Kazakistan-Çin İlişkilerinin Siyasi ve Ekonomik Açıdan Analizi

Diplomatik olarak 3 Ocak 1992 tarihinde başlanan Kazakistan-Çin ikili ilişkileri günümüzde stratejik ortaklık haline gelmiştir. 1700 km’den fazla ortak sınırı paylaşan bu iki komşu ülke açısından ikili ilişkilerin geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Yeni İpek Yolu güzergâhı üzerinde bulunan Kazakistan’ın sahip olduğu özel coğrafi konumu ve petrol başta olmak üzere bol yeraltı zenginlikleri, ülkeyi Çin açısından çok önemli stratejik bir konuma getirmektedir. Dünyanın en büyük ikinci ekonomisi olan Çin ise, Kazakistan’ın hammaddeye dayalı ekonomisini çeşitlendirmesi ve çok yönlü denge politikasını yürütmesi açısından büyük önem teşkil etmektedir. Dolaysıyla karşılıklı gerçekleştirilen üst düzey ziyaretler ve bu ziyaretler vesilesiyle imzalanan çeşitli işbirliği anlaşmalarıyla gelişen Kazakistan-Çin ikili ilişkileri, birbirini tamamlayan işbirliği temelinde hem siyasi hem de ekonomik anlamda çok hızlı bir gelişme sağlamaktadır. Ayrıca son yıllardaki Çin’in Orta Asya stratejisinin derinleşmesi ve “Tek Kuşak, Tek Yol” olarak adlandırılan Yeni İpek Yolu girişiminin gelişmesi de Kazakistan-Çin ilişkilerini daha öteye ve derine götürmektedir.

Kazakistan-Çin Siyasi İlişkileri

3 Ocak 1992 tarihinde Çin Dış Ticaret Bakanı Li Lanqing ve Dışişleri Bakanı Yardımcısı Tian Zengpei’nin büyük bir heyet ile Kazakitan’a resmi bir ziyarette bulunmaları, Çin ve Kazakistan arasındaki iyi komşuluk ve dostça işbirliği ilişkilerinin gelişmesi için bir başlangıç olmuştur. Bu ziyaretle Çin’in Kazakistan’ı bağımsız bir devlet olarak tanıması ve iki ülke arasında Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına İlişkin Protokol’ün imzalanmasıyla başlanmış olan Kazakistan-Çin ilişkilerinin, 18-21 Ekim 1993 tarihlerinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in Çin Devlet Başkanı Jiang Zemin’in daveti üzerine Çin’e resmi ziyarette bulunması nedeniyle, yeni bir aşamaya girdiği söylenebilir. Çünkü Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in Çin Devlet Başkanı Jiang ve Çin Başbakanı Li Peng ile görüşmeleri sırasında iki taraf “Kazakistan Cumhuriyeti ve Çin Halk Cumhuriyeti Dostane İlişkileri Ortak Deklarasyonu”, “Kazakistan-Çin İkili Hava Ulaştırma Anlaşması”, “Kazakistan ve Çin arasında Vatandaşların Karşılıklı Seyahatlerine İlişkin Usullere Dair Anlaşma” ve “Kazakistan-Çin Kültür Bakanlıkları 1993-1994 Yıllara İlişkin İşbirliği Planı” gibi ikili anlaşmaları imzalamışlardır. [1] [2]

25-28 Nisan 1994 tarihlerinde Çin Başbakanı Li’nin Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in davetliyle ülkeye yaptığı resmi ziyareti sırasında, iki ülke arasında “Kazakistan-Çin Sınır Anlaşması”, “Çin hükümetinin Kazakistan’a Kredi Sağlamasına İlişkin Anlaşma” ve “Kazakistan-Çin Arasındaki Demiryolu Yük Taşımacılığını Geliştirmeye Yönelik Görüşmeler Protokolü” gibi anlaşmalar imzalanmıştır. 11-13 Eylül 1995 tarihinde de Çin Devlet Başkanı Jiang, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in daveti üzerine Kazakistan’a Çin’in Cumhurbaşkanı düzeyindeki ilk ziyaretini gerçekleştirdi. 26 Nisan 1996 tarihinde Şanghay’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında “Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenliğin Derinleştirilmesi Anlaşması”nın imzalamasıyla Şanghay Beşlisi kurulmuştur. Şanghay Beşlisi’nin kurulmasının olumlu etkisiyle 1998 yılında Kazakistan ve Çin arasında Sovyet döneminden kalma bazı sınır sorunları çözülmüştür. 23 Aralık 2002 tarihinde “Kazakistan ve Çin Arasında Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması” imzalanmışken, 03-04 Temmuz 2005 tarihlerinde Çin Devlet Başkanı Hu Jintao’nun Kazakistan ziyareti sırasında “Kazakistan-Çin Arasında Stratejik Ortaklık Kurulması ve Geliştirilmesine Yönelik Ortak Bildiri”nin imzalanmasıyla iki ülke liderleri Kazakistan-Çin arasındaki karşılıklı güven temelinde şekillenen siyasi, ekonomik, ticari ilişkileri stratejik ortaklık düzeyine yükseltmeye karar almıştır. Nihayetinde 13 Haziran 2011 tarihinde Çin Devlet Başkanı Hu Jintao’nun Kazakistan’a ziyareti sırasında “Kazakistan-Çin Arasında Kapsamlı Stratejik Ortaklık Geliştirilmesine Yönelik Ortak Bildiri” imzalanmıştır. [1] [2] [3]

