2025 жылы 14 сәуірде АҚШ-тың технология алыбы Google өзінің картографиялық қызметтер платформаларында даулы Оңтүстік Қытай теңізінің бір бөлігін, яғни Филиппиннің батысындағы теңіз аймағын Батыс Филиппин теңізі ретінде белгілей бастады. Бұрын тек арнайы іздеу кезінде ғана көрінетін «Батыс Филиппин теңізі» терминінің енді тікелей көрінуі әлемнің назар аударды. Батыс Филиппин теңізінің Google картасына енгізілуін қуанышпен қабылдаған Филиппин бұны «елдің егемендік құқықтарының халықаралық деңгейде мойындалуының дәлелі» ретінде бағалады [Nepomuceno, 2025]. Ал, Қытай жағы «Оңтүстік Қытай теңізі – халықаралық қоғам тарапынан ұзақ уақыт бойы қолданылып келе жатқан, мойындалған географиялық атау» екенін мәлімдеді [Қытай СІМ, 2025]. Аталған теңіз аймағындағы Қытай мен Филиппин арасында ұзақтан бері жалғасып келе жатқан егемендік дауларының шиеленіскен кезеңінде Google карталарында Батыс Филиппин теңізінің тікелей белгіленуін тек географиялық атау мәселесі ғана емес, сонымен бірге геосаяси мәселе ретінде де қарастыруға болады.
Әсілінде, алғаш рет 1961 жылы жапондық ғалым Т. Сато тарапынан қолданылған «Батыс Филиппин теңізі» ұғымы [Sato, 1961] қазіргі таңда әлемдік дереккөздерде Үнді-Тынық мұхиты аймағының геосаяси кеңістігінде символикалық маңызы жоғары атауға айналды. Нақтылап айтқанда, Филиппин Оңтүстік Қытай теңізіндегі өз егемендік талаптарын айқындау мақсатында «Батыс Филиппин теңізі» атауын белсенді түрде қолданып келеді. Филиппиннің бұл терминологиялық қадамы Қытайдың Батыс Филиппин теңізін қамтыған жалпы Оңтүстік Қытай теңізі бойынша егемендік талабына қарсы бағытталған саяси ұстанымы еді. Қытай да, Филиппин де әртүрлі тарихи деректерге сүйене отырып, Батыс Филиппин теңізін өз ұлттық территориясының бір бөлігі ретінде қарастырады. Сондықтан соңғы жылдары Қытай мен Филиппин арасында жиілеген шиеленістерге себеп болған Батыс Филиппин теңізі – Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы ең үлкен егемендік даулардың біріне айналып отыр.
Ең алдымен, Филиппин тұрғысынан айтар болсақ, Батыс Филиппин теңізі тек қана бір су айдыны емес, сонымен бірге ұлттық егемендіктің, қауіпсіздіктің және экономикалық дамудың нақты көрініс тапқан стратегиялық аймағы болып отыр. Осы бағытта Филиппин билігі Батыс Филиппин теңізіндегі өз егемендік талаптары мен теңіздегі заңды құқықтарын жылдар бойы әрі құқықтық тұрғыдан, әрі нақты іс-әрекеттер арқылы нығайтуға күш салды. Мысалы, 1978 жылы маусымда ресми Манила Батыс Филиппин теңізін қоса алғанда, өз жағалауынан 200 теңіз миліне дейінгі теңіз аймағын ұлттық айрықша экономикалық аймақ ретінде жариялады [Филиппин Сенаты, 1978]. Бұдан бөлек, 2009 жылғы шілдеде Филиппин үкіметі №9522 Заңы арқылы Батыс Филиппин теңізін қамтитын айрықша экономикалық аймақ шекараларын ұлттық заңмен бекітті [Филиппин Сенаты, 2009]. Сонымен қатар, 2011 жылдан бастап ресми Манила Батыс Филиппин теңізі атауын ресми қолдана бастады және 2012 жылғы қыркүйекте Ресми газетте жарияланған әкімшілік бұйрықпен бұл терминді заңды түрде бекітті [Филиппин Үкіметі, 2012]. Алайда 2012 жылы Қытаймен арада болған «Скарборо Шоал» оқиғасы Маниланың стратегиясындағы маңызды бетбұрыс түйіні болды. Қытай 2012 жылы екі айға созылған теңіздегі шиеленістен кейін Филиппин жағалауынан небәрі 124 теңіз милі қашықтықта орналасқан осы стратегиялық сулы аймақты іс жүзінде