Дүние жүзіндегі демографиялық тенденцияларға көз жүгіртсек, әлем халқының саны 2020 жылға қарай 7,79 миллиард адамға жеткені және оның көп бөлігінің Азия континентіндегі Қытай, Үндістан және басқа елдерден құралғанын көре аламыз. Тарихи тұрғыдан алғанда, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1960 жылдардың соңына дейін туу деңгейінің айтарлықтай өсу үдерісі елдердегі халықтың көбеюіне ықпал етті. 1960 жылдан бастап Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, бүкіл әлем бойынша туу коэффициенті бүкіл әлем бойынша (әйелдің өмірде дүниеге әкелетін балалардың орташа саны) 1960 жылы 4,98-ден 1976 жылы 4-ке, 1992 жылы 3-ке дейін төмендеп, 2019 жылғы жағдай бойынша 2,43 шамасында (Дүниежүзілік банк, 2021).
Біріккен ұлттар ұйымының (БҰҰ) халықтың тұрақты тенденциясы үшін туу коэффициент шегін 2,1 ретінде анықтағанын ескере отырып, жылдар өткен сайын төмендеу байқалса да, әлі күнге дейін әлемде алаңдаушылық тудыратын жағдай жоқ (БҰҰ, 2021). Алайда, мәселені аймақтық, елдік немесе экономикалық даму сияқты әр қырынан қарастырған кезде, әртүрлі тенденцияларды байқауға болады. Жалпы, Азия, Африка және табысы төмен елдердегі халықтың туу коэффициенті БҰҰ деңгейінен жоғары болып қалса да, батыс және дамыған елдерден әлдеқайда төмен болып қалады. Көптеген елдер халық санының осы жағымсыз тенденцияларын жою үшін, әр түрлі қадамдар жасай отырып, отбасыларға ұсынылатын жеңілдіктермен бірнеше балалы болуға көндіруге тырысады.
Жеке тұлғалардың отбасы құру және балалы болуда өмір сүру деңгейі, экономикалық жағдай, мәдени, діни және әлеуметтік көзқарастар сияқты көптеген факторлардың әсер ететінін білеміз. Осы тұрғыдан алғанда, отбасы құрылымы мәдениеті шеңберінде Еуропадағы қоғамдардың жеке өмір салты мен Азиядағылардың кең отбасылық мәдениетке ие болуы, Еуропадағы халықтардың халық санындағы демографиялық тенденциялар тұрғысынан жағымсыз әсер ету мүмкіндігі талқылауға ашық пікір ретінде саналады. Мұның себептері арасында Еуропадағы индустриалды қоғам құндылықтары кеңінен қабылданғанымен, азиялық қоғамдарда аграрлық қоғам құндылықтары әлі де басым болып отырғанын айта аламыз.
Қазіргі заманғы өмір жағдайына келетін болсақ, барлық осы мәдени және әлеуметтік құндылықтардан тазартылған демографиялық тенденциялар жағдайындағы ең үлкен факторлардың бірі, отбасылардың бала туу туралы шешімінде экономикалық мәселелердің бар болғанын айтуға болады. Осыған байланысты көптеген елдер отбасыларға көмектесу үшін түрлі жеңілдіктер ұсынады. Олардың ішіндегі ең танымалысы – балалы отбасыларға берілетін бір реттік және ай сайынғы материалдық жеңілдіктер, бала күтімі бойынша қызметтер және салықтық жеңілдіктер.
Демографиялық тенденциялар тұрғысынан алғанда, батыс елдері арасында туу коэффициенті ең төмен және жоғары елдер Еуропада орналасқандығы назар аудартады. Бұл тұрғыда жетекші елдер мен төмен ставкаларға ие, экономикалық және халықтық ауқымы бойынша бір-біріне жақын елдердің демографиялық саясатын зерттеудің пайдалы болатынын айта аламыз. Осы тұрғыдан алғанда, Еуропадағы елдердің жалпы туу коэффициенті орташа көрсеткіштерін қарастырған кезде, Италия, Испания және Греция сияқты елдер 1,5 деңгейден төмен, ал Франция мен Швеция бұл топтың тысындағы ең жоғары деңгейге ие (Дүниежүзілік банк, 2021). Францияның туу санын арттырудағы жетістігі және Германияның соңғы жылдардағы өсу тенденциясы бірінші кезекте көзге түседі.
