Dünyadaki dijital sistemin ve internetin hızlı bir şekilde gelişmesi Kazak edebiyatını da her yönden etkilemektedir. Yani bilişim teknolojilerinin etkileri sonucunda edebiyatın yeni türleri, janrları ve yeni akımları oluşmaktadır. Dijital programlar edebiyatın yapısını ve formatını (basılı ve elektronik) değişime uğramaktadır. “Siber edebiyat” kelimesindeki “siber” (cyber) ön eki kendinden sonraki kelimenin bilgisayar teknolojileriyle ve internetle bağlantılı olduğunu ifade etmektedir. Çalışmada dijital edebiyat ve siber edebiyat adlandırmaları birbirinin yerine, eş anlamlı olarak kullanılmıştır.
Dijital edebiyatın birinci belirtisi, bu, teknolojik araçların etkileriyle meydana gelen bir edebiyat türüdür. Dijital edebiyatla birlikte “siber metin”, “edebî makine”, “elektronik edebiyat”, “internet edebiyatı”, “sosyal medya edebiyatı” vb. adlandırmalar da paralel olarak kullanılmaktadır. Araştırmacı V. Piret ise bu adlandırmaların tanımının “dijital edebiyat” (cyber literature) kavramından çıktığını ve dijital edebiyatın bilgisayar programları vasıtasıyla ortaya çıkıp, bilgisayar aracılığıyla yayıldığını ileri sürmektedir (Piret, 2005). Dijital edebiyat, Macromedia (Adobe) Flash, Java, Javascript programları ile söz, müzik ve ses efektlerini birleştiren audio teknolojiler, bilgisayar oyunları, kodlama ve TADS (Text Adventure Development System) gibi dijital medya araçları kullanılarak sadece ekran üzerinde yazılıp, teknolojik cihazlarda okunan siber eserlerdir. Siber edebiyatın pek çok örneğini Elektronik edebiyat toplusu (eliterature.org, 2006) sitesinden okumak mümkündür. Kazak edebiyatında ise siber edebiyatın belirtileri son zamanlarda ortaya çıkmaya başlamıştır. Genç yazar Merey Kosın’ın “Buve Nüktesi” adlı hikâyesinde siber edebiyatın kaset (sesli metin) kullanma gibi bir belirtisi karşımıza çıkmaktadır (Kosın, 2017).
Dijital edebiyatın ikinci belirtisi ise, dijitalleşmiş edebiyattır. Günümüzde Kazakistan’daki dijitalleşmiş edebiyatın oluşumu ve gelişimi çoğunlukla gelenekselleşen ve kitap şeklinde yayımlanan eserleri ve yeni yazılan edebî eserlerin metinlerini elektronik ve dijital formata geçirerek kaydetme, okuyucuya yayma ve reklamını yapma anlayışıyla doğrudan ilişkilidir. Kazakistan’da elektronik kütüphane koleksiyonunu hazırlamak için devlet programları yapılmıştır. 2007-2009 yıllarında yapılması planlanan “Kazakistan Cumhuriyetindeki Bilişim Eşitsizliğini Azaltma” ile ilgili devlet programı kapsamında Kazakistan Cumhuriyeti Millî Akademik Kütüphanesi (nabrk.kz), Kazakistan Cumhuriyeti Enformasyon ve Kültür Bakanlığı’nın “Kazakistan’ın Elektronik Devlet Kütüphanesi Koleksiyonu” (kazneb.kz) projesini hayata geçirmiştir. Söz konusu elektronik kütüphanenin koleksiyonu Kazakistan’ın birçok kütüphanesinin katkılarıyla daha da zenginleştirilmiştir (kazneb.kz, 2008). Bununla birlikte, 2017 yılında kabul edilen “Dijital Kazakistan” devlet programı elektronik kütüphanelerin kalitesi ile kitap sayısını artırmaya katkı sağlamıştır (aqjolgazet.kz, 2021). Günümüzde okurlar ulusal ve bölgesel kütüphaneler ile üniversite kütüphanelerinin dijital versiyonunu kullanabilmektedirler.
Kazakistan’da dijital edebiyatın oluşum dönemi bilgisayar sisteminin internet ağına kavuştuğu döneme denk gelmektedir. 1994 yılından itibaren Kazakistan’da internet kullanılmaktadır (massaget.kz, 2015). O zamana kadar internet erişimi olmayan bilgisayarlarda şairlerin CD’lere yazılmış şiirlerinin metinleri varsa da onlara okurların doğrudan ulaşması pek mümkün olmamıştır. CD’ye yazılarak kaydedilen edebî eserler, çoğunlukla, radyo ve televizyonlar vasıtasıyla (özellikle radyo programlarında) sesli bir biçimde halka aktarılmıştır. 1998 yılında Rusya’nın “mail.ru” e-posta iletişim hizmetini kullanıma sunması yazarlara kitaplarının metinlerini elektronik olarak yaymaya imkân sağlamıştır.
