Бүгінгі таңда су мәселесі Орта Азия халықтары үшін өте маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Су тіршіліктің көзі екені баршаға мәлім. Ол әлеуметтік және экономика саласында, нақтырақ айтсақ, ауыз су ретінде пайдаланудан бастап, өндіріс үшін өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, сонымен қатар электр энергиясын алу үшін де қолданылады. Су электр станциялары суы мол өзендердің бойына салынып, белгілі бір қуатта мемлекетке қажетті электр энергиясын өндіреді. Көбінесе, мұндай су электр станциялары мен су қоймалары трансшекаралық өзендер ағысын жағалап бой көтерген. Осындай жағдайлар мемлекеттер арасында өзара түсініспеушіліктерді туындатып отырады. Орта Азия аймағында трансшекаралық өзен суларының бөлінісіне қатысты шиеленістер көбіне-көп Сырдария өзені бассейнімен тікелей байланысты. Бұл бассейн алқабына 25 миллионнан астам халық қоныстанған. Орташа көпжылдық ағысы 37 км3 құрайтын Сырдарияның су ресурсының 74% Қырғызстанға, 14% Өзбекстанға, 9% Қазақстанға және 3% Тәжікстанға тиесілі (Жильцов, 2008).
Суды тиімді пайдаланудың реттелмеген режиміне байланысты мәселелер бүгінде аймақ тұрақтылығының басты қауіптерінің бірі болып табылады. Сырдария өзені бассейнінің елдері әлі күнге дейін трансшекаралық өзендердің суларын және өндірілетін электр энергиясын бөлісуді реттей алмай отыр (Петров, 2010). Мысалы, өзеннің жоғарғы ағысында орналасқан ел – Қырғызстан энергия ресурстарымен қамтамасыз ету бойынша келісімге сәйкес Өзбекстан сияқты серіктесінің өз міндеттемелерін орындайтындығына сенбейді. Қырғызстан қыс мезгілінде электр энергиясын көп пайдаланғандықтан, оны өндіру үшін Тоқтоғұл су қоймасындағы су қорын ашуға мәжбүр болса, қыс бойы аққан судың орнын толтыру үшін жаздың күндері Сырдария өзенінің төменгі ағыс елдеріне су жіберуді шектейді. Яғни, қырғыздар «қыстың қамын жазда ойла» саясатын қолданып отыр десек де болады. Алайда, бұл саясат төменгі ағыс елдері үшін тиімді болмай отыр. Мысалы, Өзбекстан Қырғызстанды керек кезде су бермей, керек емес кезде көп мөлшерде су жібереді деп айыптайды. Сырдария бассейні елдерінің су қоймалары мен су электр станцияларының жұмыс режимі бойынша келіссөздердің орындалмауы салдарынан туындаған қысқы су тасқыны бассейн бойындағы халықтың қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Сонымен, екі тараптың да «өз шындығы» бар. Бұны Кеңес Одағының мұра қылып қалдырып кеткен «шешілмеген мәселе» деп атауға болады. Кеңестік кезеңде Сырдария бассейні елдерінде барлық су ресурстарын пайдалана отырып, суармалы егіншілікті барынша дамыту саясаты жүзеге асырылды. Кеңес өкіметі суару жүйесі мен егіс алқаптарын үнемі кеңейту арқылы мақта өндіруге көп көңіл бөлді (Валентини, 2004). Мәскеу жоғарғы ағыс елдеріне егістік алқаптарын кеңейтуге тыйым салып, суды аз пайдалануды талап етті. Сондықтан олар азық-түлікпен басқа одақтас республикалар тарапынан қамтамасыз етіліп, қосымша өтемақы ретінде электр энергиясын төменгі ағыс елдерінен алып отырды (Водная, продовольственная и энергетическая безопасность в ЦА, 2021). Алайда, Кеңес Одағының ыдырауы