Uluslararası Enerji Ajansı’nın tanımlamasına göre, yenilenebilir enerji kaynakları (YEK), “biyoenerji, jeotermal enerji, hidroelektrik, okyanus enerjisi, güneş enerjisi ve rüzgâr enerjisi” olmak üzere “yenilenebilir kaynaklardan sürdürülebilir bir şekilde üretilen tüm enerji türleri” ve “doğal süreçlerden elde edilen” ve “tüketildiğinden daha hızlı yenilenen” kaynaklar olarak tanımlanmaktadır. Tüm dünyada yenilenebilir enerjinin, artan enerji talebini karşılama ve enerji arzını karbondan arındırma gibi iki ana hedefi bulunmaktadır [IEA.org, 2002].
Orta Asya ülkeleri, gerek karbon emisyonlarını azaltmak gerekse sürdürülebilir kalkınma hedefleri çerçevesinde enerji ihtiyacının giderilmesi konusunda YEK’lerin geliştirilerek daha fazla kullanımını önemsemektedir. Bu alanda bölgenin en aktif ülkesi Kazakistan olup, diğer ülkeler de yenilenebilir enerji kaynaklarının daha fazla kullanılması adına bazı stratejiler ve programlar benimsemektedir.
Kazakistan yenilenebilir enerjinin desteklenmesine ilişkin ilk yasasını [Adilet.zan.kz, 2009] 2009’da kabul ederken, aynı yasa 2017’de ihale mekanizması ve alıcı ile 20 yıllık elektrik satın alma sözleşmesinin yanı sıra vergiler ve yatırım tercihleri (enerji alıcıları ve satıcıları arasında sözleşmeye dayalı bir anlaşma) ile düzenlemeler yapılarak yeniden düzenlenmiştir. 2013’te ekonomideki fosil yakıtların, özellikle de elektrik üretiminin %70’inden fazlasını oluşturan kömürün payını azaltmanın yanı sıra, 2050 yılına kadar “yeşil” bir ekonomiye geçiş için Ulusal Konsept [Adilet.zan.kz, 2013] kabul edilmiştir. Bu konsept içerisinde yenilenebilir enerjinin elektrik üretimindeki payının 2020’de %3’e, 2030’da %30’a ve 2050’ye kadar %50’ye çıkarılması hedefi belirlenmiştir. Söz konusu belge 2021’de “yeni gerçekler ve mevcut olumlu dinamikler” ile bağlantılı olarak değiştirilmiştir. Konu ile ilgili bir diğer önemli belge ise 2023 Şubat ayında Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev tarafından imzalanan karbon nötrlüğüne ulaşma stratejisidir [Adilet.zan.kz, 2023].
Ulusal Konsept 2020 yılına kadar toplam kapasitesi 539 MW olan 41 adet küçük hidroelektrik santralinin inşa edilmesi için planlar öne sürerken, “düşük maliyet, güvenilirlik ve çevre dostu olması” ticari ilginin temel faktörleri arasında yer almıştır. Kazakistan Orta Asya’da rekabeti teşvik eden ve tarife indirimleri sunan (örneğin güneş enerjisi için %40) ve büyük uluslararası bankalardan (örneğin Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası) ve uluslararası özel şirketlerden yatırım çeken yenilenebilir enerji ihaleleri düzenleyen ilk ülke olmuştur [Laldjebayev, İsaev, Sauhimov, 2022].
2018’de ülke, yenilenebilir enerji üreticilerinin şebekeye elektrik sağlamak için sunduğu sözleşme tekliflerinde rekabetçi ve açık ihale sistemine geçmiştir. Kazakistan Enerji Bakanlığı her yıl internet sitesinde yayınlanan tür, kapasite ve bölgeye göre ayrılmış ihale programını onaylamaktadır. Kazakistan Enerji Bakanlığı’na göre, 2022’deki açık artırmada toplam kapasitesi 440 MW olan 15 yenilenebilir enerji projesi seçilmiş olup, yaklaşık 12.49 tenge (3.5 cent) gibi rekor bir düşük fiyat elde edilmiştir. Bu projelerin çoğunluğunu 400 MW’lık rüzgâr enerjisi tesislerinden oluşmaktadır [Satubaldina, 2023].