Kazakistan’da 2012-2013 yıllarından itibaren yayımlanan kitapların metinleri çeşitli bilgisayar programlarıyla dijital, elektronik formata geçirilip internet ağları vasıtasıyla okuyucuların ulaşmasına elverişli hale gelmeye başlamıştır. Kitap yayımlama konusunda maddi sebeplerden dolayı birtakım engeller oluşması nedeniyle günümüzde yazarların büyük çoğunluğu edebî eserlerini internet portallarında ya da çeşitli sitelerde yayımlamayı gelenek haline getirmektedir. Yazarların eserlerini kendilerinin kişisel sitelerinde veya özellikle bu amaçla kurulmuş olan edebî-kültürel sitelerde yayımlamasının zaman içerisinde yaygınlaştığını da görebilmekteyiz. Bu gelenek gün geçtikçe yenilenmekte, inovasyon devrinin yöntem ve tekniklerinin meydana getirdiği formlara ayak uydurmaktadır. Dijitalleşmiş eserleri bir araya getiren internet ortamlarında elektronik kütüphaneler oluşturulmakta olup daha geniş okuyucu kitlelerine internet üzerinden ulaşım imkanı sağlanmaktadır.
Kazakistan’da edebi eserlerin yaygın olarak yayımlandığı dijital platformalar arasında başlıca Instagram, Facebook, Youtube, vk.com, Telegram ve Twitter gibi sosyal medya ağları yer almaktadır. Öte yandan abai.kz, qazaqadebieti.kz, kalamger.kz gibi çeşitli ulusal ve özel yayın kurumlarının internet sayfaları ile www.nlrk.kz, adebiportal.kz, openu.kz, kitap.kz, madeniportal.kz, pushkinlibrary.kz, ve benzeri ulusal, millî elektronik ve dijital kütüphaneler ile internet portallarında farklı edebi eserlerin dijital versiyonlarını bulmak mümkündür. Tüm bunlara ek olarak pek çok kişisel sitelerde farklı eserleri okuyucularla buluşturmaktadır.
Kazakistan’daki dijital edebiyatın gelişimini ve okunma oranını tespit etmek amacıyla 2018 yılında Facebook kullanıcıları arasında bir anket çalışması tarafımızdan düzenlenmiştir (Akhmetova, 2020). Googledocs’ta hazırlanan anket 641 Facebook kullanıcısına gönderilmiş olup onlardan sadece 32 kişi ankete katılmıştır. Anket çalışmasına çok az sayıda insanın katılması Kazakistan’daki okuyucuların edebî eserleri okuma alışkanlıklarının ve ilgilerinin düşük seviyede olduğunu göstermektedir. Ankete katılan 32 okuyucunun 23’ü Kazak edebiyatının dijital nüshasını okuduklarını, beşi nadiren okuduklarını, beş kişi de hiç okumadıklarını belirtmiştir. “Hiç okumuyorum” cevabını veren anket katılımcıları internet portallarının aksine edebî eserleri geleneksel formattaki kitaptan okumayı yeğlediklerini, kimi edebî eserleri okumaya zamanın azlığının engel olduğunu, kimi ise internet ortamındaki eserlerin gerekli kontrollerin yapılmadığı (dil bilgisi, noktalama, yazım vb. hatalarının sıkça karşılaştığı) nüshalar ile karşılaştığını ifade etmişlerdir. Edebi eserlerin aktif okuyucuları ise söz konusu engellere rağmen edebî eserleri okumaya çalıştıklarını belirtmiştir.
Anket sonucuna göre, katılımcıların kendince araştırarak kaliteli eserleri bulup okumaktansa toplumda tanınmış ya da az tanınmış olsa bile sıkça gündeme getirilen ve üzerinde durulan eserleri okumaya eğilimli olduğu görülmüştür. Bununla birlikte, sanal ortamda okunan eserlerin yurtdışında ya da Kazakistan’da çok konuşulduğu takdirde okuyucuların onları okumaya başladıkları saptanmıştır. 2018 yılındaki istatistiksel araştırmamıza göre, Kazak dramaturgları arasında ilk defa Londra’da piyesi sahnelenen D.İsabekov’un “Ökpek Jolauşı” adlı eserinin Rusça nüshası daha çok okunmuştur.