бұл тепе-теңдікті бұзды. Бұрын Кеңес Одағы кезінде бір мемлекеттің бақылауында болған су ресурстарын басқару мен судың ластануын реттеу мәселелері енді трансшекаралық мәселеге айналды. Бұдан былай жаңа құрылған мемлекеттер арасындағы тығыз ынтымақтастық пен іс-қимылдарды келісу жағдайында ғана жұмыс жасау керек болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұзамай жаңа мемлекеттердің өкілдері келіссөздер жүргізуді бастады. Нәтижесінде, су ресурстары мәселелері бойынша жеткілікті мемлекетаралық келісім-шарттар жасалды. Көптеген келісім-шарттар ішінде 1998 жылы Қырғызстан, Өзбекстан және Қазақстан арасында жасалған «Сырдария бассейніндегі су және энергетикалық ресурстарды бірлесіп пайдалану туралы» келісімді ерекше атап өткен жөн (Соглашение, 1998). Нарын өзені ағынының көп бөлігін, сәйкесінше Сырдария ағынын толықтай реттеу мүмкіндігіне ие болғандықтан су реурстарын басқарудың «кілті» Қырғызстанның қолында болды. Осы келісім-шартқа қол қою арқылы Қырғызстан жазда судың тиісті бөлігін төменге жіберуге келіссе, төменгі ағыс елдері Қырғызстанға қыста көмір, газ және электр қуатын жеткізуге уәде берді. Ресурстардың нақты мөлшері жыл сайын келіссөздер барысында анықталады деп болжанды. Алайда, тараптар бұл келісім-шарттың талаптарын орындамады. Екі тарап бір-бірін айыптап, кінәліні іздеумен болды.
Қырғызстан да барлық Орта Азия елдері сияқты электр энергиясын су электр станциялары мен жылу электр станцияларынан алады. Қырғыз елі 2019 жылы 15 051,2 млн. кВт/сағ. электр энергиясын су электр станциясынан алса, 2 671,3 мың Гкал энергияны жылу электр станциясынан алған (НСК КР, 2020а). Яғни, жалпы энергияның 92 %-ын су электр станциясы арқылы алатындығы анықталды. Демек, Қырғызстан экономикасының көп бөлігі, әлеуметтік жағдайы, ауыл шаруашылық саласы елдің су қоймаларында жиналған су қорына тікелей байланысты болып отыр. 2019 жылы мемлекеттің барлық су қоймаларында өзен суларынан жиналған су қоры 8 068,7 млн м3 көлемде болса, оның 60%-ы, яғни 4920,7 млн м3 суармалы егістікте қолданылған (НСК КР, 2020б). Елде 1 216,67 мың гектар ғана суармалы жер бар (НСК КР, 2020в). Бұл Сырдарияның төменгі ағысы елі саналатын Өзбекстанның жалпы егістік алқабынан 3 есе аз. Өзбекстан 3 373,1 мың гектар жерге жалпы жиналған 59 235 млн м3 су қорының 77 %-ын, яғни 45 696 млн м3 су жұмсайды (УзСтат, 2021а; 2021б). Бұл орта есеппен 1 гектар жерге 13 547 м3 су пайдаланады дегенді білдіреді. Ал Қырғызстан болса, 1 гектар жерге 4044 м3 су шығындайды. Яғни, Өзбекстан Қырғызстанға қарағанда 1 га егістік жері үшін 3 есе көп су қолдануда. Осы сандар жаз мезгілінде өзбектердің суды көп қажет ететіндігін көрсетіп отыр. Ал Қырғызстан су электр станцияларын қыстық режимге ауыстырған кезде, Өзбекстанда, керісінше, мөлшерден тыс су қоры қалыптасады. Өзбекстанда көмірсутек қорлары жеткілікті болғандықтан, электр энергиясын қырғыздар сияқты тек ғана судан алмайды, ол жылу электр станцияларында энергия өндіреді. 2019 жылы республика бойынша барлық электр энергиясының 89,7 %-ын жылудан алса, 10,3 %-ын ғана судан алған (ТЭС, 2020).