Ülkenin ulusal enerji sistemi Kuzey, Güney ve Batı olmak üzere 3 bölgeden oluşmaktadır. Kuzey bölgesinde hidroelektrik santraller ve kömüre dayalı termik santraller bulunurken, Batı bölgesi devasa petrol ve gaz rezervlerine bağlıdır. Güney kesiminde ise diğer bölgeler gibi zengin enerji kaynaklarına sahip olmaması nedeniyle diğer bölgelerden enerji transferi gerçekleştirilmektedir.
Hidroelektrik, Kazakistan’da elektrik üretimi yapısında kömürden sonra ikinci enerji kaynağıdır. Toplamda, ülkenin tüm hidroelektrik santralleri yılda ortalama yaklaşık 8-9 milyar kWh üretirken, Kazakistan’ın toplam hidroelektrik potansiyeli yılda 170 milyar kWh’dir. Şu anki teknik olarak üretilmesi mümkün olarak kabul edilen miktar 62 milyar kWh iken, bunun yıllık 30 milyar kWh’ı ekonomik olarak kullanıma uygundur [Perzadayeva ve Ospangali, 2022].
Alternatif yenilenebilir enerji kaynakları arasında ülke için en uygun olanı rüzgâr ve güneş enerjisidir. Rüzgâr enerjisi potansiyeli, Kazakistan’daki ortalama enerji tüketimi seviyesinin çok üzerindedir ve Kazakistan Sanayi ve Altyapı Geliştirme Bakanlığı’na göre, ülkenin rüzgâr enerjisi potansiyelinin yıllık 920 milyar kWh elektrik olduğu tahmin edilmektedir [Dknews.kz, 2023]. Ayrıca ülke, dünyadaki kişi başına en yüksek güneş radyasyonu seviyelerinden birine sahiptir. Kazakistan’da güneş enerjisi potansiyeli yılda yaklaşık 1500 – 1600 kWh/m2 olup, ortalama yıllık güneşli gün süresi 2.500 saattir. Bu bağlamda Kızılorda ve Güney Kazakistan bölgeleri de dâhil olmak üzere ülkenin güney kesimi en yüksek güneşlenme seviyelerine sahiptir. Bu bölgedeki güneş enerjisi potansiyelinin önemli ölçüde değerlendirilebilmesi bölgenin ihtiyacı olan enerji tedarikinin sağlanmasında büyük rol oynayacaktır [İrvin, 2021].
Kazakistan’da biyoenerji potansiyeli 300 MW, biyoenerjiden elektrik üretimi potansiyeli 35.000 GWh/yıl, ısı üretimi potansiyeli ise 44 milyon Gcal/yıl olarak tahmin edilmektedir. Diğer bir tahmin ise odun atığı, tahıl samanı, sığır atığı ve kanalizasyondan kaynaklanan atıkların 2.328.920 GWh/yıl civarı olduğunu söylenmektedir. Büyük bir tarım sektörü ve tarımsal atıkların yalnızca %10’unun kullanılmasıyla, biyoenerji için kullanılmayan büyük bir potansiyel bulunmaktadır. Tarımsal atıkların potansiyel kapasitesi 35 milyar kWh elektrik ve 44 milyon Gcal ısıdır [Laldjebayev, İsaev, Sauhimov, 2022]. Verilen bilgiler bizlere Kazakistan’ın yeraltı zengini olan ülkenin aynı zamanda yüksek kapasitede yenilenebilir enerji imkanlarına da sahip olduğunu göstermektedir. Halihazırda üretilen YEK ile potansiyeli karşılaştırıldığında bu imkanların oldukça az bir kısmından faydalanılmaktadır. Dahası önde gelen rüzgar ve güneş enerjisi dışında biyoenerji, jeotermal enerji konularında belirli bilgilere ulaşımdaki zorluklarda bu sektörün ne kadar gelişime açık olduğunu göstermektedir.
Kazakistan’da halihazırda kurulu enerji tesislerinin toplamı 2.5 GW’a denk gelirken bunun 1.1 GW’ını rüzgar santralleri, 1.1 GW’ını güneş enerjisi santralleri, 267.4 MW’ını hidroelektrik santralleri ve 1.8 GW’ını biyoelektrik santralleri oluşturmaktadır. Kazakistan Enerji Bakanlığı’nın bilgilerine göre, 2022’de yenilenebilir enerji kaynaklarından 5.1 milyar kWh elektrik üretilmiş olup bu rakam 2021 ile karşılaştırıldığında %21.1 daha fazladır. Bu rakamın rüzgar enerjisinin payı 2.4 milyar kWh, güneş enerjisi 1.76 milyar kWh, küçük hidroelektrik santralleri 934 milyon kWh ve biyogaz santralleri ise 2 milyon kWh’ını oluşturmuştur. Böylece, toplam elektrik üretim hacmi içinde YEK’in payı %4.53’e yükselmiştir [Mamişev, 2023].
