Diaspora araştırmaları göç, kültür, tarih ve pek çok farklı alanla disiplinle ilişkili olup kendi ana vatanları dışında yaşayan toplulukları inceleyen bir çalışma alanıdır. Bu tür çalışmalar çoğunlukla bir diaspora grubuna odaklanarak onların ev sahibi ülke toplumuna sosyal ve ekonomik entegrasyonu, kimlik, kültür, iş gücü ve anavatanları ile bağları ve diğer konuların birini veya birkaçını birden ele alır. Kazak diasporasına yönelik çalışmalara baktığımızda çoğu çalışmanın bu çerçevede devam ettirildiği görülmektedir. Bu analizde bağımsızlıktan bugüne kadar Kazak diasporası üzerine Kazakistanlı araştırmacılar tarafından yapılan çeşitli araştırmalar hakkında genel bilgi verilerek, bu süreç içerisinde söz konusu çalışmalarda görülen değişikliklere de değinilecektir. Böylece Kazak diasporası üzerine yürütülen çalışmalar içerisindeki yeni eğilimler ile ilgi odağının hem konular açısından hem de coğrafi konum bakımından ne tür değişimlerden geçtiğini ortaya koymaya çalışacağız.
Öncelikle, Kazakistanlı araştırmacıların Kazak diasporasına yönelik araştırmalarında farklı dönemlerde değişik konulara ilgi duyduklarını söylemek mümkündür. 1990’lı yıllarda merak edilen konuların başında Kazak diasporasının toplam sayısı, hangi ülkelerde yaşadıkları, bu ülkelere göç tarihi ve genel yaşam koşulları ele alınmıştır. 2000-2010 yılları arasında çoğunlukla belirli bir ülkede yaşayan Kazak diaspora grupları seçilerek onların hayatları hakkında detaylı araştırmalar yapılmaya çalışılmıştır. 2010’dan sonra ise Türk devletlerinde kurulan ve Türk kültürü ve tarihini araştıran kuruluşların oluşturduğu imkanlar ve eğilimlere paralel olarak Kazak diasporasının tarihine yönelik çalışmaların artmakta olduğu görülmektedir.
Bu bağlamda Kazakistanlı araştırmacıların çalışmaları hakkında genel bilgilerin yanında ne tür konuları incelediklerine değinecek olursak, ilk çalışmaların, tarih, sosyoloji ve demografi gibi alanlarda yoğunlaştığı görülebilir. Bu araştırmacıların arasında A. K. Argınbayev, A. N. Nısanbayev, G. Yesim, S. E. Nurmuratov, M. B. Tatimov ve diğerlerinin eserlerini sıralamak mümkündür. Bu yazarların çalışmaları 1992 yılında yayımlanan Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Felsefe Enstitüsü’nün “Kazak Diasporası’nın Bilimsel Araştırma Meseleleri” (Kazak Diasporası’nın Bilimsel Araştırma Meseleleri, 1992) adlı kitapta yer almıştır. Kitabın içerisinde A. N. Nısanbayev, yurtdışındaki Kazakların sayısının 3 milyondan fazla olduğunu ileri sürerek, konunun ehemmiyetine dikkat çekilmesi adına bir diaspora araştırma enstitüsünün kurulmasını da önermektedir [Nısanbayev, 1992]. A. K. Argınbayev’in 1992’deki eserinde ise yine demografik hususlara değinilerek Kazak diasporasının yurtdışındaki genel ahvali incelenmiştir [Argınbayev, 1992]. Aynı şekilde Kazak diasporasının oluşumu ve anavatana geri dönüş konuları M. B. Tatimov’un “Kazak Dünyası: Kazak’ın Sayısı Kaç?” başlıklı çalışmasında Kazak diasporasının sayısı ve yerleşim yerleri esas alınarak demografik göstergelerin belirlenmesine odaklanılmıştır [Tatimov, 1993]. Görüldüğü üzere bağımsızlıktan sonraki yıllarda Kazak diasporası çalışmalarının önemli bir bölümü, dünya çapında ne kadar diasporanın olduğu ve hangi ülkelerde yaşadıklarına dair genel bilgilerin bulunduğu konulardan oluşmaktadır.
