Әлемдік цифрлық жүйе мен ғаламтордың жылдам даму құбылысы қазақ әдебиетіне де жан-жақты ықпал етуде. Жаңа ақпараттық технология түрлерінің әсер етуі негізінде көркем әдебиеттің жаңа түрлері, жанрлары және бағыт-бағдарлары қалыптасуда. Цифрлық бағдарламалар көркем әдебиеттің поэтикасы мен форматын (қағаз және электронды) өзгеріске ұшыратты. Әдебиеттің цифрлану үдерісіне екі аспект тән. «Киберәдебиет» атауындағы «кибер» («cyber») префиксі компьютерлік технологиялық құрылғылармен және ғаламтормен байланысты деген мағынада түсіндіріледі. Жұмысымызда цифрлы әдебиет және кибер әдебиет деген атаулар балама түрде қолданылады.
Цифрлы әдебиеттің бірінші аспекті – бұл – технологиялық құрылғылардың ықпал етуі барысында дүниеге келген көркем әдебиет түрі. Цифрлы әдебиеттің «кибермәтін», «әдеби машина», «электронды әдебиет», «интернет әдебиет», «желілік әдебиет», т.б. атаулары да параллель қолданылады. Дегенмен, зерттеуші В.Пирет бұл атаулардың анықтамасы «цифрлы әдебиет» («cyber literature») концепциясынан туындайтынын және цифрлы әдебиеттің компьютер бағдарламалары арқылы жасалып, компьютер арқылы таралатынын алға тартады (Piret, 2005). Цифрлы әдебиет – Macromedia (Adobe) Flash, Java, Javascript бағдарламалары мен сөз, музыка, дыбыстық эффектілерді біріктіретін аудио технологиялар, компьютерлік ойындар, кодтау, TADS (Text Adventure Development System) сынды сандық медиа құралдарын қолдану негізінде тек экранда жазылып, гаджеттерде оқылатын кибер туындылар. Кибер әдебиеттің көптеген үлгілерін Электрондық әдебиет жинағы (eliterature.org, 2006) сайтынан оқуға болады. Кибер туындыларды қағаз бетіне басып шығаруға мүмкіндік жоқ, ол тек түрлі бағдарламалардың көмегімен және кодтау арқылы экранда жазылып, оқуға арналған. Ал, қазақ әдебиетінде кибер әдебиеттің белгілері соңғы уақытта пайда бола бастаған. Жас жазушы Мерей Қосынның «Буве нүктесі» әңгімесінде аудиотаспаны пайдалану секілді кибер әдебиеттің белгілері көрініс тапқан (Қосын, 2017).
Цифрлы әдебиеттің екінші аспекті – цифрланған әдебиет. Қазіргі уақытта Қазақстандағы цифрланған әдебиеттің пайда болу, даму көрінісі, көп жағдайда, дәстүрлі қағаз кітап түрінде баспадан шыққан кітаптарды және жаңа жазылған әдеби шығарма мәтінін электронды немесе сандық форматқа көшіру арқылы сақтау, оқырманға тарату, жарнамалау түсініктерімен тікелей байланысты. Қазақстандағы электрондық кітапхана қорын әзірлеу үшін арнайы мемлекеттік бағдарламалар жүзеге асырылды. 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы Ақпараттық теңсіздікті төмендету жөніндегі мемлекеттік бағдарлама аясында ҚР Ақпарат және мәдениет министрлігінің «Қазақстандық электрондық мемлекеттік кітапхана қоры» (kazneb.kz) жобасын ҚР Ұлттық академиялық кітапханасы (nabrk.kz) жүзеге асырады. Аталған электрондық кітапхана қорының аясын Қазақстанның бірнеше кітапханалары толықтырады (kazneb.kz, 2008). Сонымен қатар, 2017 жылы қабылданған «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы электронды кітапханалардың сапасын мен кітаптар санын арттырды (aqjolgazet.kz, 2021). Оқырмандар қазіргі уақытта республикалық және өңірлік кітапханалар мен ЖОО-дағы кітапханалардың цифрлық нұсқаларын пайдаланады.