бақылауға алған болатын [IAG, 2013]. Бұл оқиға Филиппиннің өз егемендік құқықтарын қорғау мақсатында көпжақты және құқықтық жолдарға жүгінуіне түрткі болып, 2013 жылдың қаңтарында Манила үкіметі даулы мәселе бойынша Біріккен ұлттар ұйымының 1982 жылғы Теңіз құқығы жөніндегі конвенциясы (UNCLOS) аясында Гаагадағы Тұрақты төрелік сотына арызданды. Осылайша Филиппин мен Қытай арасында 2013 жылы басталған сот ісі 2016 жылы шілдеде Филиппиннің пайдасына шешіліп, Қытайдың Оңтүстік Қытай теңізіне қатысты тарихи егемендік талаптарының халықаралық құқық шеңберінде жарамсыз екендігі туралы шешім шығарылды. Халықаралық сот Қытайдың Скарборо маржан аралы аймағын аннексиялап алуы филиппиндік балықшылардың дәстүрлі аулау құқықтарын бұзғанын, сондай-ақ, Филиппиннің айрықша экономикалық аймағында орналасқан Рид маржан аралы тәрізді аймақтарда мұнай мен газ барлау жұмыстарына кесе көлденең болуы Маниланың егемендік құқықтарына қол сұққанын мәлімдеді. Алайда, Қытай бұл міндеттеуші сот шешімін мойындаудан бас тартты [Reuters, 2016].
Қытай тұрғысынан алып қарағанда, Батыс Филиппин теңізін қамтитын Оңтүстік Қытай теңізі стратегиялық әрі экономикалық тұрғыдан өмірлік маңызы бар аймақ саналады. Болжам бойынша, аймақтың теңіз түбінде шамамен 11 миллиард баррель мұнай және 190 триллион текше фут табиғи газ қоры бар. Сонымен қатар, жыл сайын шамамен 5 триллион доллары көлеміндегі теңіз саудасы осы теңіз арқылы өтіп, Қытай мен Шығыс Азия экономикасы үшін маңызды теңіз тасымал жолдарын құрайды [CFR, 2024]. Осы себепті ресми Пекин теңіз аймағына бақылауды энергия ресурстарына қол жеткізу мен теңіз тасымалының қауіпсіздігін (немесе қажет болған жағдайда оны шектеу мүмкіндігін) қамтамасыз ету тұрғысынан ұлттық мүдденің өзекті мәселесі ретінде қарастырады. 1980 жылдардан бастап Оңтүстік Қытай теңізіндегі геосаяси ұстанымын біртіндеп нығайта бастаған Қытай билігі уақыт өте келе аймақтағы аралдар мен маржан аралдарына бақылауын арттыра түсті. Бастапқыда аймақта тек шағын құрылымдар тұрғызумен шектелген Пекин, әсіресе, 2013-2015 жылдары бұрын-соңды болмаған қарқынмен жасанды аралдар салу жұмыстарын жүргізді. Спутниктік суреттер Қытайдың маржан аралдарын кеңейтіп, оларды толыққанды аралға айналдырғанын және онда порттар, ұзындығы 3 км әскери ұшып-қону жолақтары, радар станциялары, қоймалар және басқа да нысандар тұрғызғанын көрсетеді. Тіпті, қазіргі таңда Қытайдың аймақтағы аралдар мен маржан аралдарындағы кейбір әскери нысандары зымыран жүйелері, жойғыш ұшақтар және бақылау радарларымен жабдықталған [CFR, 2024]. Мысалы, Филиппинге тиесілі Титу аралынан небәрі 26 теңіз милі қашықтықтағы Мисчиф маржан аралында орналасқан Қытай базасында HQ-9B сияқты жерден әуе нысандарына қарсы зымыран жүйесі және YJ-12B типті кемеге қарсы зымырандар орналастырылғаны, сондай-ақ ангарларда жойғыш ұшақтардың сақталатыны белгілі болып отыр [Grossman, 2020]. Қытай осындай әскери нысандар арқылы Батыс Филиппин теңізінде тұрақты күш көрсетіп қана қоймай, даулы аймақтарда басқа мемлекеттердің нақты әрекеттерінің алдын алуды мақсат етеді. Сонымен қатар, Пекин патрульдік кемелер, жағалау күзеті флоты және азаматтық кейіптегі «теңіз милициясы» бөлімшелері арқылы өз орнын күшейтіп отыр. Осылайша Қытай кейде көрші елдердің балықшыларын қудалап, олардың егемендік аймақтарына кіруіне кедергі жасайды [The Guardian, 2024].