Orta Asya’da kırsal alanlarda yemek pişirmek ve ısınmak için katı biyokütlenin (odun, saman, pamuk sapları, hayvan gübresi vb.) yakıldığı bilinmektedir, lakin biyoenerji hacimleri hakkında güvenilir bilgilere ulaşılmasında çeşitli zorluklar yaşandığını da ifade etmek gerekir. Kazakistan’da biyoenerji kullanımı hükümet ve uluslararası kuruluşlar tarafından teşvik edilmesine rağmen biyoenerjiyi uygulama ve geliştirme faaliyetleri yavaş ilerlemektedir.
2022 itibariyle, Kazakistan’ın yenilenebilir enerji kaynaklarından ürettiği elektriğin oranı toplam içerisinde %4.53’e ulaşarak 2030 için %15 ve 2050’de ise %50 olarak konulan iddialı hedeflere yavaş yavaş yaklaşmaktadır. Önemli konulardan birisi de 2030 için 2013’de konulan %10’luk hedefin 2021’deki “yeni gerçekler ve mevcut olumlu dinamikler” nedeniyle %15’e yükseltilmesi de devletin bu alandaki çalışmalarda çıtayı pozitif gelişmelere dayanarak artırdığını göstermektedir. Dahası Nötr karbon stratejisinin, sadece %4’ünün kamu sektöründen ve geri kalanının özel sektörden gelmesinin beklendiği 2060 hedefine ulaşılması için 600 milyar dolardan fazla yatırıma ihtiyaç olduğu da göz önüne alınmalıdır. Öte yandan artan enerji talebinin karşılanmasında yenilenebilir enerjinin payını artırma çalışmalarına ek olarak altyapının durumu da hesaba katılmalıdır. Çünkü bilindiği üzere Kazakistan’daki elektrik dağıtım şebekesinin önemli bir kısmı modernizasyona ihtiyaç duymakta olup artan elektrik üretiminin dağıtımında çeşitli sorunlarla karşılaşılmasına neden olabilmektedir [Satubaldina, 2023].
Ayrıca, rüzgâr enerjisi kaynakları, güneş enerjisi santrallerinden yaklaşık %30 daha fazla enerji üretmektedir. 2035 yılına kadar, Kazakistan’ın çoğu bölgesindeki bol rüzgârlı hava koridorları sayesinde bu farkın yedi kat artması beklenmektedir [Viktorova, 2023]. Ülke topraklarının yaklaşık yarısında 30 metre yükseklikte saniyede 4 ila 5 metre hızında rüzgâr esmektedir. Hazar Denizi’ne yakın olan Atırau ve Mangıstau bölgeleri ile ülkenin Kuzey ve Güney bölgeleri özellikle rüzgâr enerjisi açısından büyük potansiyele sahiptir [Gov.kz, 2017].
Kazakistan hükümeti 2035’e kadar rüzgâr (19.6 milyar kWh) ve güneş enerjisinin (2.9 milyar kWh) toplam elektrik üretimi (152.4 milyar kWh) içerisindeki payının %15’e ulaşacağını tahmin etmektedir. Dahası kömür, petrol ve doğal gaz dışında alternatif enerji kaynakları kapsamında 2025’de atom enerjisinin Kazakistan’daki toplam elektrik üretimindeki payının %13’üne denk gelmesi hedeflenirken 2032’ye kadar en az bir nükleer enerji santrali kurulması amaçlanmaktadır. Böylece kömürlü termik santrallerin oranının %46.3’e düşmesi beklenmektedir [Viktorova, 2023].
Bakanlığın verilerine göre, 2022 yılı itibarıyla ülkede 46 rüzgâr santrali, 44 güneş enerjisi santrali, 37 hidroelektrik santrali ve üç biyokütle santrali olmak üzere toplam 2.400 megavat (MW) kapasiteli 130 yenilenebilir enerji tesisi kurulmuştur. Kazak hükümeti toplam 180 milyar tenge (403 milyon dolar) yatırımla on iki tane tesisi 2022’de devreye alırken, 2023 yılında toplam kapasitesi 276 MW olan 15 tesisi faaliyete geçirmeyi planlamaktadır [Satubaldina, 2023].
