Әлемдік деңгейде қарастырылған кезде, туризм саласы көптеген елдердің маңызды кіріс көздерінің арасында өз орнын күннен-күнге жақсартуға мүмкіндік беретін жетекші бағыттардың бірі болып табылады. Бұл сала 2010-2019 жылдар аралығында әртүрлі халықаралық оқиғалар мен экономикалық қиындықтарға қарамастан дамыған ішінара секторлардың қатарына кіреді (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021). 2019 жылы әлем бойынша 1,4 миллиард турист саяхаттап, ал халықаралық туризмнен түскен табыс шамамен 1,7 триллион долларға жетті. Егер тікелей, жанама және зардап шеккен аудандардың жалпы кірісін қарастыратын болсақ, онда бұл көрсеткіш жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 10%-ына сәйкес келетіндігін көруге болады (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021). Екінші жағынан, туризм секторы әлемде жұмыс істейтін әрбір 10 адамның біреуін жұмыспен қамтамасыз ететіндіктен, көптеген дамушы экономикалар үшін өмірлік маңызды бағыттардың бірі болып табылады (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021).
Осы жағымды өзгерістердің барлығы 2019 жылдың желтоқсанында Қытайдың Ухань қаласында пайда болып, кейін бүкіл әлемге таралған COVID-19 эпидемиясының салдарынан керге кетіп, 2020 жылы туризм саласында 73,9%-дық әлемдік құлдырау болды (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021; Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, 2021). Осы жағдайды соңғы жылдардағы кейбір маңызды оқиғалармен салыстырғанда, COVID-19-дың туризм саласына ерекше кері әсер еткенін көруге болады. Мысалы, 2009 жылғы әлемдік экономикалық дағдарыс жаһандық тұрғыда тек 4% төмендеу тудырса, 2003 жылы пайда болған Сарс эпидемиясының әсері 0,4% шамасында қалды (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021). Бұл тұрғыда COVID-19 эпидемиясына байланысты бүкіл әлемге саяхатқа қатысты шектеулер, дағдылы өмір мен жұмыс жағдайларын түбегейлі оқшаулаған шектеу шаралары бүкіл қызмет көрсету саласына, атап айтқанда туризмге ерекше әсер етті.
Егер 2020 жылғы мәліметтерге көз жүгіртсек, жалпы 381 миллион адам саяхаттаған деуге болады, бұл 2019 жылмен салыстырғанда 1,1 миллиардқа азайған, сондай-ақ, туризмнен түскен табыстан 1,3 триллион доллар шығын әкелді (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021). Егер бұл жағымсыз үрдіс әлемде 100-120 миллион адамның жұмыссыз қалу қаупін тудыратындығын ескеретін болсақ, COVID-19 эпидемиясының туризм секторына тигізетін зияны еселеп артады. Егер 2020 жылға арналған туристік саяхаттардың тарихи даму үдерісіндегі орнын қарастыратын болсақ, онда бір жыл ішінде 30 жылды артқа тастағанмен бірдей. Сондай-ақ, 2020 жылы саяхаттайтын адамдардың саны 381 миллион адам болып, 1990 жылғы деңгейден де төмендегені белгілі (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021).
БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымының (ДТҰ) бағалауы бойынша, туризм секторы 2019 жылғы деңгейіне жету үшін шамамен 4 жыл қажет. Ең болымды жорамал бойынша бұл кезең 2,5 жылды құрайды, ал орташа сценарий бойынша туризм секторы бұрынғы өміршеңдігін 2024 жылы қалпына келтіреді деп болжануда (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021). Әрине, осы болжамдар COVID-19 эпидемиясының ағымына сәйкес өзгеруі мүмкін. 2021 жылдың басынан бастап әлемде түрлі вакциналар қолданылғанымен, COVID-19 індетінің тұрақты мутациясына байланысты британдық, оңтүстік африкалық, үнділік (дельта) сияқты вариациялардың пайда болуы эпидемиялық үрдістің созылуын тудырады. Осы тақырып бойынша БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы жүргізген сауалнаманың нәтижесі бойынша туризм секторы ең тез дегенде 2023 жылы (42%) немесе 2024 жылы (40%) эпидемияға дейінгі кезеңге оралуы мүмкін. Басқа тұрғыдан қарағанда, әлемдік туризмді жандандырудағы ең үлкен кедергілер қатарына саяхатқа шектеу қою, елдердің эпидемияны бақылауға алудағы баяулығы және саяхатқа шығатын туристердің экономикалық жақтан қалталары көтере бермеуі жатады (БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, 2021).
