Халықаралық энергетика агенттігінің анықтамасы бойынша жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) – бұл «жаңартылатын көздерден тұрақты түрде өндірілетін энергияның барлық түрлері», соның ішінде «биоэнергия, геотермалдық энергия, су электр энергиясы, мұхит энергиясы, күн энергиясы мен жел энергиясы» және «табиғи үдерістерден алынған» және «тұтынылғаннан тезірек жаңартылатын» ресурстар ретінде анықталады. Бүкіл әлемде жаңартылатын энергияның екі негізгі мақсаты бар: өсіп келе жатқан энергия сұранысын қанағаттандыру және энергиямен қамтамасыз етуді көміртексіздендіру [IEA.org, 2002].
Орталық Азия елдері тұрақты даму мақсаттары шеңберінде көміртегі шығарындыларын азайту және энергияға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ЖЭК-ті дамытуға және көбірек пайдалануға мән береді. Бұл саладағы аймақтағы ең белсенді ел – Қазақстан, ал өңірдің басқа елдері де жаңартылатын энергия көздерін көбірек пайдалану мақсатында көптеген стратегиялар мен бағдарламаларды қабылдауда.
Қазақстан 2009 жылы жаңартылатын энергияны ынталандыру туралы алғашқы заңын қабылдаса [Adilet.zan.kz, 2009], дәл осы заңға 2017 жылы тендер механизмі және сатып алушымен 20 жылдық электр энергиясын сатып алу шартымен, сондай-ақ салықтар мен инвестициялық преференциялармен (энергияны сатып алушылар мен сатушылар арасындағы шарттық келісім) келісімдер жасау арқылы түзетулер енгізілді. 2013 жылы 2050 жылға қарай «жасыл» экономикаға көшу, сондай-ақ электр энергиясын өндіруде экономикадағы қазбалы отынның, әсіресе 70%-дан астам үлесті құрайтын көмірдің үлесін азайтудың Ұлттық тұжырымдамасы [Adilet.zan.kz, 2013] қабылданды. Осы тұжырымдама аясында 2020 жылға қарай электр энергиясын өндірудегі жаңартылатын энергияның үлесін 3%-ға, 2030 жылға қарай 30%-ға және 2050 жылға қарай 50%-ға дейін арттыру міндеті айқындалды. Аталған құжатқа 2021 жылы «жаңа шындықтарға және оң динамикаға» байланысты түзетулер енгізілді. Тақырыпқа қатысты тағы бір маңызды құжат – Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылдың ақпанында қол қойған көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы [Adilet.zan.kz, 2023].
Ұлттық тұжырымдамада 2020 жылға қарай жалпы қуаты 539 МВт болатын 41 шағын су электр станциясын салу жоспары алға қойылса, «төмен құны, сенімділігі және экологиялық тазалығы» коммерциялық қызығушылықтың негізгі факторларының бірі болды. Қазақстан, Орталық Азиядағы бәсекелестікті ынталандыратын және тарифтерді төмендетуді (мысалы, күн энергиясы үшін 40%) ұсынатын ірі халықаралық банктерден (мысалы, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі); және халықаралық жеке компаниялардан инвестиция тартатын жаңартылатын энергия көздеріне арналған тендерлерді өткізген бірінші ел болды [Лалджебаев, Исаев және Саухимов, 2022].
2018 жылы ел жаңартылатын энергия көздерін өндірушілердің электр энергиясын желіге жеткізу үшін келісім-шарттық ұсыныстары бойынша бәсекеге қабілетті және ашық сауда-саттыққа көшті. ҚР Энергетика министрлігі жыл сайын веб-сайтта түрі, қуаттылығы және аймағы бойынша бөлінген сауда-саттық бағдарламасын бекітеді. ҚР Энергетика министрлігінің мәліметінше, 2022 жылы аукционда жалпы қуаты 440 МВт жаңартылатын энергия көздерінің 15 жобасы таңдалып алынды, нәтижесінде рекордтық төмен баға шамамен 12,49 теңгені (3,5 цент) құрады. Бұл жобалардың көпшілігі 400 МВт жел электр станцияларынан тұрады [Сатубалдина, 2023].