Sistemi daha sürdürülebilir hale getirmek için, ülkenin kendi üretim ve teknolojisini geliştirmeye yönelik adımları hızlandırması ve yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesinde ulusal içeriği genişletmesi gerekmektedir. Şu anda, petrol, gaz ve kömür gibi fosil yakıtlar, ülkenin enerji sektöründe baskın enerji kaynaklarıdır. Bununla birlikte, elektrik üretimindeki halihazırda bulunan sistemler hava kirliliğini artırmaktadır. Bu nedenle YEK’e hızlı bir şekilde geçilmesi çevre dostu sürdürülebilir enerji tedariki sağlanmasının önünü açacaktır.
Kaynakça:
Adilet.zan.kz (2009). Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımının Desteklenmesine İlişkin Kanun. Alınan yer: https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z090000165_. Erişim tarihi: 28.06.2023.
Adilet.zan.kz (2013). Kazakistan Cumhuriyeti’nin yeşil ekonomiye geçiş konsepti üzerine. Alınan yer: https://adilet.zan.kz/rus/docs/T1300000577. Erişim tarihi: 28.06.2023.
Adilet.zan.kz (2023). Kazakistan Cumhuriyeti’nin 2060 yılına kadar karbon nötrlüğünü sağlamaya yönelik Stratejinin onaylanması üzerine. Alınan yer: https://adilet.zan.kz/rus/docs/U2300000121. Erişim tarihi: 29.06.2023.
Dknews.kz (2023). Geleceğin ekonomisinde değişim rüzgârı Kazakistan. Alınan yer: https://www.dknews.kz/ru/eksklyuziv-dk/293675-veter-peremen-v-ekonomike-budushchego-kazahstana. Erişim tarihi: 29.06.2023.
Gov.kz (2017). Yeşil enerji. Alınan yer: https://www.gov.kz/uploads/2020/10/7/eab6e2f7b5c9dc364aad2b6d768e874c_original.9545597.pdf. Erişim tarihi: 11.07.2023.
Uluslararası Enerji Ajansı (2002). Yenilebilir Enerji. Alınan yer: https://www.seforall.org/sites/default/files/l/2013/09/9-gtf_ch4.pdf. Erişim tarihi: 28.06.2023.
İrvin, Julia (2021). Kazakistan’a enerji vermek: Yenilenebilir enerji fırsatları. Alınan yer: https://greenfdc.org/energizing-kazakhstan-renewable-energy-opportunities/. Erişim tarihi: 29.06.2023.
Kegoc.kz (2023). Kazakistan’da enerji endüstrisi: Önemli gerçekler. Alınan yer: https://www.kegoc.kz/ru/electric-power/elektroenergetika-kazakhstana/#:~:text=Производство%20электрической%20энергии%20в%20Казахстане,мощность%20—%2020761%2C7%20МВт. Erişim tarihi: 29.06.2023.
Laldjebayev, Murodbek, İsaev, Ruslan, Sauhimov, Almaz (2022). Orta Asya’daki yenilenebilir enerji kaynakları: Potansiyel, kullanım, beklentiler ve engeller. Orta Asya Üniversitesi Raporu No: 71.
Mamişev, Janbolat (2023). Kazakistan’da yenilenebilir kaynaklardan elektrik üretimi 1.6 kat arttı. Alınan yer: https://kz.kursiv.media/2023-04-20/zhnb-sunpower/. Erişim tarihi: 29.06.2023.
Perzadayeva, Saniya, Ospangali, Nurmolda (2022). Kazakistan: Kazakistan’da HES inşaatını ne engelliyor? Alınan yer: https://www.mondaq.com/government-contracts-procurement–ppp/1183968/Что-Мешает-Строительству-ГЭС-В-Казахстане. Erişim tarihi: 29.06.2023.
Satubaldina, Assel (2023). Kazakistan, kritik zorluklar altında yenilenebilir enerji potansiyelini ortaya çıkararak önde güçleniyor. Alınan yer: https://astanatimes.com/2023/06/kazakhstan-powers-ahead-unleashing-potential-of-renewable-energy-under-critical-challenges/. Erişim tarihi: 28.06.2023.
Viktorova, Polina (2023). Kazakistan’da yenilenebilir enerjinin rolü kademeli olarak artıyor. Alınan yer: https://kz.kursiv.media/en/2023-02-28/role-of-renewable-energy-gradually-increases-in-kazakhstan/. Erişim tarihi: 28.06.2023.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.