Адам миының қызметіне қатысты ғылым салалары пайда болғаннан бері көптеген зерттеулер жүзеге асырылды. Нейрология, физиология, неврология, психология, жасанды интеллект және когнитология сынды салаларда адам миының оң және сол жақ жартысына әртүрлі эксперименттер жасалып, болжамдар мен пайымдаулар айтылды. Осы уақытқа дейін халық санасында адам миының оң және сол жақ бөлігіне тән өзіндік функциясы мен ерекшеліктерін ескермей, мидың оң бөлігіне қарағанда сол жақ жартысы (доминант) қызмет атқарады деген түсініктер өмір сүріп келеді. 1970 жылдардан кейін адам миының оң және сол бөлігінің қызметін анықтау мақсатындағы эксперименттер көбейді. Соның бірі – электрлік әсер ету тәжірибесін сынақтан өткізу арқылы мидың екі бөлігінің өзіне тән ерекшелігі мен атқаратын қызметін жан-жақты анықтай түсті. «Мидың сол жағына лингвистикалық, символикалық, дедуктивтік, интеллектуалды, рационалды-логикалық сипаттар, ал оң жағына образдылық, интуитивтілік» тән екендігі айқындалды (Николаенко, 2005). Демек, адам миының оң жақ бөлігі образды, иррационалды келсе, сол жағы логикалық тұрғыда ойлауға, талдау жасауға, күрмеуі қиын мәселелерді шешуге бағытталады. Адам қоршаған ортадағы ақпаратты көру, сез(ін)у және тыңдау қабілеттерінің арқасында қабылдайтын болса, соның 90 пайызы көзбен көру арқылы миға, ойлау жүйесіне енеді. Оң жақ ми мағынасы бойынша алыс жатқан сөздерді ассоциацияласа (өмір – саяхат, көктем – жастық), мидың сол бөлігі семантикасы өте жақын келетін сөздерді байланыстыруға тырысады (сұйықтық – су; білім – кітап) (Николаенко, 2005). Адамның ойлау әрекеті ақпарат қабылдайтын қабілеттермен тікелей байланысты. «Ортаңғы ми бөліктері көру және есту рефлекстерін бақылайды» (Шульц, Шульц, 2018). Сонымен қатар, болашақта адамның ақпарат қабылдайтын басқа қабілеттерінің де ашылуы ғажап емес. Мысалы, америкалық өнертапқыш Илон Маск алдағы он жылдың ішінде әлемнің әрбір нүктесін тегін интернетпен қамтамасыз етуге дайындық жүргізіп жатқанын хабарлаған кезде болашақта тұрғындар интернетті оймен басқаруы мүмкін деп болжам жасады (ernur.kz, 2019).
Н. Николаенконың зерттеулеріне назар салсақ, адамның сол жақ миы оң қолын және оң жақ миы сол қолын басқарады. Тәжірибе жүргізгенде куб пен үйдің үшөлшемді суретін салу барысында науқас адамның сол қолынан шыққан сурет түпнұсқаға барынша жақын келген. Бұл тұста зерттеуші кеңістіктегі нысандарды қабылдауда мидың оң бөлігінің қызметін ерекше атап көрсетеді. Адамның оң жақ миы түрлі психикалық ауруға шалдықса, оның айналадағы нысандарды көру, есту қабілеті бұзылады. Демек, көркем шығарма тудыруда айнала-кеңістіктегі нысандарды поэтикалық тұрғыда қабылдауда автор миының оң жақ жартысы белсенді қызмет атқарады деген болжамға келеміз. Ал көркем мәтін образдар мен таңбалардың жиынтығынан тұратыны белгілі. Сол жақ ми сөздерден сөйлем түзуге, грамматикалық тұрғыда сауатты мәтін құрастыруға, тұжырымдарды талдауға бағытталған (Иванов, 1983).