2013 yılında Çin’de Xi Jinping başkanlığında yeni bir yönetim döneminin başlamasıyla beraber Çin’in bölgesel ve küresel çaptaki yeni jeopolitik ve jeoekonomik stratejilerinin ortaya çıkması, Kazakistan-Çin ilişkilerini yeni bir aşamaya getirmiştir. 7 Eylül 2013 tarihinde Çin Devlet Başkanı Xi’nin ilk Kazakistan resmi ziyareti kapsamında “Kazakistan-Çin Arasında Kapsamlı Stratejik Ortaklığı Derinleştirmeye Yönelik Ortak Bildiri”nin imzalanmasıyla Kazakistan-Çin ilişkileri önemli bir ivme kazanmıştır. Çin Devlet Başkanı Xi’nin ziyaret sırasında Kazakistan ve Çin arasında başta Kaşagan petrol sahasına yönelik bir anlaşma olmak üzere yaklaşık 30 milyar dolarlık ticari anlaşmalar imzalanmıştır. Ayrıca günümüzde Pekin yönetiminin çok önemle değerlendirdiği “Tek Kuşak, Tek Yol” girişimi ilk defa Çin Devlet Başkanı Xi’nin söz konusu ziyareti sırasında açıklanmıştır. Kazakistan’ın Çin ve Avrasya arasındaki köprü konumu açısından bakıldığında, Çin Devlet Başkanı’nın “Tek Kuşak, Tek Yol” girişimini Kazakistan ziyareti sırasında açıklaması, Pekin yönetiminin bu girişim üzerinde Kazakistan’a büyük önem verdiğine işaret edebilir. [4]

Son birkaç yılda Kazakistan-Çin arasındaki siyasi ilişkiler karşılıklı üst düzey ziyaretlerle pekişmektedir. Özellikle Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) çerçevesinde Orta Asya ülkeleri ve Avrasya Ekonomik Birliği’yle ilişkilerini genişletmeye çalışan Çin, Kazakistan ile ikili ilişkilerine daha çok önem göstermektedir. 1-5 Eylül 2016 tarihlerinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev Çin Devlet Başkanı Xi’nin davetiyle 2016 G20 Hangzhou Zirvesi’ne katılmıştır. [5] Pekin yönetiminin bu daveti, Çin’in Kazakistan ile ikili ilişkilerine verdiği önemin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Son olarak 18 Nisan 2017 tarihinde Çin Başbakan Birinci Yardımcısı Zhang Gaoli Kazakistan’ı ziyaret etti. [6] 21-24 Nisan 2017 tarihlerinde Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi de, ŞİÖ Astana Zirvesi kapsamında Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev, Kazakistan Başbakanı Bakıtjan Sagintayev ve Dışişleri Bakanı Kairat Abdrakhmanov ile görüşmeler gerçekleştirdi. Taraflar ŞİÖ ve Tek Kuşak Tek Yol girişimi çerçevesinde iki ülkenin özel ve kapsamlı stratejik ortaklık ilişkilerini daha da geliştirmeye yönelik görüşmelerde bulundu. Nitekim 14-15 Mayıs 2017 tarihlerinde Pekin’de düzenlenen Tek Kuşak Tek Yol Uluslararası İşbirliği Forumu bünyesinde iki ülke lideri bir görüşme gerçekleştirmiştir. Bunların yanı sıra, 7-9 Haziran 2017 tarihlerinde Çin Devlet Başkanı Xi’nin Kazakistan’a resmi bir ziyaret gerçekleştirmesi ve Astana EXPO-2017 fuarına katılması beklenmektedir. [7]