Францияның бірнеше жылдардағы демографиялық көрсеткіштерін қарастырғанда, назар аударатын маңызды факторлардың бірі 1995 жылдан бастап туу коэффициенті бойынша басқа Еуропа елдеріне қарағанда оң динамика байқалғанын айта аламыз. Осыған байланысты 1995 жылы 1,74 болған туу коэффициенті 2001 жылы 1,9-ға, 2006 жылы 2-ге дейін біртіндеп өсті. Бұл көрсеткіш халықтың тұрақты құрылымы үшін қажетті шекті деңгейге жеткендігін көрсетіп, бұл деңгей 2016 жылға дейін сақталғаннан кейін, 2019 жылы 1,89-ға дейін төмендеді. Алайда, осы коэффициенттің өзінде оның көптеген еуропалық елдерге қарағанда жағдайы әлдеқайда жақсы екенін айтуға болады (Дүниежүзілік банк, 2021).
Францияның осы жетістігінің артында тұрған факторларды қарастырған кезде, басқа еуропалық елдермен салыстырғанда, отбасыларға әлеуметтік көмек шеңберінде ресурстардың көбірек бөлінетіндігін көре аламыз. Екінші маңызды мәселе – бұл көмек құрылымы тұрғысынан ақшалай көмек емес, гуманитарлық көмек көрсету қызметіне бағытталған (Caf.fr, 2017, Caf.fr, 2019). Еуропаның кейбір елдерінен айырмашылығы, Франция отбасыларға көрсетілген көмекті бір топта қарастырудың орнына оларды ерте балалық шақ, балалық шақ және жастық шақ сияқты әртүрлі көмек категориялары бойынша қарастырады. Францияның аталмыш көмек құралдарын ел бойынша ұйымдастыруда Ұлттық отбасылық көмек қорын (ҰОКҚ) құруы, сонымен қатар бұл көмектердің институционалдық құрылым шеңберінде осы көмекші құралдарды басқаруды жеңілдетеді (Caf.fr, 2019).
Францияда, ҰОКҚ-нің шеңберінде 2018 жылғы жағдай бойынша 101 отбасына көмек қоры (ОКҚ) бүкіл ел бойынша 3230 филиалымен ерте балалық, балалық және жас шақтағы топтарға көмек көрсететін балабақшаларға қаржылай қолдау көрсетеді. Франция 2018 жылы Отбасылық көмек бөлімі аясында 90,2 миллиард еуро жұмсады, бұл оның ішкі жалпы өнімінің (ЖІӨ) шамамен 4%-ын құрайды (Caf.fr, 2019). Осыған байланысты Франция бөлген ресурстар Еуропалық одақтың орташа 2,5%-ынан және Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЕЫДҰ) үлес салмағы 2,3%-дан едәуір жоғары екендігі байқалады (Энн Хемин, 2015, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы, 2021).
Бөлінген бюджет шеңберінде ерте балалық шақ, балалық шақ пен жастарға арналған шығыстар жалпы шығыстардың 40%-ын құраса, ал қалғандары отбасыларға ақшалай көмек, тұрғын үй және жұмыспен қамту сияқты тармақтарға жұмсалады. Жалпы Франциядағы балабақшаларды қаржыландырудың 45%-ы Ұлттық отбасылық көмек қорының есебінен жүзеге асырылса, 19%-ы жергілікті мекемелер, 18%-ы үкімет пен кәсіпкерлер арасындағы келісімдер және 18%-ы отбасылар төлейтін жалақыдан тұрады. Осы құрылым шеңберінде Францияның 0-3 жас аралығындағы отбасыларға ерте жастағы балаларға қамқорлық шығыстарын төмендетуге басқа елдерге қарағанда көбірек мән беруі, бізге демографиялық тенденциялар тұрғысынан елдің жетістігінің басты себептерінің бірін көрсетеді (Caf.fr, 2019).