Елдің ұлттық энергетикалық жүйесі 3 аймақтан тұрады: Солтүстік, Оңтүстік және Батыс. Солтүстік өңірде су электр станциялары мен көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станциялары болса, Батыс өңірі орасан зор мұнай мен газ қорына тәуелді. Оңтүстік бөлігі басқа аймақтар сияқты энергия ресурстарына бай болмағандықтан, энергияны тасымалдау басқа аймақтардан жүзеге асырылады. Қазақстандағы электр энергиясын өндіру құрылымында су энергетикасы көмірден кейінгі екінші энергия көзі болып табылады. Жалпы алғанда, еліміздің барлық су электр станциялары жылына орта есеппен шамамен 8-9 млрд кВт/сағ өндірсе, Қазақстанның жалпы су электр қуаты жылына 170 млрд кВт/сағ құрайды. Қазіргі уақытта 62 млрд кВт/сағ техникалық тұрғыдан өндіруге мүмкіндік болса, оның жылына 30 млрд кВт/сағ экономикалық тұрғыдан тиімді [Перзадаева және Оспанғали, 2022].
Баламалы жаңартылатын энергия көздерінің ішінде ел үшін ең қолайлысы жел және күн энергиясы болып табылады. Жел энергетикасының әлеуеті Қазақстандағы энергияны тұтынудың орташа деңгейінен әлдеқайда жоғары және ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәліметі бойынша, елдің жыл сайынғы жел энергетикасының әлеуеті 920 млрд кВт/сағ электр энергиясына бағаланады [Dknews.kz, 2023]. Сондай-ақ, ел жан басына шаққандағы күн радиациясының деңгейі бойынша әлемде бірінші орында тұр. Қазақстандағы күн энергиясының әлеуеті шамамен жылына 1500 – 1600 кВт/м2, күн сәулесінің орташа жылдық ұзақтығы 2500 сағатты құрайды. Бұл тұрғыда елдің оңтүстік өңірінде, соның ішінде Қызылорда мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында күн сәулесі ең жоғары. Бұл аймақтағы күн энергиясының әлеуетін айтарлықтай пайдалану аймақты қажетті энергиямен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады [Ирвин, 2021].
Қазақстанда биоэнергетикалық әлеует 300 МВт, биоэнергетикадан электр энергиясын өндіру әлеуеті 35000 ГВт/сағ, жылу өндіру әлеуеті 44 млн Гкал/жыл ретінде бағаланады. Тағы бір болжам бойынша, ағаш қалдықтары, астық сабаны, мал қалдықтары және ағынды сулардың қалдықтары жылына шамамен 2 328 920 ГВт/сағ құрайды. Үлкен ауыл шаруашылығы секторы және ауылшаруашылық қалдықтарының тек 10% ғана пайдаланылған кезде биоэнергия үшін пайдаланылмаған үлкен әлеует бар. Ауыл шаруашылығы қалдықтарының әлеуетті қуаты 35 млрд кВт/сағ электр және 44 млн Гкал жылу [Лалджебаев, Исаев және Саухимов, 2022]. Келтірілген ақпарат жер асты байлығына бай Қазақстанның жаңартылатын энергия мүмкіндіктерінің де жоғары қуаттылыққа ие екенін көрсетеді. Қазіргі өндіріліп жатқан ЖЭК әлеуетімен салыстырғанда, бұл мүмкіндіктердің өте аз бөлігі пайдаланылады. Оның үстіне жел мен күн энергиясынан басқа биоэнергетика, геотермалдық энергия бойынша белгілі бір ақпаратқа қол жеткізудегі қиындықтар бұл саланың дамуға қаншалықты ашық екенін көрсетеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда орнатылған энергетикалық нысандардың жалпы көлемі 2,5 ГВт-қа тең болса, оның 1,1 ГВт жел электр станциялары, 1,1 ГВт күн электр станциялары, 267,4 МВт су электр станциялары және 1,8 ГВт биоэлектр станциялары. ҚР Энергетика министрлігінің мәліметінше, 2022 жылы жаңартылатын энергия көздерінен 5,1 млрд кВт/сағ электр энергиясы өндірілген, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 21,1%-ға артық. Бұл көрсеткіштің 2,4 млрд кВт/сағ жел энергиясы, 1,76 млрд кВт/сағ күн энергиясы, 934 млн кВт/сағ шағын су электр станциялары және 2 млн кВт/сағ биогаз электр станцияларының үлесіне тиді. Осылайша, электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі ЖЭК үлесі 4,53%-ға дейін өсті [Мамишев, 2023].