Нақтысында, 2023 жылы Қытайдың жағалау күзет қызметі Скарборо маңында балық аулап жүрген филиппиндік қайықтарға жоғары қысымды су зеңбіректерін қолданғаны және Филиппин кемелерінің жолын бөгегені әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып, аймақтағы шиеленісті одан әрі күшейтті. Бұл оқиғалар Маниланың Пекинге қарсы қатаң дипломатиялық наразылық ноталарын жолдауына себеп болды [The Guardian, 2024]. Осыған байланысты, 2023 жылғы тамызда Филиппин Президенті кіші Фердинанд Маркос 2023-2028 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясында Батыс Филиппин теңізіндегі егемендік құқықтарын қорғауды басты басымдық ретінде жариялап, Қытайдың өңірдегі қауіпсіздікке төндірген қатерлеріне қарсы қатаң ұстанымын білдірді [Филиппин үкіметі, 2023]. 2024 жылы қазанда Филиппин «Кешенді архипелагиялық қорғаныс тұжырымдамасы» (Comprehensive Archipelagic Defense Concept – CADC) аясында кең ауқымды теңіз қорғаныс стратегиясын қабылдап, осы шеңберде даулы аралдардағы инфрақұрылымды нығайтуға кірісті. Филиппин әскері 56 миллион долларлық жоба аясында Спратли топ аралдарының ең үлкені болған Титу аралындағы ұшып-қону жолағын кеңейту және жаңарту арқылы әскери қамтамасыз ету мүмкіндігін арттыруды жоспарлап отыр [Maitem, 2024]. 2025 жылы ақпанда Маркос әкімшілігі Қытайдың агрессивті қадамдарына қарсы тұратынын мәлімдеп, Филиппин Әскери-теңіз күштері мен Жағалау күзетінің аймақты тұрақты түрде шарлауын жалғастыратынын жариялады [Филиппин үкіметі, 2025].
Батыс Филиппин теңізіндегі жалғасып келе жатқан дағдарыс тек Қытай мен Филиппин арасындағы қақтығыс ғана емес, Оңтүстік-Шығыс Азиядағы басқа да көршілес мемлекеттерді қамтитын көпжақты мәселе. Оңтүстік Қытай теңізінің бүкіл аумағына қатысты Бруней, Малайзия, Вьетнам, Филиппин, Қытай және Тайванның бір-біріне қабаттасқан егемендік және теңіз құқығы талаптары бар. Батыс Филиппин теңізіндегі талас-тартыс Оңтүстік-Шығыс Азия елдері қауымдастығы (АСЕАН) үшін де маңызды сынақ алаңы. Бұл ретте, әртүрлі ұлттық мүдделерге қарамастан, АСЕАН елдері Оңтүстік Қытай теңізі мәселесінде ортақ ұстаным қалыптастыруға күш салып келеді. Алайда, АСЕАН ішіндегі көзқарастардың алшақтығы мен Қытайдың жеке мемлекеттермен қарым-қатынасындағы ықпалы салдарынан нақты ілгерілеу байқалмай отыр. Бұл тұрғыда аймақ елдері халықаралық құқық негізінде, әсіресе, БҰҰ-ның 1982 жылғы UNCLOS-қа сүйене отырып, айрықша экономикалық аймақтар мен құрлықтық қайраң сияқты теңіз құқықтарын бекітуге тырысып келеді. Дегенмен, Қытай UNCLOS-қа қатысушы бола тұра, оның негізгі қағидаларын сақтаудан бас тартып отыр. Сондықтан Филиппин бастаған АСЕАН елдері UNCLOS қағидаларына және 2016 жылғы халықаралық сот шешіміне сілтеме жасай отырып, АҚШ, Жапония, Аустралия және Еуропалық Одақ секілді сыртқы әріптестерінен қолдау табуға күш салуда.