2018 жылғы жағдай бойынша Францияның 67 миллион тұрғыны арасында 12,7 миллион адам көмектің кем дегенде бір түрінен, ал жалпы 32 миллион адам осы көмекке ие болды (Caf.fr, 2019). Франциядағы отбасыларға тән құрылымды қарастыратын болсақ, орташа туу жасы – 30,6, балалы болған жұптардың екі ата-анасының француз болуы 75%, аралас жұптар – 15%, шетелдіктер – 10%. Екінші жағынан, 18 жасқа дейінгі балалардың 75%-ы екі ата-анасымен, ал 23% -ы жалғызбасты ата-анасымен бірге тұрады. Бір балалы отбасылардың саны 45%-ды құраса, екі балалы отбасылардың саны 38%. 2019 жылы Франциядағы туу коэффициенті 1,89-ды құрайды. Бұл Еуропадағы ең жоғары көрсеткіші қана емес, сонымен қатар елдегі отбасылар қалаған балалар саны 2,4-ке де жақын (Caf.fr, 2019). Франция үкіметі елдегі отбасы құрылымын және қазіргі жұмыс өмірінің талаптарын жақсы түсіне отырып, жұмыс істейтін әйелдерге ұзақ уақыт бойы іскерлік өмірден кетпес үшін, балалы болу мүмкіндігін ерте жастағы балаларды күту бағдарламасы арқылы жеңілдетуі туу коэффициентіндегі табыстың тағы бір маңызды бөлігі. Зерттеулердің әр түрлі нәтижелері мен статистикалық мәліметтеріне көз жүгіртетін болсақ, еңбек нарығындағы әйелдердің жұмыспен қамтылу деңгейі мен туу қабілеттілік деңгейі арасында тікелей параллельді байланыс бар екенін көруге болады (Карабчук және т.б., 2017, Томкинсон, 2019, Гэтман, 2017). Жалпы перспективадан мысал келтіретін болсақ, Франция мен Швеция сияқты туу коэффициенті жоғары елдердегі 24-54 жас тобындағы әйелдердің жұмыс көрсеткіштері сәйкесінше 84,4% және 87,5% құрайды, ал туу коэффициенті 1,5-ден төмен Италия мен Испанияда, сәйкесінше 64,4% және 78,3% (Anne Chemin, 2015).
Жалпы алғанда, Франциялық отбасылардың балалы болуға қатысты алаңдаушылығын жою мәселесіне жан-жақты қарайтыны байқалады. Отбасыларға ұсынылатын көмек тетіктерін тек ақшалай қаржылық көмекпен шектемей, бүкіл ел бойынша балабақша деп алатын 0-3 жас аралығындағы балаларға арналған күтім орталықтарының инфрақұрылымын дамытудан басқа, отбасылардың қаржылық ауыртпалығын осы бизнеске беретін қаржылық жарналар арқылы азайтуға ықпал етеді. Тағы да, зерттеулерге қарағанда, отбасылардың балалар көмегіне мұқтаж болған кезеңі 0-3 жас аралығында болса да, көптеген елдерде бұл жеңілдіктер 3 немесе 6 жастан кейін отбасыларға қол жетімді бола бастайды. Егер іс-шараны әйелдердің мансабы тұрғысынан қарастыратын болсақ, олар уақыт бойынша еңбек нарығынан алшақтаған сайын, олардың қайтып оралуы соғұрлым қиын болады (Карабчук және т.б., 2017, Томкинсон, 2019, Гэтман, 2017). Қысқаша айтқанда, Францияның тәжірибесінен көріп отырғанымыздай, әйелдерге жұмысқа орналасу олардың балалы болуына тосқауыл қоюдың орнына қажеттілікке айналды. Отбасылар бұл кезеңді оңай өтуі үшін үкіметтері қажетті көмекті негізінен 0-3 аралығынан бастап, балаларға күтім жасау стилінде ұсынудың демографиялық көрсеткіштер тұрғысынан едәуір тиімді болатыны жылдар бойғы дәлелденген тәжірибе ретінде ұсынады.
