Диаспоралогия – көші-қон, мәдени, тарихи және басқа да көптеген әртүрлі себептерге байланысты туған жерінен тыс жерде тұратын қауымдастықтарды зерттейтін зерттеу саласы болып табылады. Мұндай зерттеулер көбінесе диаспора тобының бір немесе бірнеше әлеуметтік және экономикалық интеграциясын қабылдаушы ел қоғамына бейімделуін, бірегейлігін, мәдениетін, жұмыс күші мен туған жерімен байланысына және басқа да мәселелерді қарастырады. Қазақ диаспорасы туралы зерттеулерге қарасақ, зерттеулердің басым бөлігі осы шеңберде жалғасын тауып жатқанын байқауға болады. Бұл талдауда тәуелсіздік алған жылдардан бері қазақ зерттеушілерінің қазақ диаспорасына қатысты жүргізген түрлі зерттеулері туралы жалпы мағлұматтар беріліп, осы үдерісте байқалған өзгерістер сөз болады. Ендеше, қазақ диаспорасына қатысты зерттеулердегі тың бағыттарды ашып, тақырыптық тұрғыдан да, географиялық орналасуы жағынан да назар аударарлық қандай өзгерістер болғанын ашып көрсетуге тырысамыз.
Біріншіден, қазақ зерттеушілері қазақ диаспорасы туралы зерттеулерінде әр кезеңде әртүрлі тақырыптарға қызығушылық танытқанын байқауға болады. 1990 жылдардағы қызықты тақырыптардың басында қазақ диаспорасының жалпы саны, олардың қай елдерде өмір сүргені, бұл елдерге қоныс аудару тарихы мен жалпы өмір сүру жағдайлары сөз болды. 2000-2010 жылдар аралығында белгілі бір елде тұратын қазақ диаспорасы топтары іріктеліп, олардың өмірі туралы егжей-тегжейлі зерттеулер жүргізілді. 2010 жылдан кейін түрік мемлекеттерінде құрылған және түрік мәдениеті мен тарихын зерттейтін ұйымдардың жасаған мүмкіндіктері мен тенденцияларымен қатар қазақ диаспорасының тарихына қатысты зерттеулердің де арта түскені байқалады.
Осы тұрғыда қазақстандық зерттеушілердің еңбектеріне тоқталсақ, алғашқы зерттеулердің тарих, әлеуметтану, демография сияқты салаларға бағытталғанын байқауға болады. Бұл зерттеушілердің қатарына Ә.Қ.Арғынбаев, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Есім, С.Е. Нұрмұратов, М.Б. Тәтімов және т.б еңбектерін санауға болады. Бұл авторлардың еңбектері 1992 жылы шыққан ҚР ҰҒА Философия институтының «Қазақ диаспорасының ғылыми-зерттеу мәселелері» жинағына енді [Қазақ диаспорасының ғылыми-зерттеу мәселелері, 1992]. Жинақта А.Н.Нысанбаев шетелдегі қазақтардың саны 3 миллионнан асады деп, тақырыптың маңыздылығына назар аудару мақсатында диаспора ғылыми-зерттеу институтын құруды ұсынады [Нысанбаев, 1992]. 1992 жылы А.Қ.Арғынбаев еңбегінде демографиялық мәселелерге тағы да тоқталып, шетелдегі қазақ диаспорасының жалпы жағдайын қарастырады [Арғынбаев, 1992]. Сол сияқты қазақ диаспорасының қалыптасуы мен атажұртқа оралуы М.Б. Тәтімовтың «Қазақ әлемі: қазақ қанша?» атты зерттеуінде қазақ диаспоралары мен олардың қоныстанған жерлерінің санына қарай демографиялық көрсеткіштерді анықтауға баса назар аударылған [Тәтімов, 1993]. Көріп отырғанымыздай, тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы қазақ диаспорасының маңызды бөлігі дүние жүзінде қанша диаспора бар және олар қай елдерде тұрады деген тақырыптардан тұрады.
