы тиіс. Осы тұрғыда соңғы жылдары Польша мен Қазақстан арасындағы артып келе жатқан сауда көлемі маңызды бір даму болып табылады. Екінші жағынан, Қазақстанның экспорт портфелінде энергетикалық емес өнімдерде ауыл шаруашылығы өнімдері мен әртүрлі машина жасау өнеркәсібі өнімдерінде үлкен потенциалға ие. Ресей мен Украина арасындағы соғыс аяқталғаннан кейін туындаған азық-түлік дағдарысында Түркияның мұрындық болуымен құрылған астық коридоры Украинада өндірілген астық пен ұқсас өнімдерді экспорттауға мүмкіндік берді. Қазақстан әлемдегі жетекші астық, бидай және басқа да негізгі қажеттіліктер өнімдерін өндіретін елдердің бірі ретінде әртүрлі ЕО елдеріне астық, бидай, майлы дақылдар және балық өнімдерін экспорттауда жаңа мүмкіндіктерге ие (Біріккен Ұлттар Сауда Деректер Порталы, 2023). Екінші жағынан, дамып келе жатқан санаулы өнеркәсіп өнімдерінде ЕО нарығында Ресей компанияларының кездескен қиындықтарына байланысты Қазақстандағы компаниялар өз өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырып, өз нарық үлесін арттыру мүмкіндігіне ие. Осылайша, аймақтық және халықаралық дағдарыс жағдайларында ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда қатынастарындағы толқулар азайтылуы мүмкін.
Жалпы алғанда, сауда көлемінен гөрі бұл бағытта өнім санына және түріне қарағанда, ЕО Қазақстанға еңбек жұмсалатын тауарларды (ЕЖТ) және қолдан жасалуы қиын тауарларды (ҚЖҚТ) көп жағдайда экспорттайды. Бұл аралықта, Қазақстаннан жасалған импортта қызықты түрде, ҚЖҚТ өнімдері шикізат жұмсалатын тауарлардан кейін екінші орында келеді. Бұл бізге ЕО-ның Қазақстан үшін өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде көптеген өнімдерді жеткізетін маңызды сауда серіктестерінің бірі екенін көрсетеді.
Мысалы, Қазақстанның жалпы импортының ішінде дәрілер өнім коды (542) 60%-ын және айналмалы электр қуат машиналары мен құралдары %61-ін өнім коды (716) ЕО-дан жеткізіледі. Басқа әртүрлі өнімдер де ЕО 15%-дан 61%-ға дейін әртүрлі үлестерде нарық үлесіне ие (Біріккен Ұлттар Сауда Деректер Порталы, 2023). Сондықтан, бұл өнімдер мен Қазақстанның ЕО-дағы негізгі сауда серіктестері тек тараптар арасындағы сауда қатынастарын басым бөлігін алумен шектелмейді, сонымен қатар Қазақстанға оларды қамтамасыз етуде де маңызды рөл атқарады. Бұл экспорт және импорт деректері тараптар арасындағы сауда көлемдерін арттыру мақсаттары туралы бағыт-бағдар беруші әлеуетке ие болуы мүмкін. Сондықтан, тиімді саясат ұсыныстарын жасау үшін сауда қатынастарына тереңірек үңілу өте маңызды. Өйткені, әр тараптың әртүрлі екіжақты және көпжақты сауда ұйымдарына әртүрлі міндеттемелерін ескере отырып, жалпы реттеулерден гөрі осындай стратегиялық реттеулерді міндеттемелерді ескере отырып жасау екі тарап арасындағы сауда байланыстарын одан әрі күшейтуге маңызды үлес қосуы мүмкін.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы сауда серіктестерінің бірі болып табылатын Ресей, ЕО-ның Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық Азиядағы елдермен сауда қатынастарын дамытуына қарамастан, ашық айтпаса да ЕО мен Ресей арасында экономикалық ықпал аймағы жарысының бар екендігі айқын. 2010 жылдардың басында ЕО мен Ресей арасындағы жағдайлар жақсы сауда қатынастарын қалыптастырып, Лиссабоннан-Владивостокқа дейін сауда желілерінің құрылуы сияқты бастамаларды көтере алса да, Ресейдің Қырымды аннексиялауы барлық теңгелерді бұзып, бұл жақсы жүріп жаткан экономикалық қатынастар желісін толығымен басқа бағыттарға бұрды (Драгнева, 2018).
Екінші жағынан, Ресей 2009 жылы ЕО бастаған «Шығыс серіктестігі» стратегиясын әртүрлі платформаларда сынап, оны Шығыс Еуропа елдерімен экономикалық байланыстарын нығайту арқылы Мәскеудің үстемдігін бұзу әрекеті деп бағалауда. Бұл сынның орталығында ЕО-ның Украина, Молдова сияқты Шығыс Еуропа елдерімен және Грузия, Әрмения сияқты Кавказда орналасқан елдермен Терең және Кең Көлемді Сауда Келісімін (ТККСК) талқылауды бастауы жатыр. Себебі, ТККСК-ға қатысушы елдерге Еуразиялық Экономикалық Одақ (ЕЭО) сияқты одақтарға әртүрлі сауда бюрократиялық кедергілерден негізінде мүше болу мүмкіндігін бөгеттейді. Сол сияқты, ЕЭО-ға мүшелік ТККСК сияқты кең көлемді сауда келісімдерін жасауды шектейді (Еуропа Одағы Комиссиясы, 2023; Конопелько, 2018; Женіс, 2016). ЕЭО-ны құру идеясы бастапқыда Қазақстанның бұрынғы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы болғанымен, оның дамуы мен ілгерілеу үдерістері 2010-шы жылдардан бастап Мәскеудің басшылығымен жүзеге асырылып келеді. Сондықтан, ЕО-ның ТККСК бастамалары Мәскеудің ЕЭО-ны кеңейту стратегиясымен бәсекелес көрінгені үшін екі тарап арасында институционалдық сауда бюрократиясы арқылы бір жарысты тудырды.
