Бүгінгі құбылмалы әлемдегі соңғы жаһандық және аймақтық геосаяси және геостратегиялық өзгерістерге байланысты Үнді-Тынық мұхит аймағында бұрыннан жалғасып келе жатқан кейбір мәселелер тіпті де айқындала түсті. Бұл тұрғыда Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы шағын арал елі Тайвань әлемнің екінші экономикасы Қытаймен келіспеушіліктеріне байланысты аймақтағы ең үлкен мәселе болумен қатар, жаһандық және аймақтық геосаяси және геостратегиялық бәсекелестіктің де орталығы болып келеді. Тіпті, Ұлыбританияның «Экономист» журналы 2021 жылғы мамырдағы санында Тайванды «әлемдегі ең қауіпті жер» ретінде сипаттады (Экономист, 2021). Шын мәнінде, жақынғы мезгілде тіптен сезіле бастаған Қытай-Тайвань қақтығысының ауқымды шиеленіске айналу ықтималдығы мен тіпті оның ықтимал қарулы қақтығысқа әкеліп соғу-соқпауы туралы бүкіл әлемде кеңінен талқылануда. Сондықтан, бұл мақалада Үнді-Тынық мұхит аймағында арта түскен жаһандық және аймақтық геосаяси және геоэкономикалық шиеленістер тұрғысынан Тайвань мәселесі мен Қытай-Тайвань қарым-қатынасының болашағы қарастырылады.
Соңғы жылдары Қытайдың Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы саяси, әскери және экономикалық қадамдары тәуелсіздікке талпынған Тайванның алаңдаушылығын күшейтсе, ал Қытай Коммунистік партиясының (ҚКП) 100 жылдығын тойлау кезінде Қытай төрағасы Си Цзиньпиннің Тайвань туралы айтқандары ресми Тайбэйді тіксіндіре түсті. Си сөзінде «Тайвань мәселесін шешіп, Қытаймен қайта қосылуына қол жеткізу – ҚКП-ның тарихи міндеті және айнымас мақсаты» екенін мәлімдеп, «кез-келген «тәуелсіз Тайвань жоспары» түбегейлі быт-шыт етілетінін» ескертті (Синьхуа, 2021). Қытай басшысының аталмыш мәлімдемесіне бірден қарсылық білдірген ресми Тайбэй «Тайваньның ұлттық егемендігін, демократиясы мен бостандығын берік қорғауға деген шешімі өзгермейді» деп мәлімдеп, ресми Пекинді «Тайвань халқының таңдауына құрметпен қарауға және Тайванға қаратқан саяси және әскери қысымынан бас тартуға» шақырды (MAC, 2021).
Әсілінде, Пекин мен Тайбэй арасындағы мұндай даулы мәлімдемелерді соңғы жылдары шиеленісіп бара жатқан Қытай мен Тайвань қарым-қатынасының бір көрінісі деп қарауға болады. Қалай дегенмен Қытай-Тайвань қарым-қатынасы 22008-2016 жылдар аралығында жылымық бір кезеңді бастан өткеріп, тіпті 2015 жылы қарашада Сингапурда 1949 жылдан бергі мемлекет басшылары деңгейінде алғашқы кездесудің арқасында қайта жанданғанымен, 2016 жылдан кейін қайта төмендей бастады. Бір жағынан, 2016 жылдың мамырында Тайванның билігіне келген демократ әрі тәуелсіздікті жақтаушы Цай Ин-Вэннің ұлттық қорғаныс пен тәуелсіздікті нығайтуға және Қытаймен сауда-экономикалық байланыстарды азайтуға күш салумен қатар, Тайвань-АҚШ қарым-қатынасын дамытуға бағытталған сыртқы саясатқа басымдық беруі, Қытай-Тайвань қарым-қатынасының кері кетуіне себеп болғанын айтуға болады. Енді бір жағынан, 2013 жылы Сидің билікке келуімен Қытайдың экономикалық, саяси және әскери дамуына ден қойған ресми Пекиннің Оңтүстік Қытай теңізіне, әсіресе, Тайванға бағытталған әскери әрекеттерін күшейтуі, Тайванның Қытайы артып келе жатқан қауіп-қатер ретінде бағалауына түрткі болды. Сондай-ақ, Қытайдың экономикалық өрлеуі және оның аймақтық және әлемдік ықпалының күшеюімен бірге соңғы жылдары АҚШ пен Қытай арасындағы қайшылықтың тереңдеуі және екі ел арасындағы геосаяси және геоэкономикалық бәсекелестіктің, әсіресе, Үнді-Тынық мұхиты аймағында айқын көріне бастауы, Қытай-Тайвань қарым-қатынасына кері әсерін тигізгенін болжауға болады.