Kazakistan-Çin Ekonomik İlişkileri

1992 yılından bu yana Kazakistan ve Çin arasındaki siyasi ilişkilerinin giderek artması iki ülke arasında özellikle enerji alanını kapsayan önemli işbirliği ortamının ve ekonomik ilişkilerin gelişmesine büyük katkı sağlamaktadır. Genelde Kazakistan ve Çin arasındaki ekonomik ilişkilerde daha çok enerji alanındaki işbirliği ağırlık kazanmaktadır. Buna neden olan faktörler ise, bir yandan bağımsızlığa kavuşmasından sonra Kazakistan’ın petrol ve doğalgaz ihracına dayalı ekonomik büyümesi, öte yandan da 1990’lı yıllardan sonra Çin’in giderek artan ekonomik büyümesiyle birlikte enerji tüketiminin de hızla artmasıdır. Kazakistan-Çin arasındaki enerji işbirliğinin 2006’da önemli bir aşamadan geçtiği söylenebilir. Çünkü 1997 yılında Astana ve Pekin hükümetleri arasında varılan anlaşma ile başlayan Kazakistan-Çin Petrol Boru Hattı projesi, Aralık 2005 yılında tamamlanmış olup söz konusu boru hattı üzerinden ilk petrol Çin’e Temmuz 2006 yılında ulaşmıştır. 2006 yılında faaliyete başlayan Kazakistan-Çin Petrol Boru Hattı üzerinden nakledilen toplam petrol miktarı 29 Mart 2017 tarihi itibarıyla 100 milyon tona ulaşmıştır. [8] [9]

Türkmenistan-Çin Doğalgaz Boru Hattı olarak da bilinen Kazakistan-Çin Doğalgaz Boru Hattı projesinin ilk etabı Aralık 2009 yılında tamamlanmıştır. [10] Kazakistan-Çin Doğalgaz Boru Hattı’nın ikinci bölümü olan Beyneu-Bozoy-Çimkent Boru Hattı’nın inşası da tamamlanarak Nisan 2017’den itibaren faaliyete başlamış bulunmaktadır. Bu aşamayla birlikte Kazakistan-Çin Doğalgaz Boru Hattı üzerinden yıllık 60 milyar metreküp doğalgaz taşınması hedeflenmektedir. [11] Uzmanlara göre 2020 yılına gelindiğinde günümüzde dünyanın ikinci büyük enerji tüketicisi Çin’in ABD’yi geçerek petrol ve gaz ithalatında ilk sıraya çıkması ve petrol tüketiminin 430-610 milyon tona ulaşması beklenmektedir. [12] Bu açıdan bakıldığında, önümüzdeki yıllarda Çin hükümeti Kazakistan ile enerji alanındaki işbirliğine daha da önem göstereceği söylenebilir.

2007 yılında inşaata başlayan Kazakistan-Çin Uluslararası Sınır Ötesi İşbirliği Merkezi olarak da adlandırılan Horgos Serbest Ekonomik Bölgesi, 18 Nisan 2012 tarihinde resmi olarak faaliyete başlamasıyla Kazakistan-Çin arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin daha da arttırılmasına önemli bir katkı sağlamaktadır. Örneğin, Çin verilerine göre, 18 Nisan 2012 tarihinde Horgos Sınır Ötesi İşbirliği Merkezi’ne ticari amaçla gelenlerin sayısı sadece 240 bin olurken, Ağustos 2016 yılına kadar bu rakam 100.292 milyon olmuştur. 18 Nisan 2012 tarihinden Ağustos 2016 yılına kadar Horgos Sınır Ötesi İşbirliği Merkezi’nde gerçekleşen toplam ticaret hacmi ise yaklaşık 884.07 milyon dolar olmuştur. [13] 2016 yılının ilk 11 ayında Horgos geçidinin transit sevkiyat miktarı 23.5818 milyon ton olarak 2015 yılının ilk 11 ayına göre %18.87 artış sağlamıştır. Bu rakam Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin toplam transit sevkiyat miktarının %59.99’una karşılık gelmiştir. [14] Horgos Sınır Ötesi İşbirliği Merkezi’ni içeren Horgos geçidinin yanı sıra, Kazakistan ve Çin arasında Alatav, Baktı ve Cemeney geçidleri de faaliyet göstermektedir.

