Dünya genelindeki uzay üslerinden en tanınmış olanlarından biri olan Baykonur Uzay Üssü (Kosmodrom) Kazakistan’ın Kızılorda bölgesi sınırlarındaki Kazalı şehri ile Jusalı ve Turatam köyleri yakınlarındaki bir alanda kurulmuştur. 2 Haziran 1955 tarihinde zemini atılan üs, 6.717 km2’lik alana sahip olup, dünyanın en eski ve en büyük uzay üssü olma özelliğini taşımaktadır. Sovyet yönetimi üsse güvenlik gerekçesiyle, tam olarak bulunduğu bölge yerine 322 km uzaklıktaki Baykonur adını vermiştir [Howell, 2018].
Baykonur Uzay Üssü, Rus uzay altyapısının ayrılmaz bir parçası olup, Rusya Federasyonu’nun insanlı uçuş yaptığı tek uzay kompleksidir. Kosmodrom, uzay roketlerin ve balistik füzelerin denenmesi için teknik, fırlatma ve iniş komplekslerini barındırmaktadır [Tok, 2007]. Kosmodrom’un kurulduğu alan barındırdığı özel konumu nedeniyle seçilmiştir. Bunlar arasında söz konusu alanın yerleşim alanlarına uzak oluşu ve tarımsal kullanımının az olması, geniş bir araziye sahip olması, yakınlardan geçen bir demiryolu hattının ve büyük miktarlarda içme suyu gibi imkanların bulunması gibi gerekli koşullara sahip olması önem taşıyordu. Öte yandan füzenin fırlatıldığı noktası ile füze başlığının düştüğü yer (Rusya’nın Kamçatka bölgesindeki Kura test alanı) arasındaki mesafenin en az 7.000 km olması gibi kriterler de bu seçimde göz önünde bulundurulmuştur. Bu yüzden Orta Asya’nın en büyük nehirlerinden biri olan Seyhun Nehri’ne ve Moskova-Taşkent demiryoluna yakın Aral Denizi yakınlarındaki bu çöllük alan tercih edilmiştir [Nayşul, 2012].
Baykonur Uzay Üssü’nden fırlatılan füze 7.000 km’ye kadar hedefe ulaşabilmektedir ki bu mesafe Baykonur’dan Çin, Hindistan, Afrika kıtasının batısı ve kuzeyi, İngiltere dâhil tüm Avrupa ülkelerine kadar uzanabilmektedir. Fakat Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya arasında imzalanan stratejik silahların sınırlandırılmasına ilişkin anlaşma [State.gov, 1972] gereğince Rusya, anlaşmanın imzalandığı tarihten bu yana silah sayısını en aza indirmek için çaba göstermiş ve 2000 yılında da Baykonur Üssü’nü sivilleştirerek, Rusya Federal Uzay Ajansı’na (Roskosmos) devretmiştir. 1997 yılından itibaren Kosmodrom’un aşamalı olarak Rusya Federasyonu Savunma Bakanlığı’ndan Roskosmos’a geçme süreci başlatılmış ve 2002 yılına kadar Kosmodrom’un büyük bölümü sivil işletmelere devredilmiştir. Kosmodrom’un Roskosmos’a devredilmesi ile beraber 2007 yılının sonunda, askeri uzay birimlerinin çoğu, uzay üssünü terk etmiş ve uzay test alanında yaklaşık 500 Rus askeri kalmıştır [Ria.ru, 2014]. Bu sebeple günümüzde Baykonur Uzay Üssü askeri yapıdan sivil bir yapıya dönüştürüldüğünden savunmadan daha çok Rusya’nın yurt dışındaki varlığını sürdürmeye ve nüfuz alanını korumaya devam etmesini sağlamaktadır. Zira askeri üsten ziyade günümüzde uluslararası uzay limanı olarak hizmet vermektedir.