Орталық Азияның ауылдық жерлерінде қатты биомасса (ағаш, сабан, мақта сабақтары, мал көңі және т.б.) тамақ пісіру және жылыту үшін жағылатыны белгілі, бірақ биоэнергия көлемі туралы сенімді ақпарат алуда әртүрлі қиындықтар бар екенін атап өткен жөн. Биоэнергияны қолдану Қазақстандағы үкімет пен халықаралық ұйымдар тарапынан ынталандырылғанымен, биоэнергияны енгізу және дамыту баяу жүріп жатыр.
2022 жылғы жағдай бойынша Қазақстанның жаңартылатын энергия көздерінен өндіретін электр энергиясының қарқыны жалпы көлемнің 4,53%-ын құрап, 2030 жылға арналған 15% және 2050 жылға арналған 50% амбициялық мақсаттарға біртіндеп жақындауда. Маңызды мәселелердің бірі 2013 жылы 2030 жылға арналған 10%-дық мақсатты «жаңа шындықтар мен оң динамикаға» байланысты 2021 жылы 15%-ға дейін ұлғайту, бұл мемлекеттің осы саладағы зерттеулерде межеленген деңгейін жоғарылатқанын көрсетеді. Сонымен қатар, бейтарап көміртегі стратегиясының 2060 жылға арналған мақсатына жету үшін 600 млрд доллардан астам инвестиция қажет екенін ескеру керек, оның тек 4%-ы мемлекеттік сектордан, қалғаны жеке сектордан келеді деп күтілуде. Екінші жағынан, өсіп келе жатқан энергияға сұранысты қанағаттандырудағы жаңартылатын энергия үлесін арттыруға күш салумен қатар, инфрақұрылымның жай-күйін де ескеру қажет. Өйткені, Қазақстандағы электр энергиясын тарату желісінің маңызды бөлігі жаңғыртуды қажет етеді және электр энергиясын өндірудің ұлғаюын бөлуде әртүрлі проблемаларды тудыруы мүмкін екендігі белгілі [Сатубалдина, 2023].
Сонымен қатар жел энергиясының көздері күн электр станцияларына қарағанда шамамен 30% көп энергия өндіреді. 2035 жылына қарай бұл айырмашылық Қазақстанның көптеген аймақтарындағы желді дәліздердің арқасында 7 есе артуы күтілуде [Викторова, 2023]. Ел аумағының шамамен жартысында 30 метр биіктікте секундына 4-5 метр жылдамдықпен жел соғады. Каспий теңізіне жақын орналасқан Атырау және Маңғыстау облыстары мен елдің Солтүстік және Оңтүстік өңірлерінің әсіресе жел энергиясы бойынша әлеуеті зор [Gov.kz, 2017].
Қазақстан үкіметі 2035 жылға қарай жел (19,6 млрд кВт/сағ) және күн энергиясының (2,9 млрд кВт/сағ) жалпы электр энергиясын өндірудегі (152,4 млрд кВт/сағ) үлестің 15%-ға жететінін болжайды. Сонымен қатар, көмір, мұнай және табиғи газдан басқа баламалы энергия көздері аясында 2025 жылы Қазақстандағы жалпы электр энергиясын өндірудегі атом энергиясының үлесі 13%-ын құрау және 2032 жылға қарай кем дегенде 1 атом электр станциясын құру көзделуде. Осылайша, көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларының көрсеткіші 46,3%-ға дейін төмендейді деп күтілуде [Викторова, 2023].
Министрліктің деректеріне сәйкес, 2022 жылға қарай елде жалпы қуаттылығы 2400 мегаватт (МВт) болатын 130 жаңартылатын энергия станциясы, оның ішінде 46 жел электр станциясы, 44 күн электр станциясы, 37 су электр станциясы және 3 биомасса электр станциялары құрылған. Қазақстан үкіметі 2022 жылы жалпы инвестиция көлемі 180 млрд теңгені (403 млн доллар) құрайтын 12 зауытты іске қосса, 2023 жылы жалпы қуаты 276 МВт болатын 15 станцияны іске қосуды жоспарлап отыр [Сатубалдина, 2023].