Сонымен қатар, когнитивтік пәнаралық зерттеулер адам миына қатысты әртүрлі ғылымдардың жетістіктеріне сүйену арқылы жазушы немесе ақынның көркем шығарма тудыруда оның ақыл-ой қызметінің ерекшеліктеріне назар аударады. Когнитивист-әдебиеттанушылардың когнитивтік поэтика саласын жаңғыртуының басты себебі – көркем әдебиеттің адамның / автордың ақыл-ой қызметінің жемісі екендігіне баса назар аудару. Екінші жағынан, көркем туындының қабылдаушы ортаның / оқырманның менталды үдерістеріне әсер ету жолдарын тереңірек зерттеу. Зерттеулерге сәйкес, көркем шығарма тудыруда адам миындағы тәуелсіз модульдер ерекше қызмет атқарады. Қоршаған ортадағы ақпаратты қабылдап, өңдеумен айналысатын көру, сезу, кинестетикалық, концептуалдық және лингвистикалық модульдер өмір сүреді (Лозинская, 2007). Бұл модульдер айналадан ең қажетті деген ақпаратты қабылдайды да, мидағы орталық процессор бұрыннан өзінде сақталған ақпараттармен біріктіріп өңдеп, адам миында менталды репрезентация жасап, әрекетке енгізеді. Сонымен қатар, адам миы әлем көрінісін тұтас емес, үзік-үзік (дискретті) түрде қабылдайды (Лозинская, 2007). Әлемнің тұтас бейнесінің көшірмесін жасауға тек көркем шығарма ғана қабілетті.
Адам миындағы тәуелсіз модульдер билингв жазушылардың шығармашылығында ерекше қызмет атқарады. Тәжірибе барысында мидың сол бөлігіне қысым түсіріп, оң жағын белсенді қызметке енгізгенде орыс тілін жоғары деңгейде меңгерген пациент өз ана тілі – түркімен тілінде сөйлеген. Сынақты ми бөліктеріне ауыстырып жүргізгенде сол пациент орыс тілінде сөйлей бастаған (Черниговская, Балонов, Деглин, 1983). Тәжірибеден байқағанымыздай, шет тілдерін меңгеруге мидың оң бөлігі ерекше ықпал етеді. Қазақстанда ұлты қазақ, бірақ орыс тілінде жазатын авторлар (бұның ішінде ақын, ғалым-лингвист ретінде түркі дүниесінің дамуына айрықша еңбек сіңірген Олжас Сүлейменовтің есімі ерекше аталады) көп кездеседі. Олар қазақ әдебиетінің дамуына ерекше үлес қосты. Солардың қатарынан аудармашы әрі жазушы Аслан Жақсылықов орыс тілінде «Малғұнның түстері» («Сны окаянных») деп аталатын романдар сериясын жазған. Романның көркемдік тілі өте күрделі деп айтуға болады. Көркем әдебиет оқуға дағдыланбаған оқырманға бұл романдағы ой қабаттарын, мәтін деңгейлерін ажырату қиынға соғады. Сондай-ақ, автордың ойлау жүйесін, мәтіндегі символдық таңбаларды түсіну де оңай емес.
ХХІ ғасырға «мидың сол жақ жартысымен ойлайтындар дәуірі» деген сипаттама беруге болады. Технология арқылы адамзаттың болашағына қатысты жасалған зерттеулер мен бүгінгі биологиялық, ақпараттық, ғарыштық, жаратылыстану, т.б. ғылымдары қол жеткізген жаңалықтар көркем әдебиеттің стиліне де ықпал етті. Қазақ әдебиеті контексінде алып қарайтын болсақ, ХХ ғасырда тілі көркем шығармалар көптеп жазылса, қазіргі буын жазушылары қысқа және қарапайым сөйлемдермен әдебиет тудыруға тырысады. Бүгінгі қысқа және нақты жазғанды (Э. Хемингуэйдің «айсберг» әдісімен жазу) ұнататын авторлар саналы түрде осындай қадамға барады. Алайда бұрынғы әшекейлі стилді ұнататын жазушылар мен оқырмандар да көп кездеседі. Кейбір аға буын жазушы, ақындар мен зерттеушілер қысқа, нақты жазатын қазіргі жас авторларды көркем шығарма жазудың техникасын жеткілікті меңгермеген деп есептейді (Жұмақаева, 2020). Көркем шығармада терең ой да, көркемдік тіл де болуы қажет. Дегенмен, әдебиет сыншылары әдебиетке ықпал ететін факторларды да ескергені жөн.