Түркиядағы туризм саласындағы өзгерістерге көз жүгіртсек, бұл елге 2020 жылы 15,97 миллион адам келген, ал бұл санды 2019 жылмен салыстырсақ 35,80 миллион адамға азайғанын байқаймыз. Сондай-ақ, 69% төмендеуімен әлемдік орта деңгейге жақын жағдай байқалды (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). Олардың ішінде 12,73 миллион шетелдік қонақтар және 3,23 миллион шетелде тұратын азаматтар болып, 2019 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 71%-ға және 49%-ға төмендеген (Түркия Мәдениет және Туризм Министрлігі, 2021). Мұнда аталған шетелде тұратын азаматтарды диаспора деп атауға болады. Басқа диаспора өкілдері сияқты шетелде тұратын түрік азаматтары да еліне деген сағынышын басу мақсатында өз елдеріне жиі баратыны айтылады (Newland & Carylanna, 2010). Осы кезде шетелдерде тұратын, әсіресе, Германия сияқты елдерде тұратын түрік диаспорасы, демалыста да, сағынышта да Түркиядағы тартымды туризм мүмкіндіктері мен инфрақұрылымының артықшылықтарын пайдалана отырып, елге деген сағыныш пен демалыс арқылы елдің туризм саласына айтарлықтай үлес қосуда.
Шетелдік саяхатшылар санының төмендеуі әлемдік орта деңгейге жақындағанымен, Түркияға келетін шетелде тұратын азаматтар деңгейі әлемдік деңгейден едәуір төмен. Туризм саласының кірістері де ұқсас нәтижелерді көрсетуде. Туризмнен түскен табыс 2019 жылғы 34,5 миллиард доллардан 2020 жылы 65%-ға азайып, 12 миллиард долларға дейін төмендеді (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). 2020 жылы шетелдіктерден түсетін кіріс 28,70 миллиард доллардан 9 миллиард долларға дейін төмендеген болса, шетелде тұратын түрік азаматтарынан түсетін кіріс 2,8 миллиард долларға азайып, 2,88 миллиард долларды құрады (Түркия Мәдениет және, 2021).
Жан басына шаққандағы мөлшерлерін қарастырғанда қызықты нәтижелер ортаға шығады. Шетелде тұрып жатқан азаматтардың елге келіп жұмсаған қаржысы шетелдік туристерге қарағанда жоғары екендігі байқалады. Мысалы, 2020 жылы шетелдік туристердің бір адамға орташа есеппен 714 доллар жұмсағаны байқалса, ал шетелде тұратын азаматтардыкі 891 долларды құрайды (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). Мұның басты себептері ретінде шетелде тұратын азаматтардың елге келгенде ұзақ уақыт болуымен қатар, тамақ, киім, және керек-жарақтар сияқты қосымша заттар үшін де қаражат жұмсауын қарастыруға болады. Екінші жағынан, шетелдік туристер толық пакеттік турларды немесе қонақ үй қызметтерін көбірек пайдалануды қаласа, шетелде тұратын азаматтардың шетелде өздері сағынған азық-түлік сияқты өнімдерді жергілікті кәсіпкерлерден сатып алуы шығындардағы тағы бір айырмашылық болып отыр. Тағы бір жағынан, егер 2019 және 2020 жылдардағы көрсеткіштерді жан басына шаққандағы шығындар негізінде салыстыратын болсақ, жалпы көлемде айтарлықтай төмендеу болғанымен, жан басына шаққандағы шығындар шетелдіктер үшін 2019 жылғы 637 доллардан 2020 жылы 714 долларға дейін, ал шетелде тұратын азаматтар үшін 2019 жылғы 850 доллардан 2020 жылы 891 долларға дейін өскені байқалады. (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). Мұның ықтимал себептерінің қатарында эпидемиялық жағдайларға байланысты сатып алынатын қызметтерге шығындар өскенін көрсетуге болады.