Қазақстанда цифрланған әдебиеттің пайда болу кезеңі компьютер жүйесінің интернет желісіне қосылу кезеңіне сәйкес келеді. 1994 жылдан бастап Қазақстанда интернет қолданылды (massaget.kz, 2015). Оған дейін интернет желісіне қосылмаған компьютерлерде беллетристикалық поэзия өкілдерінің өлең мәтіндері таспаға жазылған нұсқада кездескенімен, оқырмандарға тікелей қолжетімсіз болды. Таспаға жазылып сақталған әдеби туындылар, көп жағдайда, радио, телеарналар арқылы (әсіресе, радио бағдарламаларында) аудионұсқада көпшілікке таралды. 1998 жылы ресейлік mail.ru почта байланыс қызметінің іске қосылуы авторларға кітаптарының мәтінін электронды тасымалдауға мүмкіндік берді.
Қазақстанда шамамен 2012-2013 жылдардан бастап баспадан шыққан кітаптар мәтіні түрлі компьютерлік бағдарламалар арқылы цифрлы, электронды форматқа көшіріліп, интернет желілері арқылы көпшілікке қолжетімді бола бастады. Кітап шығару үшін қаржы мәселесі қолбайлау болғандықтан қазіргі күні авторлардың көп бөлігі әдеби туындыларын интернет порталдарға немесе жеке сайттарына жариялауды үрдіске айналдыруда. Авторлар компьютерлік құрылғыларда тікелей мәтін тудырып, өзінің жеке сайттарында немесе арнайы құрылған әдеби-мәдени сайттарда жариялау үрдісін қалыптастырды. Бұл үрдіс күннен күнге жаңарып, инновация дәуірінің әдіс-тәсілдері тудырған формаларға сәйкес бейімделуде. Цифрларған шығармаларды топтастырған интернет алаңдар электронды кітапхана қалыптастырып, желілер арқылы оқырманға ұсынады, таратады.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы көркем әдебиеттің цифрлы нұсқалары: әлеуметтік желілерде (Instagram, Facebook, Youtube, vk.com, Telegram және Twitter); республикалық және жекеменшік бұқаралық ақпарат құралдарының интернет нұсқаларында (abai.kz, qazaqadebieti.kz, kalamger.kz, т.б.); республикалық, ұлттық электронды және цифрлы кітапханалар мен интернет-порталдарда (kazneb.kz, www.nlrk.kz, adebiportal.kz, openu.kz, kitap.kz, madeniportal.kz, pushkinlibrary.kz, т.б.) және авторлық сайттарда оқырмандарға насихатталады.
Қазақстандағы цифрлы әдебиеттің дамуы және оқылу жағдайын айқындау үшін Facebook желісінің қолданушылары арасында 2018 жылы арнайы сауалнама жүргіздік (Ахметова, 2020). Googledocs-та құрастырылған сауалнама 641 Facebook желі қолданушысына ұсынылып, оның ішінде 32 адам қатысты. Сауалнамаға азсанды адамның қатысуы Қазақстандағы оқырмандардың көркем әдебиет оқуға деген қызығушылығының төмендігін көрсетеді. 32 оқырманның ішінде 23 сауалнамаға қатысушы қазақ әдебиетінің цифрлы нұсқасын оқитынын көрсетсе, бесеуі сирек оқитынын, келесі бесеуі мүлде оқымайтынын айтқан. «Мүлде оқымаймын» деп жауап берген қатысушылар интернет порталдарына қарағанда қазақ әдебиеті туындыларын дәстүрлі қағаз форматтағы кітаптан оқуды қолдайтынын, көркем шығарма оқуға уақыттың тығыздығы кедергі екендігін, енді бірі интернет кеңістігіндегі шығармалардың тексерілмеген (граматикалық, пунктуациялық, орфографиялық, т.б. қателіктердің жиі кездесуі) нұсқа екендігін алға тартады. Ал белсенді оқырмандар аталған кедергілерге қарамастан әдеби туындыларды қоғамның кез келген нүктесінде оқуға тырысады.
Бұл көрсеткіштен қазақстандық оқырмандардың өздігінен ізденіп, сапалы шығармаларды тауып оқуға ұмтылуынан гөрі қоғамда көркемдігі жоғары немесе төмен болса да қоғамда жиі талқыланатын шығармаларды оқуға бейім екендігі байқалады. Бұған қоса, виртуалды кеңістікте оқылатын туындылар шетелде немесе Қазақстанда резонанс тудырса оқырмандар да оқи бастайды. 2018 жылғы статистикалық зерттеуімізге сәйкес, қазақ драматургтерінің ішінде алғаш рет Лондонда пьесасы қойылған Д.Исабековтің «Өкпек жолаушы» шығармасының орыс тіліндегі нұсқасы көбірек оқылды.