Кейінгі жылдары еліміздің ғылыми мекемелерінің қолдауымен және осы ғылыми бағытқа деген қызығушылықтың артуына байланысты диаспоралық зерттеулердегі отандық зерттеулер көбейе бастады. Мысалы, 1994 жылы Б.Қ. Қалшабаеваның «Өзбекстандағы қазақтар (Солтүстік-Шығыс өңірінің деректері бойынша)» атты докторлық диссертациясында Өзбекстан қазақтарының тарихы мен қазіргі жағдайы туралы маңызды тұжырымдар бар [Қалшабаева, 1994]. Г.М.Меңдіқұлованың «Қазақ диаспорасының тарихи тағдыры: оның пайда болуы мен дамуы» атты еңбегінде Қытайдағы, Ресейдегі және Өзбекестандағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық және рухани-мәдени ерекшеліктерімен қатар «қазақ диаспорасы» ұғымының қолданылуына қатысты өзіндік көзқарастары берілген [Меңдіқұлова, 1997]. Зерттеушілер арасында аймақтық ерекшелікке бағытталған бұл зерттеулердің көбейіп келе жатқаны байқалады, оны бұрынғы зерттеулерден фокус ретінде ерекшеленетіні байқалады. Мысалы, У.Х.Шалекенов пен М.Х.Шалекеновтың «Амудария және Сырдария халықтарының XVIII-XX ғғ. «Тарих және этнология» зерттеуі осы аймақтарда тұратын қазақ диаспорасының егіншілік, мал шаруашылығы, балық шаруашылығы және жалпы экономикалық өмірі туралы мәлімет береді [Шалекенов, 2003].
2000 жылдары қазақ диаспорасының атажұртына оралуына жағдай жасаған «Нұрлы Көш» мемлекет бағдарламасы зерттеулердегі жаңа тенденциялардың қалыптасуына жол ашты.
Мысалы, 1990 жылдары Қазақстанға жаппай қоныс аударған Моңғолия қазақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайын Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Стратегиялық зерттеулер институтының ғылыми қызметкерлері зерттеп, бірқатар зерттеулері жарық көрді. Осы зерттеулер аясында Моңғолиядан Қазақстанға көшу себептері мен Моңғолиядағы қазақ диаспорасының өмірінің тарихи-мәдени байланыстары туралы мәліметтер беріледі. Басқа да зерттеулерге көз жүгіртсек, З. Қинаятұлының бұл мәселеге қатысты зерттеулері көп және ол Моңғолиядан Қазақстанға көшіп келген қазақтардың қатарында деп айта аламыз [Қинаятұлы, 2001; Қинаятұлы, 2007]. Сонымен қатар, 2001-2013 жылдар аралығында С.Е. Әжіғалидің жетекшілігімен Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Этнология және антропология бөлімінің ғылыми қызметкерлері Моңғолия қазақтары арасында 11 кешенді этнографиялық далалық зерттеулер жүргізді. Сонымен қатар, А.А.Бақтыбаеваның «1920-1930 жылдардағы Өзбекстандағы қазақ диаспорасы: (тарихи аспекті)» [Бақтыбаева, 2000] атты докторлық диссертациясы және Қ.И. Қобландиннің «ХІХ-ХХІ ғасырлардағы Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және қазіргі дамуы» [Кобыландын, 2008] тақырыбындағы докторлық диссертациясын және К.И. Қобландин мен Г.М.Меңдіқұлованың «Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және қазіргі дамуы» атты монографиясын аймақтық және елдік бағытты ұстанатын маңызды зерттеулердің қатарына жатқызуға болады [Қобыландин, 2009].
2010 жылдан кейінгі кезеңде түрік мемлекеттері арасындағы жақындасу үдерісінің күшеюі қазақ диаспоралогия ғылымына оң әсерін тигізді. Мысалы, 2014 жылы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология «Орталық Азиядағы қазақ диаспорасы: тарих – мәдениет – ескерткіштер» атты кітап шығарды институты [Орталық Азиядағы қазақ диаспорасы, 2014]. Кітапқа шетелдегі қазақтар арасында жүргізілген кең ауқымды далалық зерттеулер мен түрлі тақырыптар бойынша жүргізілген зерттеулердің нәтижелері енгізілді. Бұдан басқа, 2015 жылы Д. Баймолданың «Еуропадағы қазақтар (тарихы және қазіргі жағдайы)» [Баймолда, 2015], Сол сияқты К.Н. Балтабаеваның «Қазақ диаспорасы және оның оралуы (1990-2010)» атты монографиясы жарық көрді [Балтабаева, 2015] және А.Қ. Бейсеғұлованың «Қазақ диаспорасының этникалық бірегейлігі: Түркия мен Өзбекстан қазақтарының салыстырмалы талдауы» [Kaznu.edu.kz, 2022] атты докторлық диссертациясын қорғады.
Қазақ диаспорасына қатысты соңғы зерттеулерде салыстырмалы зерттеулер тек бір елдегі диаспора тобымен ғана шектеліп қалмай, басқа да елдердегі диаспоралармен салыстырулар көбейіп келе жатыр. Мұны Батыс антропологиялық мектептерінің зерттеу әдістерінің мазмұнды талдауы мен зерттеу әдістерінде кеңінен бейімделе бастағанын айтуға болады. Осындай академиялық зерттеулермен қатар университеттердің кейбір кафедралары «Қазақ диаспорасының тарихы мен мәдениеті» тақырыбында дәріс оқи бастады. Болашақта бұл бастама қазақ диаспоратану ғылымына деген қызығушылықты арттырып, жас зерттеушілердің осы мәселеге өзіндік үлес қосуына негіз бола алады.