Еуропадағы демографиялық тенденциялармен жиі салыстырылатын елдер қатарына Германия мен Франция жатады. Жалпы, Германия Франциямен көптеген жағдайларда ұқсас жағдайларға ие болса да, туу коэффициентіндегі төмен деңгейі керісінше. Германияның туу коэффициенті деңгейіне тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, 1974 жылы 1,5-тен төмен түскеннен кейін, 2016 жылға дейін бұл көрсеткіштен аспауы, елдің тұрақты құрылымы тұрғысынан алаңдаушылық тудырады (Дүниежүзілік банк, 2021). Себебі, кез-келген елдегідей, қарқынды еңбек нарығы экономикалық өсудің негізін құрайтын факторлардың қатарына жатады. Еңбекке қабілетті халықтың азаюы (15-64 жас) және қарттардың жалпы халық санындағы үлесінің артуы бұл мәселелерді жылдар өткен сайын күшейтеді (Дүниежүзілік банк, 2021). 2016 мен 2019 жылдар аралығында Германияның туу коэффициенті 1,54-1,6 аралығында өзгеріп, 1,5 деңгейінен жоғары тұра алды. Осы ерекше өсімнің себептерін қарастырған кезде, соңғы жылдары отбасыларға көрсетілген көмектің ауқымды өзгерістері болғанын көреміз (Дүниежүзілік банк, 2021). 2019 жылғы мәліметтер бойынша Германияда ерте жастағы балаларды оқыту мен күтуге 33,6 миллиард еуро бөлінсе, бұл 2018 жылы бөлінген бюджеттен 9,8%-ға және 2010 жылмен салыстырғанда 113,6%-ға көп. Барлығы 2018 жылы отбасыларға әлеуметтік төлемдер шеңберінде көрсетілген көмек 73,8 миллиард еуроны құрады (EuryDice, 2021).
Бұл өсімнің едәуір бөлігі Германияның ерте балалық шақтағы көмек деп аталатын 0-3 жас аралығындағы топтарға әлеуметтік қызметтерді кеңейтуіне байланысты болды. Алғаш рет 2008 жылы қабылданған Балаларды көтермелеу туралы заңға сәйкес (Kinderförderungsgesetz), 2013 жылдың 1 тамызынан бастап, 3 жасқа дейінгі барлық балалар 1 жасқа толғаннан кейін күндізгі күту орталықтарында немесе балабақшаларда орын алуға құқылы. Осы тұрғыда Германияда 2010-2018 жылдар аралығында 3 жасқа дейінгі 560,000 балаға арналған арнайы балабақшалар ашылды. 2017-2020 бағдарламасы шеңберінде тағы 100,000 балабақша ашу бойынша жұмыстарды жүргізе отырып, 2020-2021 жылдары 90,000 жаңа балабақша құруға қажетті қаражат қарастырылған (EuryDice, 2021).