İnternet üzerinden yayılan ve tanıtılmaya çalışılan Kazak edebiyatının elektronik metinleriyle ilgili olarak aşağıdaki gibi artılar ve eksiler karşımıza çıkmaktadır. Bu avantajlar şunlardır: Metni okuma esnasında kitabın sayfasını (veya metnin bulunduğu internet sayfasını) büyütme, küçültme ve dinleme imkânının olması; Yazarın kendi kişisel sayfasında istediği eserini yayınlayabilmesi; Metin arama ve sınırsız kaydetme imkânının olması; Elektronik ortamın hitap ettiği kitlenin geniş ve çeşitli kesimlerden oluşması; Yazar ile eserin hızlı bir şekilde tanınması; Çevrenin korunması (ağaçtan kâğıt üretiminin azalması); Okuyucu ve yazar arasında interaktif bir iletişimin oluşması; Ülkedeki az sayıyla basılan kitap yetersizliği sorununun çözülmesine yardımcı olmasıdır.
Dezavantajlara gelince, onları şöyle sıralayabiliriz: Eserin seçilerek ya da kontrol edilerek paylaşılmaması (bütün eserler için geçerli değildir); Bazı orta veya düşük seviyedeki eserlerin çok yüksek ve başarılı olarak değerlendirilmesi (yani, analizin olmayışı); Ekran ışığına uzun süre maruz kalınması nedeniyle gözü yorması ve muhtemelen zarar vermesi ve elektronik aygıtlarda büyük eserlerin okunmasının elverişsiz olması; Dinleyici / seyircinin estetik düşünme sisteminin sınırlanması (çoğunlukla sesli ve görsel şiirlere özgüdür); Telif hakkının korunmaması; Atıf ve açıklamaları göstermenin zor oluşu (örneğin: Merey Kosın’ın “Buve Nüktesi” adlı hikayesinde kullanılan sesli kayıtlar birçok sitede silinmiş ya da eklenmemiştir (Kosın, 2016; adebiportal.kz, 2017); Teknik, noktalama, dil bilgisi ve yazım hatalarının çokça karşılaşması vb.
Sonuç olarak, Kazak edebi eserlerinin dijital ortamlarda hızlı bir şekilde yerine almakta olduğunu belirtebiliriz. Ayrıca kâğıda basılmış eserlerin popülerliğini henüz kaybetmediğini de ifade etmek isteriz. Lakin devlet programları kapsamında gerçekleştirilen projelerle birlikte kitap okuma/okutma kültürünü geliştirmeye katkı sağlamak isteyen bireylerin kişisel çabaları sayesinde de dijital edebiyat koleksiyonu ve okuyucular sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Dijital araçlar vasıtasıyla edebî eser yaratma ya da yazılı eseri görsel sanata çevirme olgusu gelecekte daha da gelişecektir. Zira günümüzde okuyucu bilgiyi okumakla birlikte bilişim teknolojilerin gelişmesi sayesinde görsel olarak da algılamaya da alışmıştır.
Kaynaklar:
Adebiportal.kz (2017). Teknokratik Hikâye. Alınan yer: https://adebiportal.kz/kz/news/view/19610. Erişim tarihi: 16.07.2021.
Ainur, Akhmetova (2020). Ulusal Dijital Edebiyat ve Edebî Eserlerin Dijitalleşme Süreci. Tuğan Til: S. 42, s. 90-99.
Aqjolgazet.kz (2021). “Dijital Kazakistan” Kütüphanelerin Yeni Yüzünü Oluşturma. Alınan yer: https://aqjolgazet.kz/110352/czifrlyq-qazaqstan-kitaphanalard/qogam/. Erişim tarihi: 16.07.2021.
Eliterature.org (2006). Elektronik Edebiyat Koleksiyonu. Alınan yer: https://collection.eliterature.org/1/. Erişim tarihi: 15.07.2021.
Kazneb.kz (2008). Kazakistan’ın Elektronik Kütüphane Koleksiyonu. Alınan yer: http://kazneb.kz/site/page/about. Erişim tarihi: 16.07.2021.
Islambek, Saliev (2015). Kazakistan’da İnternetin Ortaya Çıkışı. Alınan yer: https://massaget.kz/blogs/14047/. Erişim tarihi: 15.07.2021.
Merey, Kosyn (2017). “Bouvet Noktası”. Alınan yer: https://massaget.kz/blogs/proza/19464/. Erişim tarihi: 15.07.2021.
Merey, Kosyn (2016). “Bouvet Noktası”, “Nerd”. Alınan yer: https://tamyr.org/?p=2702. Erişim tarihi: 16.07.2021.
Viires, Piret (2005). Siber Ortamdaki Edebiyat / Folklore: Electronic Journal of Folklore: S. 29, s. 153-174. Alınan yer: https://www.folklore.ee/folklore/vol29/cyberlit.pdf. Erişim tarihi: 15.07.2021.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.