Жүйені тұрақты ету үшін ел өз өндірісі мен технологиясын жетілдіруге бағытталған қадамдарды жеделдетіп, жаңартылатын энергия көздерін дамытудағы ұлттық бағдарламаны кеңейтуі қажет. Қазіргі уақытта мұнай, газ және көмір сияқты қазбалы отындар елдің энергетикалық секторында басым энергия көздері болып табылады. Дегенмен, электр энергиясын өндіруде бұрыннан бері келе жатқан жүйелер ауаның ластануын арттыруда. Сондықтан ЖЭК-ке жылдам көшу экологиялық таза тұрақты энергиямен қамтамасыз етуге жол ашады.
Дереккөз:
Adilet.zan.kz (2009). Жаңартылатын энергия ресурстарын пайдалануды қолдау туралы Заң. Сілтеме: https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z090000165_. Қаралған уақыты: 28.06.2023.
Adilet.zan.kz (2013). Қазақстан Республикасының жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасы туралы. Сілтеме: https://adilet.zan.kz/rus/docs/T1300000577. Қаралған уақыты: 28.06.2023.
Adilet.zan.kz (2023). Қазақстан Республикасының 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын бекіту туралы. Сілтеме: https://adilet.zan.kz/rus/docs/U2300000121. Қаралған уақыты: 29.06.2023.
Викторова, Полина (2023). Қазақстанда жаңартылатын энергияның рөлі біртіндеп артып келеді. Сілтеме: https://kz.kursiv.media/en/2023-02-28/role-of-renewable-energy-gradually-increases-in-kazakhstan/. Қаралған уақыты: 28.06.2023.
Dknews.kz (2023). Болашақ Қазақстан экономикасындағы өзгерістер желі. Сілтеме: https://www.dknews.kz/ru/eksklyuziv-dk/293675-veter-peremen-v-ekonomike-budushchego-kazahstana. Қаралған уақыты: 29.06.2023.
Gov.kz (2017). Жасыл Энергия. Сілтеме: https://www.gov.kz/uploads/2020/10/7/eab6e2f7b5c9dc364aad2b6d768e874c_original.9545597.pdf. Қаралған уақыты: 11.07.2023.
Ирвин, Джулия (2021). Қазақстанды қуаттандыру: жаңартылатын энергия мүмкіндіктері. Сілтеме: https://greenfdc.org/energizing-kazakhstan-renewable-energy-opportunities/. Қаралған уақыты: 29.06.2023.
Kegoc.kz (2023). Қазақстанның энергетикалық өнеркәсібі: негізгі фактілер. Сілтеме: https://www.kegoc.kz/ru/electric-power/elektroenergetika-kazakhstana/#:~:text=Производство%20электрической%20энергии%20в%20Казахстане,мощность%20—%2020761%2C7%20МВт. Қаралған уақыты: 29.06.2023.
Ладжебаев, Муродбек, Исаев, Руслан, Саухимов, Алмаз (2022). Орталық Азиядағы жаңартылатын энергия көздері: әлеуеті, қолданылуы, болашағы және кедергілері. Орталық Азия университетінің есебі №: 71.
Mамишев, Жанболат (2023). Қазақстанда жаңартылатын көздерден электр энергиясын өндіру 1,6 есе өсті. Сілтеме: https://kz.kursiv.media/2023-04-20/zhnb-sunpower/. Қаралған күні: 29.06.2023.
Перзадаева, Сәния, Оспанғали, Нұрмолда (2022). Қазақстан: Қазақстанда ГЭС құрылысына не кедергі? Сілтеме: https://www.mondaq.com/government-contracts-procurement–ppp/1183968/Что-Мешает-Строительству-ГЭС-В-Казахстане. Қаралған уақыты: 29.06.2023.
Сатубалдина, Aсел (2023). Қазақстан сыни сынақтар жағдайында жаңартылатын энергияның әлеуетін ашуда алда. Сілтеме: https://astanatimes.com/2023/06/kazakhstan-powers-ahead-unleashing-potential-of-renewable-energy-under-critical-challenges/. Қаралған уақыты: 28.06.2023.
Халықаралық энергетика агенттігі (2002). Жаңартылатын энергия. Сілтеме: https://www.seforall.org/sites/default/files/l/2013/09/9-gtf_ch4.pdf. Қаралған уақыты: 28.06.2023.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.