Бұл жерде айта кететін маңызды жайттардың бірі – ерте жастағы балаларды оқыту мен күтім жасау Германияның мемлекеттік мектеп жүйесіне енбегендіктен, бұдан бұрын оның ақылы болуы. 2013 жылдан кейін бүкіл елде балабақшалардың саны көбейгенімен, олардың ақысы мемлекетке, баланың жасына және басқа да факторларға байланысты өзгеріп отырды. Бұл тұрғыда балабақшалардың бюджеттері негізінен мемлекеттік, отбасылық жарналар мен орталық үкіметтің көмектерінен құралды. Алайда, Германия үкіметі 2019 жылы Балаларды күндіз күтуде сапаны және қатысуды одан әрі жақсарту туралы заң шығару арқылы бүкіл ел бойынша отбасылардың үлесін азайту үшін тағы бір жетістік жасады. Осылайша, кейбір аудандарда ерте балалық шақтағы мемлекеттік балабақшалар толығымен тегін болды немесе отбасылық салымдар өте аз мөлшерге дейін азайтылды. 2019 жылы қабылданған тағы бір маңызды заң федералды үкіметтің аудандары «Балаларға күтім жасаудың сапалы орталықтары туралы» заңы арқылы 2019-2022 жылдар аралығында қосымша 5,5 миллиард евро көлемінде косымша қолдауды талап етеді. Бұл көмектің негізгі мақсаты-мемлекеттерге отбасылық жарнаны азайту және ерекше қажеттіліктері бар балалар мен отбасыларға көбірек қолдау көрсету (EuryDice, 2021).
Германиядағы балабақшалардың ай сайынғы бағаларына келетін болсақ, әртүрлі аудандардағы жеке кәсіпорындардың талап ететін жалақы әртүрлі болуы мүмкін, ал мемлекеттік балабақшалар ақысыз немесе 70-200 еуро аралығындағы сома отбасы жарналарынан талап етіледі (Muenchen.de, 2021). Қалған шығындарды федералды үкімет, әкімшілік және жергілікті мекемелер көтереді. Берлин мен Гамбург ақысыз болса, Рейнланд-Пфальц облысында 2 жастан асқандар үшін және Гессен мен Төменгі Саксонияда 3 жасқа толған балаларға балабақшалар тегін (Iamexpat.de, 2021). Осы облыстарда ерте жастағы балаларға күтім жасау бойынша жәрдемақыларды көбейту жалпы демографиялық үрдістер тұрғысынан да маңызды. Себебі батыс облыстарымен салыстырғанда шығыс облыстарындағы отбасыларға көрсетілетін әлеуметтік көмек үлкен мүмкіндіктер беретіні көрінеді (Oltermann, 2016). Осы саясаттың нәтижесінде шығыс облыстарда туу деңгейінің батыс аймақтарға қарағанда жоғары болуы тағы бір рет ерте жастағы балаларға көмек көрсетудің маңыздылығын көрсетеді (Oltermann, 2016). Елдің батыс облыстарында бұл мәселеге ұлттық мән берілуінің өзі Германияның жақын болашақта туу коэффициенті деңгейін көтеру үшін өте жоғары әлеуеті бар екенін көрсетеді.
Қорытындылай келе, Германияның соңғы 10 жылда қабылдаған қадамдары бізге ерте жастағы балаларды күтуге үлкен мән берудің нақты нәтижелері көбірек қабылданып жатқанын көрсетіп, Еуропалық одақ (ЕО) шеңберінде отбасылық саясатта мүмкін болатын үйлестіру үдерісі туралы жаңа пікірталастардың басталуы керек екенін көрсетеді. Экономикасы жағынан да, халқының саны жағынан да ЕО-ның қозғаушы күші болып табылатын осы екі ел ұқсас саясатты жүзеге асыра бастағанда басқа елдерге үлгі болатындай жетілгенін көреміз. Осы тұрғыда Италия және Испаниямен қатар, Еуропадан тыс Оңтүстік Корея, Жапония және Ресей сияқты елдерде отбасылық саясат шеңберінде 0-3 жас тобына күтім жасау, әйелдердің жұмыспен қамтылу деңгейін арттыру және жұмыс істейтін әйелдерді қолдаудың басқа шараларын қолдану арқылы осындай жетістіктерге жетудің үлкен мүмкіндігі бар екенін айта аламыз.