İlerleyen yıllarda devletin ilgili kurumlarının araştırma destekleri ile konuya yönelik ilginin artması ile diaspora araştırmalarında ülke bazlı çalışmalar çoğalmaya başlamıştır. B. K. Kalşabayeva’nın 1994 yılında savunduğu “Özbekistan’da Kazaklar (Kuzey-Doğu bölgesi verilerine göre)” başlıklı doktora tezi Özbekistan Kazaklarının tarihi ve mevcut durumu üzerine önemli bulguları içermektedir [Kalşabayeva, 1994]. G. M. Mendikulova’nın “Kazak Diasporasının Tarihi Kaderi: Kökeni ve Gelişimi” adlı çalışması Çin, Rusya, ve Özbekistan’daki Kazakların sosyo-ekonomik ve manevi-kültürel özellikleri konularına ek olarak “Kazak Diasporası” kavramının da kullanılışı üzerine görüşlerini sunmaktadır [Mendikulova, 1997]. Araştırmacılar arasında bu bölge ve ülke odaklı çalışmaların giderek arttığı ve böylece önceki araştırmalardan odak noktası olarak ayrıştıkları görülmektedir. Örneğin U. H. Şalekenov ile M. H. Şalekenov’un “Amuderya ve Sırderya Halklarının XVIII–XX yy. Tarihi ve Etnolojisi” çalışması bu bölgelerde ikamet eden Kazak diasporasının tarım, hayvancılık, balıkçılık ve genel anlamda ekonomik yaşamları hakkında bizlere bilgiler vermektedir [Şalekenov, 2003].
Araştırmalardaki bu eğilimin yaygınlaşmasına Kazak diasporasının ana vatanına geri dönmesine kolaylık sağlayan ve 2000’li yıllarda yeniden canlandırılarak sonrasında “Nurlu Göç” (Nurlu Kosh) adını da alan devlet desteğinin neden olduğu ortamın da etkili olduğunu ifade edebiliriz.
Örneğin Kazakistan’a 1990’lı yıllarda Moğolistan’dan toplu olarak göç eden Kazakların sosyo-ekonomik durumlarını, Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’na bağlı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü araştırmacıları inceleyerek bir takım çalışmalar yayımlamıştır. Bu araştırmalar kapsamında Moğolistan’dan Kazakistan’a göçün nedenleri ile Kazak diasporasının Moğolistan’daki yaşamlarının tarihi, kültürel etkileşimleri hakkında bilgiler verilmektedir. Diğer bazı araştırmalara bakacak olursak Z. Kinayatulı’nın da bu konuda pek çok araştırması bulunduğunu ve kendisinin de Moğolistan’dan Kazakistan’a göçüp gelen Kazaklar arasında yer aldığını ifade edebiliriz [Kinayatulı, 2001; Kinayatulı, 2007]. Dahası 2001-2013 yılları arasında S. E. Azhigali’nin başkanlığındaki Ş. Ş. Valihanov Tarih ve Etnoloji Enstitüsü’nün Etnoloji ve Antropoloji Bölümü araştırmacıları Moğolistan Kazakları ile ilgili kapsamlı 11 etnografik saha araştırması yapmıştır. A. A. Baktıbayeva’nın “1920-1930 Yıllarında Özbekistan’da Kazak Diasporası: (tarihi yönü)” başlıklı doktora tezi (Baktıbayeva, 2000) ve K. İ. Kobılandin’in 2008 yılında “XIX–XXI yüzyıllarda Özbekistan’daki Kazakların Tarihi ve Çağdaş Gelişimi” konulu doktora tezi [Kobılandin, 2008] ile K. İ. Kobılandin ve G. M. Mendikulova’nın “Özbekistan’daki Kazakların Tarihi ve Modern Gelişimi” monografisi bölge ve ülke odaklı yaklaşımın izinden giden önemli çalışmalar arasında gösterilebilir.
2010 sonrası dönemde Türk Devletleri arasındaki entegrasyon sürecinin güçlenmesi, Kazak diasporası çalışmalarına da yansıtmıştır. Örneğin, 2014 yılında Ş. Ş. Valihanov Tarih ve Etnoloji Enstitüsü tarafından “Orta Asya’nın Kazak Diasporası: Tarih – Kültür – Anıtlar” adlı bir kitap yayımlanmıştır [Orta Asya Diasporası, 2014]. Kitapta yurtdışındaki Kazaklar hakkında gerçekleştirilen kapsamlı saha araştırma çalışmalarının sonuçları ile çeşitli konularda yürütülen araştırmalar yer almıştır. Bunlara ek olarak 2015 yılında D. Baymolda’nın “Avrupa’daki Kazaklar (Tarihi ve bugünkü durumu)” [Baymolda, 2015], K. N. Baltabayeva’nın “Kazak Diasporası ve Geri Dönüş (1990-2010)” adlı monografisi [Baltabayeva, 2015] ile A. K. Beysegulova’nın “Kazak Diasporasının Etnik Kimliği: Türkiye ve Özbekistan Kazaklarının Karşılaştırmalı Analizi” doktora tezi gibi araştırmalar da yayımlanmıştır [Kaznu.edu.kz, 2022].