Turatam köyü yakınlarında yer aldığından Turatam Kosmodromu olarak da adlandırılan söz konusu uzay üssü 15 adet fırlatma kompleksinden (9’u taşıyıcı roketlerin fırlatılması, 4’ü kıtalararası balistik füzeleri test etmek için rampa), 11 montaj ve test binasından, 2 havalimanından ve diğer tesislerin bulunduğu bir altyapıya sahiptir. Uzay tarihinde yer alan birçok önemli uçuşun başlangıç noktası olan Baykonur Uzay Üssü’nden uzay çağının başlangıcı olan ilk yapay uydu Sputnik-1, 4 Ekim 1957 tarihinde fırlatılmıştır. 12 Nisan 1961 tarihinde ilk insanlı yörünge uçuşunu Yuri Gagarin, Vostok-1 uzay aracıyla gerçekleştirmiş ise, “uzaya çıkan ilk kadın” unvanını kazanan Valentina Tereşkova, Vostok-6 uzay aracı ile 16 Haziran 1963 tarihinde uzaya fırlatılmıştır. Çoğunlukla Sovyetler Birliği dönemindeki kozmonotlar ile Rus kozmonotların uzaya gönderilmesi için kullanılan alan Soğuk Savaş bittikten sonra, bazı Amerikalı ve Avrupalı astronotların uçuşları için de tahsis edilmiştir [Howell, 2018]. Böylelikle söz konusu Kosmodrom, Rusya ve Kazakistan dış politikasında önemli yere sahip olarak, iki ülkenin uzay alanındaki uluslararası prestijinin artmasına katkı sağlamaktadır.
Kosmodrom’da Soyuz, Cyclone, Proton, Zenit ve Energia gibi çeşitli yeni nesil kıtalararası balistik füzeler, uzay fırlatma araçları ve modifikasyonları test edilmiştir. İnsanlı uzay aracı Vostok (1961-1963), Voshod (1964-1966), Soyuz (ilk insansız deneme 1966’da, ilk insanlı deneme 1967’de yapılmıştır) ve otomatik Progres (1978) Baykonur Üssü’nden denenmiştir. Bunlara ilaveten Luna (1959-1976), Mars (1960-1973), Venüs (1961-1978), Vega-1 ve Vega-2 (1984’te Venüs araştırmalarında) gibi otomatik gezegenler arası istasyonlar söz konusu üsten uzaya gönderilmişlerdir [Tass.ru, 2017]. Geçmişte çeşitli uzay araçlarının denenmesine ev sahipliği yapan alan günümüzde, çoğunlukla Uluslararası Uzay İstasyonu’na Soyuz astronot fırlatmaları için kullanılmaktadır.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Kazakistan topraklarında kalan üs için Rusya ve Kazakistan arasında 25 Mayıs 1992 tarihinde Baykonur Kosmodrom’un kullanılmasına ilişkin anlaşma ile [Docs.cntd.ru, 1992], 10 Aralık 1994 tarihinde Rusya ve Kazakistan arasında Baykonur Kosmodrom’un kiralanmasına ilişkin anlaşma [Docs.cntd.ru, 1994] imzalanmıştır. 1994 yılında imzalanan anlaşma 2008 yılında ve en son 9 Kasım 2017 tarihinde yenilenmiştir. Anlaşma’ya göre, Baykonur Kosmodromu, Baykonur kompleksinin bir parçası olarak uzay programlarını yürütmek üzere tasarlanmış teknolojik, teknik, idari ve ofis olanaklarına sahip bir bölgedir. Baykonur kompleksi Rusya Federasyonu’nun yanı sıra, Kazakistan ve Bağımsız Devletler Topluluğu’nun ortak ve uluslararası uzay programları, ticari uzay projeleri, sivil temalı füze savunma programlarının yürütülmesinde de kullanılmaktadır. Anlaşma’ya göre üs 20 yıllığına kiraya verilmiş olup, taraflardan biri, bu anlaşmanın sona erme tarihinden en geç 6 ay öncesinde feshetme niyetini yazılı olarak bildirmedikçe, söz konusu anlaşma, 10 yıl daha uzatılmış sayılmaktadır. Ayrıca Rusya’nın, üssün kullanımı için Kazakistan’a yıllık olarak 115 milyon dolar kira bedeli ödemesi belirlenmiştir. 9-10 Ocak 2004 tarihinde Vladimir Putin ve Nursultan Nazarbayev arasında gerçekleştirilen toplantıda Baykonur kompleksinin etkin kullanımı konusunda iş birliğinin geliştirilmesine dair ek bir anlaşma imzalanarak, Rusya’nın Kosmodrom’u kiralama süresi 2050’ye kadar uzatılmıştır [Rbc.ru, 2004]. Bu anlaşma ile Rusya Baykonur’un kullanımını ve Kazakistan’daki varlığını önümüzdeki 30 yıl için garantiye almıştır.