Түркияға келетін шетелдік туристерді олардың елдеріне қарай бөлетін болсақ, дәстүрлі түрде 2020 жылы 2,12 миллион туриспен Ресей көш бастаса, ал одан кейінгі орында 1,11 миллион адаммен Германия, 997 мың адаммен Украина болды. 2019 жылмен салыстырғанда, алғашқы 10 елден келген шетелдік туристердің жалпы саны 2020 жылы 73%-ға төмендеді (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). Сонымен қатар, алғашқы 10 елдің шетелдік туристердің жалпы санындағы үлесі 55% құрайса, жалпы туристік профильді көршілес елдер мен Германия, Франция, Англия сияқты Батыс Еуропа елдерінің азаматтары құрайды. 2020 жылы Әзірбайжан мен Болгария тізімдегі елдердің қатарына кірмей, олардың орынын Франция мен Румыния басқаны байқалады. Егер 2020 жылғы әлемдік саяхаттың орташа төмендеу деңгей 71% болғанын ескерсек, алғашқы 10 елдің ішінде тек Ұлыбритания (67%), Украина (35%) және Ресейдің (69%) ғана сол көрсеткіштен құлдырамағанын айтуға болады. Алғашқы 10 елдің қатарында Украинадан келген туристтер санының төмендеуі (35%) ең аз болуы және әлемдік орташа деңгейдің жартысына сәйкес келуі назар аударарлық болып, тереңдеп зерттеуді қажет етеді (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021).
2021 жылы Түркияға алғашқы үш айда 2,68 миллион адам келсе, оның 1,95 миллионы шетелдіктер, ал 736 мыңы шетелде тұратын түрік азаматтар (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). Туризмнің кірістері туралы алғашқы үш айлық мәліметтерді зерттегенде, жалпы сомасы 2,45 миллиард долларға жетіп, оның 1,67 миллиард долларын шетелдік туристер, ал 761,4 миллион долларын шетелде тұратын түрік азаматтары жұмсаған (Түркия Мәдениет және туризм министрлігі, 2021). 2020 жылдың алғашқы үш айымен салыстырғанда 40%-ға төмендеген. Бұл бастапқы мәліметтер 2020 жылы пессимистік көріністің бәсеңдей бастағанының алғашқы белгілері болуы мүмкін болса да, жыл бойына неғұрлым сенімді талдау жасауды қажет етеді. Мысалы, алғашқы үш ай ішінде шетелде тұратын азаматтардың шығындарының өзгеруі тек 3,8%-ды құрайды. Осы сандарға сүйене отырып, шетелдік туристер санының динамикасы мен жыл бойындағы шығындар сомасының жалпы көрініске әсері негізгі анықтаушы фактор екендігін түсінуге болады.
Қортып келгенде, туризм саласы әлемдік деңгейде өте пессимистік жыл өткізгеннен кейін, 2021 жылы жаһандық әлсіреу үдерісінен әлі шыға алатын жағдайда емес екенін болжай аламыз. Осы бағытта эпидемияға дейінгі кезеңге оралу үшін 2024 жыл және одан кейінгі күнтізбе қалай қалыптасуына, сонымен қатар эпидемияның ғаламдық ағымына байланысты өзгеруі мүмкін. Түркияға арнайы тоқталғанда, 2020 жылғы әлемдік тоқыраудың төмен көрсеткіштері 2021 жылы да жалғасып, қалпына келтіру үрдісінің, әсіресе жаз айларында жеделдейтінін әрі жалпы жақтан оң нәтиде беретінін айта аламыз.
Дереккөз:
БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы (2021). 2020 Халықаралық туризмнің негізгі сәттері. Сілтеме: https://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284422456. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы (2021). COVID-19 және 2020 жылғы туризм. Сілтеме: https://www.unwto.org/covid-19-and-tourism-2020. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы (2021). Туризмді қалпына келтіру үрдісін қадағалау Сілтеме: https://www.unwto.org/unwto-tourism-recovery-tracker. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (2021). COVID-19 эпидемиясы. Сілтеме: https://www.who.int/news/item/27-04-2020-who-timeline—covid-19. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Ньюланд Кэтлин, Кариланна, Тейлор (2010). Мұра Туризм және Ностальгия саудасы: даму бағытындағы айрықша үлес ретінде диаспора. Сілтеме: http://www.migrationpolicy.org/research/heritage-tourism-and-nostalgia-trade-diaspora-niche-development-landscape. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Түркия Мәдениет және туризм министрлігі (2021). Шекара статистикасының жылдық бюллетендері. Сілтеме: https://yigm.ktb.gov.tr/TR-249709/yillik-bultenler.html. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Түркия Мәдениет және туризм министрлігі (2021). Туризмнің кірістері мен шығыстары. Сілтеме: https://yigm.ktb.gov.tr/TR-201116/turizm-gelirleri-ve-giderleri.html. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.