Қырғызстан да, Өзбекстан да өз ұлттық мүдделерін ойлап, соған сай іс-қимыл жаап отырғаны белгілі. Өзбекстан жазда қырғыздар қажет кезде су жібермейді деп кінәласа, Қырғызстан өзіме қажет кезде қыс мезгілінде электр энергиясын судан алмасам Өзбекстан тарапы қажеттіліктерімді қамтамасыз етіп отырған жоқ деп өкпесін білдіруде. 1998 жылғы Сырдария келіссөзі бойынша Қырғызстан жаз мезгілінде Өзбекстан тарапына егістік үшін су жіберген жағдайда, өз кезегінде Өзбекстан сәйкес мөлшерде көмір, газ және электр энергиясымен қамтамасыз етуге міндеттелген. Алайда, бұл келісім-шарт туындаған мәселелерді шеше алмайтын себептердің арасында әртүрлі мәселелер бар. Олардың ішінде маңызды мәселелердің бірі – қазіргі жағдайда су мен көмір, газ және электр энергиясының бағасы арасындағы үлкен айырмашылық. Екінші жағынан, энергетика және су ресурстарын басқаруға қатысты барлық бастамалар ұсынымдық сипатта ғана болып, олардың орындалмағандығы үшін қандай да бір жауапкершілік міндеттелмейді. Сонымен қатар, екі елдің тиісті ұйымдарының бірлескен зерттеулері мен өзара әрекеттесуі жеткілікті деңгейде болмай отыр. Бұл мәселелерді жою үшін қабылданған шешімдер ұсынымдық сипатта ғана болып қоймай, тараптарға міндеттер жүктелуі тиіс. Осылайша, нақты қадамдар мен болжамдарға негізделген шешімдер қажеттілікпен орындалады. Сонымен қатар, халықаралық құқық нормалары негізінде энергетика және су ресурстарын әділ және ақылды басқарудың аймақтық саясатын қалыптастыру қажет.
Қорытындылай келе, Қырғызстан мен Өзбекстан суды пайдаланудың заманауи қажеттіліктерін ескере отырып, суды ортақ пайдаланудың кешенді әдісін қабылдауы қажет. Өйткені екі ел де өз ұлттық мүдделеріне сәйкес мәселеге әртүрлі көзқараспен қарауы ынтымақтастықты нығайтуға септігін тигізеді. Бұл бағытта осы елдер өздерінің мүдделерінен басқа аймақтық ортақ мүдделерге назар аудара отырып, су ресурстарын бірлесіп пайдалану және қорғау мәселелеріне ерекше мән беруі тиіс. Қажет болған жағдайда бұрынғы келісім-шарттарды қайта қарай отырып, бүгінгі жағдайға сәйкес жаңа келісім-шарттарды жасау арқылы көкейкесті мәселелердің көпшілігін шешуге мүмкіндік беретінін айтуға болады. Осылайша, ынтымақтастық пен өзара түсінушілікке негізделген ортаның қалыптасуы болашақта кездесетін күрделі мәселелерді шешуде маңызды рөл атқара алады.
Дереккөз:
Валентини К.Л., Оролбаев Э.Э., Абылгазиева А.К. (2004). Водные проблемы Центральной Азии. – Бишкек. – 142 с.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.
Жандос Құдайбергенов Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы Еуразия институтының зерттеушісі. 2009 жылы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде «Халықаралық қатынастар» мамандығы бойынша бакалавр дәрежесін алды. 2011-2013 жылдары Хаджеттепе университетінде «Халықаралық қатынастар» мамандығы бойынша магистратурада оқыды. Нәтижесінде, «Оңтүстік-Шығыс Азиядағы интеграциялық процестер» атты магистрлік диссертациясын сәтті қорғап шықты. 2018 жылы Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің «Менеджмент» мамандығына докторантураға түсті