Yukarıda verilen bilgiler ışığında, ilk etapta Rus Savunma Bakanlığı’na bağlı olup, balistik füzelerin ve uzay araçlarının denenmesi gibi askeri amaçlarla kullanılan Baykonur Uzay Üssü, Roskosmos’a devredilerek sivilleştirildiğinden beri askeri amaçlardan ziyade siyasi anlamda önem kazanmaktadır. Zira uluslararası düzeyde astronotların uzaya fırlatılmasına ev sahipliği yapan üs, savunmadan daha çok büyüklüğü ve teknik açıdan donanımlı olmasından dolayı kiralayan Rusya ve topraklarında barındıran Kazakistan’a uluslararası politikada prestij kazandırmaktadır. Bununla birlikte Kosmodrom, uzay alanında gerçekleştirdiği “ilkleri” sayesinde uzay bilimine bilimsel ve teknolojik ilerleme kazandırıp, uzaya giden yolu gösteren ana uzay limanı olarak kabul edilmektedir. Uzay çağının başlangıcını ilan eden “ilk uydu olan Sputnik’in” bu üsten fırlatılması ve Yuri Gagarin’in insanlık tarihinde uzaya ilk uçuş için Baykonur’dan yola çıkması gibi ilk ve öncü uzay araştırmaları, Kosmodrom’un değerini yükseltmektedir.
Kaynakça:
Docs.cntd.ru (1992). Rusya Federasyonu ve Kazakistan Cumhuriyeti arasında “Baykonur” Kosmodrom’un Kullanılmasına İlişkin Anlaşma. Alınan yer: http://docs.cntd.ru/document/901941545. Erişim tarihi: 15.03.2020.
Docs.cntd.ru (1994). Rusya Federasyonu Hükümeti ile Kazakistan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Baykonur Kompleksinin Kiralanmasına İlişkin Anlaşma. Alınan yer: http://docs.cntd.ru/document/901756678. Erişim tarihi: 15.03.2020.
Howell E. (2018). Baikonur Kozmodrom: Rus Fırlatma Kompleksi. Alınan yer: https://www.space.com/33947-baikonur-cosmodrome.html. Erişim tarihi: 22.03.2020.
Nayşul A. (2012). Kak My Vibirali Mestopolojenie Kosmodroma Baykonur (Baykonur Kosmodrom’un Yerini Nasıl Seçtik). Alınan yer: https://polit.ru/article/2012/04/14/baykonur/. Erişim tarihi: 09.03.20.
Rbc.ru (2004). Arenda Kosmodroma Baykonur Prodlena do 2050 Goda (Baykonur Kosmodrom’un Kirası 2050’ye kadar Uzatıldı). Alınan yer: https://www.rbc.ru/society/09/01/2004/5703bc429a7947afa08ca21e. Erişim tarihi: 15.03.2020.
Ria.ru (2014). İstoriya Kompleksa Baykonur (Baykonur Kompleksinin Tarihi). Alınan yer: https://ria.ru/20140225/996974396.html. Erişim tarihi: 29.03.2020.
State.gov (1972). Amerika Birleşik Devletleri ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Balistik Füze Sisteminin Sınırlandırılmasına İlişkin Devlet Anlaşması. Alınan yer: https://2009-2017.state.gov/t/isn/trty/16332.htm. Erişim tarihi: 22.03.2020.
Tass.ru (2017). Kosmodrom Baykonur (Baykonur Kosmodromu). Alınan yer: https://tass.ru/info/2010642. Erişim tarihi: 22.03.2020.
Tok G. (2007). Dünyadaki Uzay Üsleri, Bilim ve Teknik, No. 50. Alınan yer: http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/fizuzaypdf/Dunya20076S.pdf. Erişim tarihi: 08.03.2020.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.