Дереккөз
Біріккен Ұлттар Ұйымы (2021). Жалпы туу коэффициенті. Сілтеме: https://www.un.org/esa/sustdev/natlinfo/indicators/methodology_sheets/demographics/total_fertility_rate.pdf. Қаралған күні: 10.06.2021.
Caf.fr (2017). Еуропалық Одаққа мүше 28 мемлекеттегі отбасылық саясат. Сілтеме: https://www.caf.fr/sites/default/files/cnaf/Documents/international/fiches%20pays/Compil%20fiches%20pays%20pays%20UE_avril2017_English_VF.pdf. Қаралған күні: 14.06.2021.
Caf.fr (2019). Францияның әлеуметтік көмек жүйесінің жанұялық көмек бөлімі. Сілтеме: https://www.caf.fr/sites/default/files/cnaf/Documents/international/plaquettes%202019/Branche%20famille%20ANGLAIS%202019.pdf. Қаралған күні: 15.06.2021.
Джон Томкинсон (2019). Бірінші туылғандағы жас және кейінгі ұрықтандыру: Франция мен Англиядағы және Уэльстегі жасөспірім аналардың жағдайы. Сілтеме: https://www.demographicresearch.org/Volumes/Vol40/27/. Қаралған күні: 16.06.2021.
Дүниежүзілік банк (2021). Босану коэффициенті, барлығы (әр әйелге туылу). Сілтеме: https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN. Қаралған күні: 10.06.2021.
Дүниежүзілік банк (2021). Популяциядағы барлығы 15-64 жас тобы. Сілтеме: https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.1564.TO. Қаралған күні: 15.06.2021.
EuryDice (2021). Германияда ерте балалық шақ пен мектепте білім беруді қаржыландыру. Сілтеме: https://eacea.ec.europa.eu/national-policies/eurydice/content/early-childhood-and-school-education-funding-31_en. Қаралған күні: 16.06.2021.
Iamexpat.de (2021). Германиядағы бала күтімі.Сілтеме: https://www.iamexpat.de/expat-info/family-kids/childcare-germany-kita-kindertagesstaette. Қаралған күні: 14.06.2021.
Кристина Гэтманн, Бьорн Сасс (2017). Бала күтіміне салық салу: бала күтімі нұсқалары, отбасылық еңбек ұсынысы және балаларға әсері. Сілтеме: https://www.iza.org/publications/dp/10813/taxing-childcare-effects-on-childcare-choices-family-labor-supply-and-children. Қаралған күні: 16.06.2021.
Muenchen.de (2021). Бала күтімі. Сілтеме: https://www.muenchen.de/int/en/culture-leisure/education-employment/childcare.html. Қаралған күні: 14.06.2021.
Татьяна Карабчук, Казухиро Кумо және Екатерина Селезнева (2017). Ресейдің демографиялық жағдайы: өткеннен болашаққа. Сілтеме: https://www.researchgate.net/publication/335072885_Demography_of_Russia_From_the_Past_to_the_Present_by_Tatiana_Karabchuk_Kazuhiro_Kumo_and_Ekaterina_Selezneva_London_Palgrave_Macmillan_2017. Қаралған күні: 16.06.2021.
Филипп Олтерманн (2016). Германиядағы туу коэффициенті соңғы 33 жылдағы ең жоғары деңгейге жетті. Сілтеме: https://www.theguardian.com/world/2016/oct/17/fertility-rate-germany-rises-33-year-high-births-children-population. Қаралған күні: 14.06.2021.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (2021). Отбасылық көмекке мемлекеттік шығындар. Сілтеме: https://www.oecd.org/els/soc/PF1_1_Public_spending_on_family_benefits.pdf. Қаралған күні: 15.06.2021.
Энн Хемин (2015). Францияның туу деңгейінің сәттілігінің құпиясы: әйелдерді жұмысқа қабылдау және қатаң отбасылық нормалардан шығу. Сілтеме: https://www.theguardian.com/world/2015/mar/21/france-population-europe-fertility-rate. Қаралған күні: 15.06.2021.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.