Ғаламторда таралатын және насихатталатын қазақ әдебиетінің электронды мәтіндеріне қатысты төмендегідей артықшылықтары мен кемшіліктері кездеседі. Артықшылығына төмендегілер кіреді: мәтінді оқу барысында кітап бетін (немесе мәтін орналасқан интернет кеңістікті) ұлғайту, кішірейту, тыңдау мүмкіндігінің болуы; автор өзінің жеке парақшасына кез келген шығармасын жариялай алады; мәтінді іздеу мен шексіз сақтау мүмкіндігінің болуы; электронды медианың аудиториясы кең әрі алуан түрлі келетіні; автор мен туындының жылдам танылуы; қоршаған ортаның қорғалуы (ағаштан қағаз өндірудің азаюы); энергияның үнемделуі (кітапты оқу барысында жарықтың аз қажет етілуі); оқырман-автор арасында интерактивтік байланыстың орнатылуы; республикадағы аз тиражбен басылып шығатын кітап тапшылығы проблемасын шешуге көмектеседі.
Кемшіліктерін айтатын болсақ: шығарманың сұрыпталмауы (барлық әдеби өнімге тән емес); кейбір ортақол немесе деңгейі төмен туындылардың жоғары бағаланатыны (яғни, сараптаманың жоқтығы); адамның көру мүшесіне зақым келуі және гаджетте көлемді жанрларды оқудың қолайсыздығы; тыңдаушы/көрерменнің эстетикалық ойлау жүйесінің шектелуі (көбінесе аудио, визуалды поэзияға тән); авторлық құқықтың сақталмауы; сілтемелер мен түсініктемелер тізбесін көрсетудің қиындығы (мысалы, Мерей Қосынның «Буве нүктесі» әңгімесінде қолданылған аудиожазбалар бірнеше сайттарда өшіп/түсіп қалған (Қосын, 2016; adebiportal.kz, 2017); оқу құрылғыларындағы энергия қуатының шектеулілігі; техникалық, пунктуациялық, грамматикалық, орфографиялық қателер көп кездесуі, т.б.
Қорыта келгенде, қазіргі қазақ әдебиеті белсенді түрде цифрлану үдерісін бастан өткізуде. Мемлекеттік бағдарламалардың аясында жүзеге асырылған жобалармен қатар, кітап оқу/оқыту мәдениетін дамытуға үлес қосқысы келетін азаматтардың жеке қызығушылығының арқасында да цифрлық әдебиет қоры мен оқырмандар саны күн санап артып келеді. Цифрлық құрылғылар арқылы көркем шығарма тудыру немесе жазба туындыны визуалды өнерге айналдыру құбылысы болашақта белең алуы мүмкін. Өйткені бүгінде оқырман ақпаратты оқумен қатар, ақпараттық технологиялар дамығандықтан визуалды қабылдауға бейімделді. Сонымен қатар, қазіргі қазақ қоғамында дәстүрлі қағаз кітап та белсенді оқылады.
Дереккөз:
Adebiportal.kz (2017). Технократиялық әңгіме. Сілтеме: https://adebiportal.kz/kz/news/view/19610. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Айнур, Ахметова (2020). Отандық цифрлы әдебиет және көркем туындылардың цифрлану үдерісі. Туған тіл: 42. 90-99.
Aqjolgazet.kz (2021). «Цифрлық Қазақстан» кітапханалардың жаңа келбетін қалыптастырды. Сілтеме: https://aqjolgazet.kz/110352/czifrlyq-qazaqstan-kitaphanalard/qogam/. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Вирес, Пирет (2005). Киберкеңістіктегі әдебиеттер. Folklore: Electronic Journal of Folklore: 29. 153-174. Сілтеме: https://www.folklore.ee/folklore/vol29/cyberlit.pdf. Қаралған уақыты: 15.07.2021.
Eliterature.org (2006). Электрондық әдебиеттер жинағы. Сілтеме: https://collection.eliterature.org/1/. Қаралған уақыты: 15.07.2021.
Исламбек, Салиев (2015). Қазақстанда ғаламтордың пайда болуы. Сілтеме: https://massaget.kz/blogs/14047/. Қаралған уақыты: 15.07.2021.
Kazneb.kz (2008). Қазақстандық электрондық кітапхана қоры. Сілтеме: http://kazneb.kz/site/page/about. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Мерей, Косин (2017). Буве нүктесі. Сілтеме: https://massaget.kz/blogs/proza/19464/. Қаралған уақыты: 15.07.2021.
Мерей, Косин (2016). «Буве нүктесі», «Нерд». Сілтеме: https://tamyr.org/?p=2702. Қаралған уақыты: 16.07.2021.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.