Son zamanlardaki Kazak diasporası üzerine yapılan araştırmalarda bir ülkedeki diaspora grubu ile sınırlı kalmayan karşılaştırmalı çalışmaların artmakta olduğu ve içerik analizlerinde ve araştırma metotlarında Batı antropolojik okullarının araştırma yöntemlerinin yaygınlaşmaya başladığı ifade edilebilir. Tüm bu akademik çalışmalara ek olarak bazı üniversite bölümlerinde “Kazak Diasporasının Tarihi ve Kültürü” gibi başlıklarda dersler verilmeye başlanmıştır. Bu inisiyatif, gelecekte Kazak diasporası çalışmalarına olan ilgiyi artırarak genç araştırmacıların da bu alana yoğunlaşmalarına katkı sağlayabilir.
Sonuç olarak, günümüzde Kazak diasporası ile ilgili pek çok araştırma ve projenin geniş çapta yürütüldüğü görülmektedir. Bunların büyük çoğunluğu Orta Asya ülkelerindeki Kazaklar ile ilgili yapılan araştırmalardır. Bugünlerde yürütülmekte olan araştırmalar bağımsızlığın ilk yıllarında yapılan araştırmalardan oldukça farklıdır. Bunu, araştırma çalışmalarındaki metodolojik yöntemlerden de fark etmek mümkündür. Buradaki en büyük fark ise disiplinlerarası bakışın yeni çalışmalarda etkin bir şekilde kullanılmasıdır. Kazak diasporası araştırmalarının daha da ileriye götürülmesi için disiplinlerarası ve karşılaştırmalı araştırmaların geliştirilerek devam ettirilmesi gerekmektedir.
Kaynaklar
Argınbayev, A. K. (1992). Kazak Diasporasını Araştırmanın Esas Meselesi. Kazak Diasporasının Bilimsel Araştırma Meseleleri. Ed. Argınbayev A. K. Almatı, Felsefe Enstitüsü, 99. 11-24 ss.
Baltabaeva, K.N., Mamashev, T.A., Ermekbai, Zh.A., Baimagambetova, A.Zh. (2015). Kazak Diasporası ve Ülkesine Geri Dönüş (1991-2010). Almatı: “Yeltanim”. 568 s.
Baktibayeva, A. A. (2000). 1920-1930 yıllardaki Özbekistan’daki Kazak Diasporası (Tarihi Yönü). Doktora tezi, KAZUU, 130 s.
Baymolda, D. (2015). Avrupa’daki Kazaklar (Tarihi ve Bugünki Durumu). Almatı. Atajurt. 192 s.
Kalşabayeva, B. K. (1994). Özbekistan’daki Kazaklar (Kuzey-Doğu bölgesi verilerine göre), Almatı, 217 s.
Kazak Diasporasının Bilimsel Araştırma Meseleleri (1992). Kazak Diasporasının Bilimsel Araştırma Meseleleri. Ed. Argınbayev, Almatı, 99 s.
Kaznu.edu.kz (2022). Beysegulova A. K., “Kazak Diasporasının Etnik Kimliği: Türkiye ve Özbekistan Kazaklarının Karşılaştırmalı Analizi. Alınan yer: https://www.kaznu.edu.kz/ru/18142/page/. Erişim tarihi: 26.04.2022.
Kinayatulı, Z. (2001). Moğolistan’daki Kazaklar. Almatı, 320 s.
Kinayatulı, Z. (2007). Moğolistan’daki Kazaklar, Almatı, 256 s.
Kobılandin, K. İ. (2008). XIX–XXI Yüzyıllarda Özbekistan’daki Kazakların Tarihi ve Çağdaş Gelişimi. Almatı. 54 s.
Kobılandin, K. İ, Mendikulova G. M. (2009). Özbekistan’daki Kazakların Tarihi ve Modern Gelişimi. Almatı 296 s.
Mendikulova, G. M. (1997). Kazak Diasporasının Tarihi Kaderi: Kökeni ve Gelişimi. Almatı, 262 s.
Nısanbayev, A. N. (1992). Önsöz. Kazak Diasporasının Bilimsel Araştırma Meseleleri. Ed. Argınbayev A. K., Almatı, 99 s.
Orta Asya Kazak Diasporası: Tarih – Kültür – Anıtlar (2014). Uluslararası Bilimsel Konferans. Almatı. Ed. S.E. Ajigali. 425 s.
Tatimov, M. (1993). Kazak Dünyası: Kazakların Sayısı Kaç? Almatı, 160 s.
Şalekenov, U. H., Şalekenov M. U. (2003). Amuderya ve Sırderya Halklarının XVIII–XX yy. Tarihi ve Etnolojisi. Almatı, 315 s.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.