Kazakistan ve Çin ikili işbirliği çerçevesinde son yıllarda Kazakistan üzerinden Avrasya ve Avrupa’ya kadar ulaşan taşıma güzergâhları da güçlendirilmektedir. Kazakistan üzerinden geçen Batı Çin-Batı Avrupa karayolunun Çin’deki kısmı tammamen kullanıma verilmişken, Kazakistan üzerindeki 2.639 kilometrelik kısmının çoğunluğu da tamamlanmış durumdadır. 2014 yılında Kazakistan Demir Yolu (KTZ) şirketinin Cetigen-Horgos ve Cezkazgan-Beineu demiryolu projelerini gerçekleştirmesiyle Çin’den Horgos geçidinden Kazakistan’ın batısındaki Aktau limanına kadar uzanan taşıma güzergâhlarının bağlantısı sağlanmıştır. Horgos üzerinden gerçekleşen demiryolu kargo taşımacılığının transit sevkiyat miktarının 2020 yılında 18 milyon tona ve 2035 yılında ise 31.5 milyon tona ulaşacağı tahmin edilmektedir. [14] Horgos üzerinden gerçekleşen demiryolu kargo taşımacılığının transit sevkiyat miktarı 2.5848 milyon ton olarak kaydedilmiştir. Nitekim Alatav geçidinden geçen Kazakistan-Çin demiryolunun da önemi gün geçtikçe ertmaktadır. Örneğin, 2016 yılında Alatav geçidinden geçekleşen konteyner taşımacılığının sevkiyat miktarı 1.381 milyon ton olarak, 2015 yılına göre %25.8 artmıştır. Ayrıca Alatav üzerindeki Çin-Kazakistan-Avrupa tren seferi 1200’den fazladır. [15] Kazakistan verilerine göre, 2016 yılında Kazakistan-Çin arasında demiryolu taşımacılığında taşınan yük miktarı 8.3 milyon tona ulaşmıştır. KTZ’na göre, 2017 yılında bu miktarın %32.4 artması, Kazakistan’ın Çin’e ihracatı 5.59 milyon ton olarak %18.9 ve Çin’den ithalatı ise 5.4 milyon ton olarak 1.5 kat artması beklenmektedir. [16] Son olarak 22 Mart 2017 tarihinde Çin’indeki Şaveşek’te Kazakistan-Çin arasında 265 kilometre uzunluğundaki Şaveşek-Ayagöz demiryolu hattı çalışmalarını başlatmaya yönelik bir sözleşme imzalandı. Dahası bu demiryolu hattının Kazakistan üzerinden Sibirya ve Transsibirya’ya bağlanacak demiryolu hatına dahil olması öngörülmektedir. [17]

1992 yılında Kazakistan-Çin arasındaki ikili ticaret hacmi sadece 369.1 milyon dolar olmuştur ki, bunun içerisinde Kazakistan’ın Çin’e ihracatı 227.93 milyon dolar ve Çin’den ithalatı ise 141.17 milyon dolar kadardı. 2002 yılında ise, Kazakistan-Çin arasındaki ikili ticaret hacmi 1.95 milyar dolara yükselerek %81.07 artmıştır. Bunun içerisinde Kazakistan’ın Çin’e ihracatı 1.35 milyar dolar olarak %83.12 ve Çin’den ithalatı ise 600 milyon dolar olarak %76.5 artmıştır. [18] 2009 yılında Kazakistan-Çin arasındaki ikili ticaret hacmi 14.004 milyar dolar olarak önceki bir yıla göre %20.2 azalmasına rağmen, ilk defa Kazakistan-Rusya arasındaki ikili ticaret hacmini geride bırakmıştır. [18] [19] 2012 yılında Kazakistan-Çin arasındaki ikili ticaret hacmi 23.98 milyar dolara ulaşarak 2011 yılına göre göre %14.9’luk artış sağlamıştır. Bunun içerisinde Kazakistan’ın Çin’e ihracatı %3.9 artışla 16.48 milyar dolar olarak Kazakistan’ın toplam ihracatındaki payı %19.3’e ve Çin’den ithalatı ise %49.7 artışla 750 milyon dolar olarak Kazakistan’ın toplam ithalatındaki payı %28’e karşılık gelmiştir. [20] Ancak bu rakamlarla Çin Kazakistan’ın en büyük ticaret ortağı haline gelmiştir.