Онсызда, Батыс Филиппин теңізін Филиппин мен АҚШ арасындағы ынтымақтастықтың басты аймағы ғана емес, шынтуайтында Қытайдың теңіз үстемдігін орнату әрекеттері мен АҚШ-тың оған қарсы стратегиясының нақты шарпысқан жері деуге болады. АҚШ Батыс Филиппин теңізін қамтыған тұтас Оңтүстік Қытай теңізіндегі жағдайды «Еркін және ашық Үнді-Тынық мұхиты» тұжырымдамасы аясында мұқият қадағалаумен қатар, Қытайдың теңіз иелігі бойынша шектен тыс талаптарына қарсы шығып, Филиппин сияқты одақтастарына қолдау көрсетіп отыр. Вашингтон Пекиннің Оңтүстік Қытай теңізіндегі талаптарын «заңсыз» деп танып, 1951 жылғы АҚШ-Филиппин өзара қорғаныс шарты шеңберінде Филиппиннің қауіпсіздігіне кепілдік міндеттемелерін тағы бір мәрте нақтылады. Нақтап айтқанда, 2023 жылы Пентагон АҚШ-Филиппин әскери одағының Оңтүстік Қытай теңізіндегі ықтимал қақтығыстарды да қамтитынын ресми түрде мәлімдеді [Pentagon, 2023]. Ал, 2025 жылы наурызда Манилаға сапары барысында АҚШ-тың жаңа Қорғаныс министрі Пит Хегсет Вашингтонның Манилаға озық әскери жабдықтар жеткізетінін атап өтті [RFA, 2023]. Осыдан-ақ, Батыс Филиппин теңізі АҚШ-тың Үнді-Тынық мұхиты стратегиясының маңызды құрамдас бөлігі екенін бағамдауға болады.
Қорытып келгенде, Батыс Филиппин теңізін қазіргі кезде Үнді-Тынық мұхиты аймағының ең сезімтал геосаяси шиеленіс ошақтарының бірі ретінде қарастыруға болады. Аталмыш аймақ бір жағынан Филиппин мен Қытай сияқты аймақ елдерінің ұлттық егемендік пен теңіз құқықтары бойынша өзара күресінің, екінші жағынан АҚШ пен Қытай арасындағы ғаламдық бәсекенің түйіскен жеріне айналды. Вашингтон мен Пекин арасындағы бұл бәсекелестік тек екі держава арасындағы ықпал қақтығысы ғана емес, сонымен қатар аймақ елдердің қауіпсіздік пен даму ұстанымдарына да тікелей әсер ететін жіктелу туғызып отыр. Осындай жағдайда Google карталарында «Батыс Филиппин теңізі» атауының белгіленуі Филиппин үшін символикалық жеңіс болумен қатар, ірі державалардың Үнді-Тынық мұхитындағы бәсекелестігінің цифрлық кеңістіктегі жаңа майданын көрсетіп тұрғандай. Бұл жағдайды тек картографиялық атау өзгерісі ғана емес, сонымен бірге халықаралық нормалар мен ұстанымдар үшін күрестің бір бөлігі деуге болады.
Дереккөздер:
CFR (2024). Оңтүстік Қытай теңізіндегі аумақтық даулар. Сілтеме: https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/territorial-disputes-south-china-sea. Қаралған уақыты: 18.04.2025.
Қытай СІМ (2025). Сыртқы істер министрлігінің өкілі Линь Цзяннің 2025 жылғы 15 сәуірдегі тұрақты баспасөз конференциясы. Сілтеме: https://www.mfa.gov.cn/eng/xw/fyrbt/202504/t20250415_11594942.html. Қаралған уақыты: 16.04.2025.
Evangelista, Katherine (2011). Филиппин әскері Оңтүстік Қытай теңізінің Батыс Филиппин теңізі деп аталуын қолдайды. Сілтеме: https://globalnation.inquirer.net/3504/ph-military-favors-calling-south-china-sea-as-western-philippine-sea. Қаралған уақыты: 16.04.2025.