Қорытындылай келе, бүгінгі таңда қазақ диаспорасына қатысты көптеген зерттеулер мен зерттеу жобалары ауқымды түрде жүргізілуде. Олардың басым көпшілігі Орталық Азия елдеріндегі қазақтар туралы зерттеулерді қамтиды. Бүгінгі жүргізіліп жатқан зерттеулер тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы зерттеулерден біршама ерекшеленеді. Мұны ғылыми зерттеулердегі әдістемелік ұстанымдардан да байқауға болады. Мұндағы ең үлкен айырмашылық – жаңа зерттеулерде пәнаралық байланыстарды тиімді пайдалану болып табылады. Болашақта қазақ диаспорасын зерттеуді ілгері жылжыту үшін пәнаралық және салыстырмалы зерттеулерді жалғастыруды қажет етеді. Бұл жаңа мүмкіндіктер мен зерттеу бағыттарын ашу арқылы қазақ диаспорасы туралы зерттеулерді одан әрі дамытуға көмектеседі.
Дереккөз:
1 Арғынбаев, Ә.Қ. (1992). Қазақ диаспорасын зерттеудің өзекті мәселесі. Қазақ диаспорасының ғылыми зерттеу мәселелері. жалпы. ред. Арғынбаев Ә.Қ. – Алматы: Фәлсафа ин-ты. – 99 б.
2 Баймолда, Д. (2015). Еуропадағы қазақтар (тарихы және бүгінгі жағдайы). – Алматы: Атажұрт. – 192 б.
3 Бактибаева, А.А. (2000). Казахская диаспора в Узбекистане в 1920–1930 гг.: (исторический аспект): дисс. к.и.н. – Алматы: КазНУ. – 130 с.
4 Балтабаева, К.Н., Мамашев, Т.А., Ермекбай, Ж.А., Баймагамбетова, А.Ж. (2015). Казахская диаспора и репатриация (1991-2010). Алматы: “Елтаным”. 568 с.
5 Қазақ диаспорасының ғылыми зерттеу мәселелері (1992). Қазақ диаспорасының ғылыми зерттеу мәселелері. жалпы. ред. Арғынбаев Ә.Қ. – Алматы: Фәлсафа ин-ты. – 99 б.
6 Қалшабаева, Б.К. (1994). Өзбекстандағы қазақтар (солтүстік-шығыс аймағы деректер бойынша): тарих ғыл. канд. дисс. . Алматы: Қазақ мемлекет. ұлт. ун-ті. – 217 б.
7 Kaznu.edu.kz (2022). Бейсегулова А.К. “Қазақ диаспорасының этникалық бірегейлігі: Түркия және Өзбекстан қазақтарын салыстырмалы талдау” Cілтеме: https://www.kaznu.edu.kz/ru/18142/page/. Қаралған уақыты: 26.04.2022.
8 Қинаятұлы, З. (2001). Моңғолиядағы қазақтар. – Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. – 320 б.
9 Қинаятұлы, З. (2007). Моңғолиядағы қазақтар. – Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. – 256 б.
10 Қобландин, К.И. (2008). История и современное развитие казахов в Узбекистане в XIX–XXI вв.: автореф. д.и.н. – Алматы: Ин-т востоковедения им Р.Б. Сулейменова. – 54 с.
11 Қобыландин, К.И., Мендіқұлова, Г.М. (2009). Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы. – Алматы: ДҚҚ. – 296 б.
12 Мендикулова, Г.М. (1997). Исторические судьбы казахской диаспоры: происхождение и развитие. – Алматы: Ғылым. – 262 с.
13 Нысанбаев, Ә.Н. (1992). Алғы сөз Қазақ диаспорасының ғылыми зерттеу мәселелері. жалпы. ред. Арғынбаев Ә.Қ. – Алматы: Фәлсафа ин-ты. – 99 б.
14 Орталық Азия қазақ диаспорасы: тарих – мәдениет – ескерткіштер. (2014). Халықаралық ғылыми конф. материалдары. (Алматы қаласы, 5 желтоқсан 2014 жыл). Жауапты құраст. ред. С.Е. Әжіғали. Алматы. 425 б.
15 Тәтімов М. (1993). Қазақ әлемі: қазақтың саны қанша?: (қазақ қашан, қайдан қуылған, қырылған және атылған?). – Алматы: Атамұра-Қазақстан. –160 б.
16 Шалекенов У.Х., Шалекенов М.У. (2003). История и этнология народов Амударьи и Сырдарьи в XVIII–XX вв. – Алматы: Қазақ университеті. – 315 с.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.