Тайвань тұрғысынан, нақтап айтқанда екінші мерзімге қайта сайланған президент Цай тұрғысынан алып қарағанда, Тайвань аралының құрлықтық Қытаймен бірігуін өмір мен өлім мәселесі ретінде қарастыруға болады. Онсыз да, Демократиялық даму партияның (DDP) жетекшісі Цайдыі 2016 жылғы президенттік сайлауда 6,894,744 (56,12%) дауыс пен 2020 жылғы президенттік сайлауда 8,170,231 (57,3%) дауыспен Тайванның сайлау тарихындағы ең жоғары дауысқа ие болған үлкен жеңісі (Gov.tw, 2016a; Gov.tw, 2020) оның және партиясының тәуелсіздік ұстанымымен тікелей байланысты. Керісінше, 2008-2016 жылдар аралығында екі мерзім билікте болған Қытай ұлтшыл партиясының (Гоминдан) жетекшісі Ма Ин-жюу президент кезінде Қытайға жақын сыртқы саясатқа басымдық бергендіктен, Тайвань халқының Гоминдан деген қолдауы азайған болатын. Цай билігі Қытай тарапы біржақты ұсынып отырған «Бір Қытай» принципі мен «Бір ел, екі жүйе» саясатын және ҚКП мен Гоминдан арасында жасалған «1992 келісімін» жоққа шығарып, Тайванды экономикалық және әскери жағынан күшейтуге үлкен мән беруде (MAC, 2021). Экономикалық тұрғыда Цай билігі Тайванның Қытайға экономикалық тәуелділігін төмендету мақсатында 2016 жылы, әсіресе, Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азия елдерімен қатар, Жаңа Зеландия мен Австралиямен сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған «Жаңа Оңтүстік саясатын» жариялады (Gov.tw, 2021). Осыған орай, 2016 жылдың маусымында Тайванда Президент әкімшілігінің жанынан Жаңа Оңтүстік саясаты кеңесі құрылды, ал 2018 жылдың тамызында Тайвань-Азия ынтымақтастық қоры құрылды (Gov.tw, 2016b; Тайвань-Азия ынтымақтастық қоры, 2021). Әскери тұрғыда Цай билігі 2016 жылдан бастап Тайванның әскери бюджетін ұдайы көбейтіп, отандық қорғаныс өнеркәсібін дамытуға және АҚШ-тан қару-жарақ сатып алуды көбейтуге барынша күш салуда. Мысалы, 2017 жылы іске қосылып, шамамен 86,8 миллиард жаңа Тайвань доллары (шамамен 2,45 миллиард доллар) инвестиция салу арқылы 2026 жылға дейін 66 данасын шығару жоспарлаған 5-ші буын реактивті жаттығу ұшағының алғашқысы 2020 жылы маусымда президент Цайдың қатысуымен таныстырылды technews .tw, 2020). Сондықтан, Цай басшылығындағы ресми Тайбэйдің алдағы уақытта ресми Пекиннің қауіп-қатеріне қарамастан, Тайванның қазіргі мәртебесін сақтауды, тіпті өз тәуелсіздігін қорғауды одан әрі жалғастыратынын болжауға болады. Қытай тұрғысынан алғанда, Тайванмен бірігу мәселесі ресми Пекин үшін ең алдымен геосаяси және геостратегиялық мақсат болып табылады. Өйткені соңғы жылдары «Қытай арманы» ұраны мен «Белдеу және жол» бастамасы аясында өзінің геосаяси және геостратегиялық қадамдарын жеделдеткен ресми Пекин белсенді сыртқы саясат ұстануда. Сондықтан ресми Пекин соңғы жылдары Тайванға қаратқан саяси және әскери қысымын күшейтіп, ресми Тайбэйді «Бейбіт бірігу» саясатын қабылдауға зорлауда. Алайда, жоғарыда айтылғандай, соңғы жылдардағы Тайваньдағы саяси, экономикалық және әскери өзгерістерді ескергенде, ресми Тайбэй ресми Пекиннің «Бейбіт бірігу» ұсынысын ешқашан қабылдамайды деуге болады. Сонымен қатар, Қытайдың соңғы жылдары Гонконгтағы наразылық акцияларын бастыруы және ондағы үстемдігін күшейтуге бағытталған «Ұлттық қауіпсіздік туралы заң» қабылдауы демократиялық Тайвань қоғамының алаңдаушылығын туғызып, ресми Пекиннің «Бір ел, екі жүйе» және «Бейбіт бірігу» саясатына деген сенімсіздікті де күшейте түскенін айтуға болады. Сонымен, қазіргі жағдайда Тайванның Қытаймен «бейбіт бірігуі» екіталай.