Филиппин үкіметі (2012). №29Әкімшілік бұйрық. Сілтеме: https://www.officialgazette.gov.ph/2012/09/05/administrative-order-no-29-s-2012/. Қаралған уақыты: 17.04.2025.
Филиппин үкіметі (2025). Филиппин Батыс Филиппин теңізіндегі егемендік пен мүдделерін қорғауды жалғастырады. Сілтеме: https://pco.gov.ph/news_releases/ph-to-continue-defending-sovereign-territory-interests-in-wps/. Қаралған уақыты: 17.04.2025.
Филиппин үкіметі (2023). 2023-2028 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясы. Сілтеме: https://pco.gov.ph/wp-content/uploads/2023/08/20230810-EO-37-FRM.pdf. Қаралған уақыты: 17.04.2025.
Филиппин Сенаты (1978). №1599 Президент Жарлығы. Сілтеме: https://ldr.senate.gov.ph/legislative%2Bissuances/Presidential%20Decree%20No.%201599%2C%20s.%201978. Қаралған уақыты: 16.04.2025.
Филиппин Сенаты (2009). №9522 Президент Жарлығы. Сілтеме: https://web.senate.gov.ph/republic_acts/ra%209522.pdf. Қаралған уақыты: 16.04.2025.
Grossman, Derek (2020). Оңтүстік Қытай теңізіндегі әскери күш. Сілтеме: https://www.rand.org/pubs/external_publications/EP68058.html. Қаралған уақыты: 18.04.2025.
IAG (2013). Қытайдың Скарборо-ны басып алуы Филиппинді БҰҰ-ға жүгінуге мәжбүр етті. Сілтеме: https://www.iag.org.ph/think/1446-china-s-occupation-of-bajo-de-masinloc-gave-ph-no-choice-but-go-to-u-n. Қаралған уақыты: 17.04.2025.
Maitem, Geoffrey (2024). Филиппин Титу аралындағы 56 миллион долларлық жаңарту жобасы арқылы Оңтүстік Қытай теңізіндегі стратегиясын нығайтады. Сілтеме: https://www.scmp.com/week-asia/economics/article/3283913/philippines-strengthens-south-china-sea-strategy-us56-million-thitu-island-upgrade. Қаралған уақыты: 18.04.2025.
Nepomuceno, Priam (2025). Филиппин Қарулы күштері Google картасына Батыс Филиппин теңізінің енгізілуін қолдайды. Сілтеме: https://www.pna.gov.ph/articles/1248093. Қаралған уақыты: 16.04.2025.
Pentagon (2023). АҚШ Қорғаныс министрі Ллойд Ж. Остин III Филиппин Президенті кіші Фердинанд Маркоспен кездесті. Сілтеме: https://www.defense.gov/News/Transcripts/Transcript/Article/3383657/secretary-of-defense-lloyd-j-austin-iii-welcomes-philippines-president-ferdinan/. Қаралған уақыты: 21.04.2025.
Reuters (2016). Халықаралық сот Қытайдың Оңтүстік Қытай теңізіндегі тарихи құқық талабын жарамсыз деп таныды. Сілтеме: https://www.reuters.com/article/markets/commodities/tribunal-says-china-has-no-historic-title-over-south-china-sea-idUSL8N19Y02S/. Қаралған уақыты: 17.04.2025.
RFA (2023). АҚШ Филиппинге озық әскери техника жеткізеді. Сілтеме: https://www.rfa.org/english/southchinasea/2025/03/28/us-philippines-military-hardware-china/. Қаралған уақыты: 21.04.2025.
Сато, Т. (1961). Батыс Филиппин теңізі бассейнінің солтүстік шекарасындағы гуёт. Japanese Journal of Geology and Geography, 32(2): 153–157.
The Guardian (2024). Оңтүстік Қытай теңізі: негізгі мүйістер, рифтер мен аралдарға арналған визуалды нұсқаулық. Сілтеме: https://www.theguardian.com/world/article/2024/jul/30/south-china-sea-map-visual-guide-key-shoals-reefs-islands. Қаралған уақыты: 18.04.2025.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.