Сонымен қатар, «жеке әдеби шығармашылықта мидың оң бөлігіне тән көркемдік ойлау үдерісі қырық жасқа дейін «жанып» тұрса, арықарай сарқылып, мидың рационалды ойлайтын сол бөлігіне тән қарттық даналық пайда болады. Бұл кездерде шығармашылық белсенділік төмендеп, суреткер поэзия мен драматургиядан прозаға, одан кейін публицистикаға ауысады» (Сафронова, 2006). Әдебиет тарихында мұндай тәжірибе жиі кездеседі. Мысалы, қазақтың көрнекті жазушысы Ілияс Есенберлин, Әбіш Кекілбаев шығармашылықтарын өлең жазудан бастаған. Орыстың танымал ақыны А.С. Пушкин де өмірінің соңында проза жазған. Тіпті, ХХ ғасыр басындағы М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев сынды Алаш арыстары әдебиеттің көп жанрында қалам тербегені белгілі.
Қорыта келгенде, «AP09259694 Қазіргі әдебиеттану және когнитивтік парадигма» атты ғылыми жоба аясында жүргізген зерттеулерімізге сәйкес, шығармашылықпен айналысуда автордың ми механизмдерінің – мидың оң және сол жақ бөліктерінің қызметіне тән өзіндік ерекшеліктері сарапталды. Адам миының сол жақ жарты шарына қарағанда оң жақ бөлігі көркем шығармашылық тудыруға бейім келеді. Сонымен қатар, қазіргі уақытта Интернет пен технология қарқынды дамуы мен өнертабыстардың ашылуы көркем әдебиет стиліне де (көлемі, суреттеудің әдіс-тәсілдері) де айтарлықтай әсер етті.
Көркем әдебиеттегі кейіпкер мен автордың ақыл-ой қызметінің ерекшеліктерін, сана-сезімі мен әдебиеттің тұтас көркемдік жүйесін жаңа қырынан – когнитивтік парадигмада зерттеу маңызы әрі өзекті саналады. Мұндай зерттеулер өнімділігі мен әлеуеті тұрғысынан алғанда гуманитариядағы әдебиеттану саласын жоғары сатыға көтеруге және көркем әдебиет контексінде адам миының механизмдеріне қатысты жаңаша пайымдаулар ұсынуға ықпал етеді.
Дереккөз:
Береке Жұмақаева (2020). «Үздіксіз әуез» қандай әңгіме?. Сілтеме: https://qazaqadebieti.kz/24476/zdiksiz-auez-andaj-gime. Қаралған уақыты: 23.09.2021.
Дуэйн Шульц, Сидни Эллен Шульц (2018).
Қазіргі психология тарихы. 11-басылым. – Алматы: Ұлттық аударма бюросы. 448 б. Сілтеме: https://openu.kz/ru/books/19. Қаралған уақыты: 23.09.2021.
Ernur.kz (2019). Барлық адам тегін ғаламтор желісін пайдаланады. Сілтеме: http://ernur.kz/gadzhetter/barlyk-adam-tegin-ghalamtor-zhelisin-paidalanady. Қаралған уақыты: 21.09.2021
Евгения Лозинская (2007). Литература как мышление: когнитивное литературоведение на рубеже ХХ-ХХІ веков. – Москва: ИНИОН РАН, 2007. – 166 с. Сілтеме: https://docplayer.com/68662370-Literatura-kak-myshlenie.html. Қаралған уақыты: 25.08.2021.
Зара Минц (1983). Текст и культура. Ученые записки Тартуского государственного университета: 635. Тарту: Тартуский государственный университет, 154 с.
Людмила Сафронова (2016). Поэтика романа В.Пелевина «Ампир В» в аспекте когнитивного литературоведения // Cuadernos de Rusística Española: 12. 71-83.
Николай Николаенко (2005). Психология творчества. Учебное пособие. 277 с.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.
Айнур Ахметова, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетіне қарасты Еуразия ғылыми-зерттеу институтының зерттеушісі. «6D021400 – Әдебиеттану» мамандығы бойынша PhD, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде бакалавриат (2006-2010 жж.), магистратура (2011-2013 жж.) және докторантурада (2016-2019 жж.) білім алған. 2020 жылы «ХХІ ғасырдағы (2000-2015 жж.) қазақ романындағы «Мәңгілік ел» концепті» тақырыбында докторлық диссертация қорғаған.