Ендеше, Қытайдың Тайванға әскери шабуыл жасауы мүмкін бе? сұрақ пайда болады. Қалай болмасын ресми Пекин Тайванды Қытайдың бір бөлігі деп қарайтын уәжінен бас тартпаса да, ең болмағанда қысқа мерзімде Тайванға қарсы әскери күш қолданбауы мүмкін. Қытай мен Тайвань арасындағы ықтимал соғыс тек екі ел арасындағы соғыс емес, АҚШ пен оның одақтастары да қатысатын Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы үлкен соғысқа айналуы ықтимал. 1979 жылдан бері «Бір Қытай» принципін қабылдағанымен, Тайванға әлі күнге дейін қару-жарақ сатуды жалғастырып келе жатқан АҚШ соңғы жылдары Қытаймен арадағы шиеленістің артуымен бірлікте Тайванмен қарым-қатынасын одан сайын нығайта түсуде. Әсіресе, 2021 жылы қаңтарда президенттікке кіріскен Жо Байденнің сыртқы саясатында Үнді-Тынық мұхиты аймағына үлкен мән бергені байқалады. Бұл тұрғыда АҚШ бірінші кезекте Үнді-Тынық мұхиты аймағында Қытайдың әскери және экономикалық ықпалының күшеюіне жол бермеуге тырысуда. Сөйтіп, Байден билігі Тайбэймен саяси, экономикалық және әскери қарым-қатынастарын дамытуда. Шын мәнінде, Үнді-Тынық мұхитындағы қазіргі геосаяси және геоэкономикалық жағдай Қытайдың Тайванға шабуыл жасауына жол бермеуі мүмкін. Соңғы жылдары Үнді-Тынық мұхиты аймағында Қытайға қарсы АҚШ, Австралия, Жапония және Үндістан арасында «Егемен және еркін Үнді-Тынық мұхиты» бастамасымен құрылған одаққа германия мен Франция да қосылған кезде бұл бастаманы Байден билігі одан әрі қолдап шықты. Егер, Қытай Тайванға шабуыл жасайтын болса, АҚШ пен одақтастары ғана емес, Оңтүстік Қытай теңізі мен Шығыс Қытай теңізіндегі аралдарға байланысты Қытаймен көптеген жылдар бойы тартысып келген басқа аймақ елдер де Тайванды қолдайтын болады.
Түйіндеп келгенде, Қытай мен Тайвань арасындағы шиеленістің алдағы уақытта да осындай талас-тартыспен жалғасуы әбден мүмкін. 1949 жылдан бері жалғасып келе жатқан егемендік дауының салдарынан бірнеше рет соғысуға шақ қалған Қытай мен Тайванның қазіргі жағдайда екі жаққа да тиімді шешім таба қоюы екіталай. Тайванды өзінің территориясы ретінде көруден ешқашан бас тартпайтын Пекин мен Қытайдың бір бөлігі болуды ешқашан қабылдамайтын Тайбэй қазірдің өзінде тығырыққа тіреліп отыр.
Дереккөз:
Экономист (2021). Әлемдегі ей қатерлі жер. Сілтеме: https://www.economist.com/leaders/2021/05/01/the-most-dangerous-place-on-earth. Қаралған уақыты: 21.07.2021.
Gov.tw (2016a). 14-ші президент (вице-президент) сайлауында кандидаттар алған дауыстар саны. Сілтеме: https://db.cec.gov.tw/histQuery.jsp?voteCode=20160101P1A1&qryType=ctks. Қаралған уақыты: 22.07.2021.
Gov.tw (2020). 151-ші президент (вице-президент) сайлауында кандидаттар алған дауыстар саны. Сілтеме: https://db.cec.gov.tw/histQuery.jsp?voteCode=20200101P1A1&qryType=ctks. Қаралған уақыты: 22.07.2021.
Gov.tw (2021). Жаңа Оңтүстік саясаты. Сілтеме: https://www.ey.gov.tw/achievement/4FA9200AE4958785. Қаралған уақыты: 22.07.2021.
Gov.tw (2016b). Президент Жаңа Оңтүстік саясаты кеңсесінің міндеті мен құрылымын бекітті. https://www.president.gov.tw/NEWS/20507. Қаралған уақыты: 22.07.2021.
MAC (2021). Тайван үкіметі ұлттық егемендікті қорғауға берік болады. Сілтеме: https://www.mac.gov.tw/en/News_Content.aspx?n=A921DFB2651FF92F&sms=37838322A6DA5E79&s=4B471C53EEC8FA24. Қаралған уақыты: 21.07.2021.
Тайвань-Азия ынтымақтастық қоры (2021). Тайвань-Азия ынтымақтастық қоры туралы. https://www.taef.org/about. Қаралған уақыты: 22.07.2021.
technews.tw (2020). Отандық реактивті жаттығу ұшағы ресми түрде таныстырылды. Сілтеме: https://technews.tw/2019/09/24/aidc-crew-trainer/. Қаралған уақыты: 22.07.2021.
Синьхуа (2021). Си Цзиньпиннің ҚКП-ның 100 жылдығында сөйлеген сөзі. Сілтеме: http://www.xinhuanet.com/english/special/2021-07/01/c_1310038244.htm. Қаралған уақыты: 21.07.2021.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.