Бұл жарыстың ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда қатынастарына әсеріне қарайтын болсақ, қазіргі уақытта шектеулерін анықталғанын көре аламыз. Астананың 2015 жылы ЕЭО-ға мүше болуымен ЕО-мен арасында ТККСК сияқты кең көлемді келісімдер жасау жөніндегі бір тосқауыл қойылса, ал 2014 жылы ТККСК-ты қол қойған Молдова мен Грузия сияқты елдерде ЕЭО-мен арасына бір кедергі қойды. Дегенмен, ЕО мен Қазақстан арасында 2020 жылы қол қойылған КӘЫК келісімі жалпы қамтуға ие болғанымен, оның басымдылығы экономикалық және сауда қатынастарына берілген келісім. Сондықтан, ЕО мен Қазақстан арасындағы институционалдық сауда байланыстарын нығайтуда жаңа әдістер мен тәсілдер Астананың ЕЭО-ға деген міндеттемелерін және ЕО мен Ресей арасындағы тиімділік бәсекелестігін ескеруі керек.
Қорыта айтқанда, ЕО мен Қазақстан арасындағы жылдар бойы дамып келе жатқан коммерциялық байланыстар соңғы екі жылда жылдам қарқын алып, рекордтық деңгейде дамып келеді. Бұл үдерісте сауда көлемі жағынан Қазақстан үшін қолайлы жағдай туғызғанымен, сауданы әртараптандыруға көбірек мән беру керек. Сонымен қатар, белгілі бір өнімдер бойынша ЕО-ға тәуелділікті азайту екі тарап арасындағы сауда теңгерімінің сау ортаға өтуіне мүмкіндік береді. Осы тұста Қазақстан мен ЕО-ға жалпы кешенді келісімдерден гөрі практикалық және жетекші секторлар мен өнімдерді қамтитын нақты шешімдерге мұқтаж.
Дереккөз:
Ақорда (2020). Қазақстан Республикасының 2020-2030 жылдарға арналған Сыртқы саясатының Концепциясы туралы. Сілтеме: http://www.akorda.kz/en/legal_acts/decrees/on-the-concept-of-the-foreign-policy-of-the-republic-of-kazakhstan-for-2020-2030. Қаралған уақыты: 08.12.2023.
Еуропа Одағы Комиссиясы (2023). ЕО-ның Қазақстанмен Сауда Қатынастары. Фактілер, Сандар және Соңғы Дамулар. Сілтеме: https://policy.trade.ec.europa.eu/eu-trade-relationships-country-and-region/countries-and-regions/kazakhstan_en#:~:text=Trade%20picture,billion%20(up%2070%25%20vs. Қаралған уақыты: 03.12.2023.
Еуропа Одағы Комиссиясы (2023). Елдер мен Аймақтар: Грузия. Сілтеме: https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/georgia/. Қаралған уақыты: 06.12.2023.
Еуропа Одағы Комиссиясы (2023). Елдер мен Аймақтар: Молдова. Сілтеме: https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/moldova/. Қаралған уақыты: 06.12.2023.
Еуропа Одағы Комиссиясы (2023). Елдер мен Аймақтар: Әрмения. Сілтеме: https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/armenia/. Қаралған уақыты: 06.12.2023.
Еуропа Одағы Комиссиясы (2023). Елдер мен Аймақтар: Қазақстан. Сілтеме: https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/kazakhstan/. Қаралған уақыты: 08.12.2023.
Біріккен Ұлттар Сауда Деректер Порталы (2023). Сауда Деректері. Сілтеме: https://comtradeplus.un.org/. Қаралған уақыты: 03.12.2023.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (2015). Қазақстан және Дүниежүзілік Сауда Ұйымы. Сілтеме: https://www.wto.org/english/thewto_e/countries_e/kazakhstan_e.htm#:~:text=Kazakhstan%20has%20been%20a%20member%20of%20the%20WTO%20since%2030%20November%202015. Қаралған уақыты: 05.12.2023.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (2023). Тауарларға Қатысты Негізгі Ережелер. Аймақтық Сауда Келісімдері. Сілтеме: https://www.wto.org/english/tratop_e/region_e/regatt_e.htm. Қаралған уақыты: 06.12.2023.
Драгнева, Рилка (2018). Еуразиялық Экономикалық Одақ: Путиннің Геосаяси Жобасы. Сілтеме: https://www.fpri.org/article/2018/10/the-eurasian-economic-union-putins-geopolitical-project/. Қаралған уақыты: 03.12.2023.
Кембаев, Женис (2016). Еуропа Одағы және Қазақстан Республикасы Арасындағы Серіктестік: Мәселелер мен Перспективалар. Сілтеме: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2889952. Қаралған уақыты: 06.12.2023.
Конопелько, Агнешка (2018). Еуразиялық Экономикалық Одақ: ЕО-ның Қазақстанға Бағытталған Саясаты Үшін Бір Кедергі. Сілтеме: https://link.springer.com/article/10.1007/s10308-017-0480-7. Қаралған уақыты: 05.12.2023.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.