Fakat son yıllardaki Avrasya Ekonomik Birliği’nin Kazakistan ekonomisi üzerindeki yarattığı etkiler ve Rusya’da yaşanan finansal krizin yanı sıra, petrol fiyatlarının düşmesi sonucunda Kazakistan ekonomisinin küçülmesi Kazakistan ve Çin arasındaki dış ticareti olumsuz yönde etkilemiştir. Örneğin, 2015 yılında Kazakistan-Çin arasındaki ikili ticaret hacmi 10.57 milyar dolar olarak 2014 yılına göre %38.8 azalırken, bunun içerisinde Kazakistan’ın Çin’e ihracatı 5.48 milyar dolar olarak %44.1 ve Çin’den ithalatı ise 5.08 milyar dolar olarak %31.7 azalmıştır. [21] 2016 yılında ise Kazakistan ve Çin arasındaki karşılıklı ticaret hacmi 7,88 milyar dolar olarak 2015 yılına göre %25.4 azalış göstermiştir. Bunun içerisinde Kazakistan’ın Çin’e ihracatı 4.21 milyar dolar olarak %23.1 ve Çin’den ithalatı ise 3.67 milyar dolar olarak %27.9 azalmıştır. Bu rakamlarla Çin Kazakistan’ın ikinci büyük ihracat ve en büyük ithalat pazarı olmuştur. [22] 2017 yılın Ocak ayında ise, Kazakistan ve Çin arasındaki karşılıklı ticaret hacmi 710 milyon dolar olarak 2016 yılın Ocak ayına göre %43.6, Kazakistan’ın Çin’e ihracatı 370 milyon dolar olarak %51.8 ve Çin’den ithalatı ise 3.3 milyon dolar olarak %35.4 artış kaydetti. [23] Taraflar 2020 yılında ikili ticaret hacmini 40 milyar dolara ulaştırmayı hedeflemektedir. [24]

1 Şubat 2017 tarihine kadar Çin’den Kazakistan’a yapılan doğrudan yatırım hacmi 13,9 milyar, Kazakistan’dan Çin’e ise 519,7 milyon dolar olmuştur. 1 Şubat 2017 tarihi itibariyle Kazakistan’da Çin sermayeli 2.783 şirket kaydedilmiştir. Kazakistan’da hâlihazırda Çin ile ortak 3 proje tamamlanmışken, 5 proje inşaat halinde ve 10 proje ise tamamlanmak üzeredir. Geçen yıl iki ülke arasında imzalanan toplam 27 milyar dolar değerindeki 51 önemli endüstriyel projelerin de bu yıl itibariyle başlanması beklenmektedir. Nitekim 2017 yılı Kazakistan’da Çin Turizmi yılıdır. Aynı zamanda 2017 yılı Kazakitan-Çin resmi diplomatik ilişkilerinin başlamasının 25. yıldönümüdür. 8 Nisan 2017 tarihinde Astana’da düzenlenen Kazakistan-Çin İşbirliği Komiteleri 8. Toplantısı’nda taraflar iki ülke arasındaki ticari-ekonomik, bilimsel-teknik, finans, enerji, sosyo-kültürel, nakliyat ve transit taşımacılık alanlarındaki işbirliği konularının ele alarak, Kazakistan-Çin işbirliğinin başarılı bir şekilde geliştirilmesine yönelik anlaşmalarda bulunmuşlardır. [24]

Sonuç

1992’de kurulan ve bu zamana kadar 25 yılı geride bırakan Kazakistan-Çin ilişkileri güzümüzde hem siyasi ve hem de ekonomik açıdan önemli bir konumdadır. Geniş toprağa ve zengin yer altı kaynaklarına sahip olan Kazakistan yüksek ekonomik ve transit potansiyeliyle Çin’in Avrupa’ya ulaşan yol güzergâhı konumunda bulunarak, Çin’in enerji güvenliğinin sağlanması ve Çin mallarının önemli dış pazarlara ulaşması bakımından da büyük önem teşkil etmektedir. Dolaysıyla son yıllarda Pekin yönetimi Kazakistan ile ikili ilişkilerine daha çok önem göstermektedir. Çin’in Avrasya bölgesindeki en önemli işbirliği ortaklarından biri olan Kazakistan, aynı zamandan Çin’in Tek Kuşak Tek Yol girişiminin uygulanmasında da vazgeçilmez durumdadır. Dünyanın yükselen gücü konumundaki Çin ise, Kazakistan’ın çok boyutlu dış politikasında Rusya’dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Çünkü Kazakistan gerek alternatif arayışında, gerekse ekonomik kalkınmasında Çin’in ekonomik gücü ile yatırımlarına ihtiyaç duymaktadır. Bu açıdan bakıldığında, Kazakistan-Çin ilişkilerinin birbirini tamamlayıcı olarak önümüzdeki yıllarda giderek gelişebileceği söylenebilir. Ama Kazakistan’ın Çin ile ilişkileri ve işbirliğini geliştirirken, bölgedeki özel coğrafi konumu ve ekonomik avantajını kullanarak kendi ulusal çıkarlarını sağlayabilmesi gerekmektedir.

Kaynaklar:

Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.

1.042