Kripto paraların ve kripto piyasasının son yıllarda özellikle COVID-19 döneminde küresel çapta tanınırlığının artmakta olduğunu görebilmekteyiz. Bunu rakamlarla ifade edecek olursak kripto borsasının hacmi 2013’de 1 milyar dolardan 2019’un sonunda 190 milyar dolara yükselmesinin ardından 2022’de 2 trilyon dolara ulaşmıştır (Coinmarketcap.com, 2022). Öte yandan kripto yatırımlar üzerinden büyük miktarlarda paraların kazanılması ya da kaybedilmesi gibi durumlar nedeniyle günlük haberler içerisinde daha fazla yer alması bu tanınırlığın artmasına yardımcı olmaktadır. Hatta çeşitli ekonomi kanalları günlük döviz, altın ve hisse senedi fiyatlarındaki gelişmelerle birlikte seçkin bazı kripto paralarının fiyatlarındaki değişimleri de anlık olarak izlemeye almışlardır (CNBC, 2022). Bunu kripto paralara gösterilen ilginin bir yansıması olarak değerlendirebiliriz.
Kripto paralar tamamen dijital ortamda güvenli ticaret ve mülkiyet sağlayan bilgisayar ağ yazılımı kullanılarak oluşturulan dijital varlıklardır (Binance Academy, 2021). Ulusal para birimlerinin aksine bir otorite tarafından desteklenmese de kripto paraların gerçek finansal değerleri bulunmaktadır. Bu değerlerin tamamıyla yatırımcılar tarafından belirlenmesi, onların spekülatif hareketlere oldukça açık olduğunu göstermektedir. Böyle durumlarda ise yatırımcılar kripto para yatırımlarını çalkantılı dönemlerde koruma altına almak adına sabit kripto paralar olarak bilinen ve dolara sabitlenmiş olan kripto paralara çevirebilmektedirler. Sonrasında ilgi duydukları kripto paraların fiyat durumu düzelince yeniden geri dönüş yapabilmektedirler. Bu seçenek onlara kripto dünyasından yatırımlarını çekmeden içeride kalmalarına olanak sağlamaktadır. Sabit kripto paralar da dolar rezervleri bulundurarak güvenli oldukları yönünde bilgileri alıcılara sunmaktadır (Hayes, 2022).
Bu konuda merkez bankaları hem kendi kontrolü dışındaki para arzı ve ödeme sistemleri olarak gördüğü kripto para dünyasını hem de sabit kripto paraları, büyüyen rakipler olarak görmekte oldukları öne sürülmektedir (Catalini ve Massari, 2021). Yani kripto paralar içerisinde en büyük ve çok bilineni olan bitcoin yerine dolara sabitlenmiş sabit kripto paralara olan talebin yakın gelecekte kripto paraların kullanımının daha da yaygınlaşması durumunda merkez bankalarına rakip olabilme ihtimali bulunmaktadır. Bu yüzden çeşitli merkez bankalarının Merkez Bankası Dijital Dövizi (MBDD) üzerinde denemeler yapmaları bu rakibe ve gelişen yeni teknolojilere vermekte oldukları cevap niteliğindedir (Georgieva, 2022). Bu konunun öneminin bir kez daha altını çizmek adına şu örneği de verebiliriz. Halihazırda pek çoğumuz bankacılık işlemlerimizi dijital ortamda internet üzerinden yapabilmekteyiz. Bu sistem, kripto dünyası ile eş tutulamaz, çünkü bankalar bu paraları merkez bankalarından aldıkları paralar ile yönetebilmektedir. Sabit kripto paralar ise merkez bankalarından bağımsız hareket eden bireylerin ve kurumların projeleridir ve güvence karşılığı olarak dolar rezervleri bulundurmaktadırlar. Çünkü sağladıkları her bir sabit kripto paranın karşılığında 1 dolar verebilmeleri gerekmektedir (Sertaç, 2022).
MBDD’ler teknolojik altyapı olarak kripto paralara benzeseler de çeşitli farklılıkları bulunmaktadır. Kripto paralar tamamen merkeziyetsiz bir yapıya sahiptirler ve birileri tarafından kontrol edilmezler ve her ne kadar parasal değerleri bulunsa da herhangi bir devlet tarafından desteklenmezler ve parasal karşılıkları bulunmamaktadır. MBDD’ler ilgili ülkenin merkez bankası tarafından desteklenir, belirli kişiler tarafından kontrol edilebilir ve de parasal değerleri o ülkenin para birimine sabitlenir ve desteklenir. Böylece blokzincir gibi teknolojilerin avantajlarını kullanan kontrol edilebilen güvenli dijital paralar olarak tanımlanabilirler. MBDD’ler para transferlerinde getirmekte olduğu kolaylıklar ile transfer maliyetlerinin azalmasına yardımcı olmaktadır. Böylece iş yerlerine ve tüketicilere yeni finansal olanaklarını güvenli bir şekilde sağlayabilmektedir. Öte yandan finansal sistemin gerektirdiği bir takım işlemlerin basitleştirilmesi ile pek çok para ve finansal politikaların uygulanmasına kolaylıklar getirmektedir (Shobhit, 2022).
Tüm bu gelişmeleri ele aldığımızda merkez bankalarının yürütmekte oldukları MBDD projelerinin önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Dünya çapında yaklaşık 100’den fazla ülkenin MBDD çalışmalarına ilgi duyduğu ve deneme çalışmaları yürüttüğü bilinmektedir (Georgieva, 2022). Bunlar arasında Bahamalar ve Nijerya MBDD’lerini çıkararak kullanıma sunmuştur. Çin’de dijital Yuan’ın dar kapsamlı kullanımına yönelik çalışmalarını yürütülmektedir. Aktif bir şekilde MBDD çalışmaları yürüten ülkeler arasında pek çok Avrupa ülkesi, Kanada, Rusya, Türkiye ve bazı Asya ülkeleri de bulunmaktadır (Kharpal, 2022; Georgieva, 2022; Ian, 2022).
Bu konuda Türkiye’nin kendi kripto parasını yaptığı yönünde net olmayan söylemler de sıkça kullanılmaktadır. Aslında üzerinde çalışılan proje MBDD’dir (Sertaç, 2022). Türkiye’deki gelişmelere değinecek olursak MBDD çalışmalarına Temmuz 2019’da yayımlanan 2019-2023 yıllarını kapsayan 11. Kalkınma Planı’nda yer verilmiştir. İlgili bölümde “blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulacaktır” ifadesi yer almıştır (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2019). Bu projenin gerçekleştirilmesi adına Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Aselsan, Havelsan ve Tübitak-Bilgem ile mutabakat zabıtları imzalamıştır ve Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu oluşturulmuştur. Proje sürecinde çeşitli ön testlerin yapılmasının ardından birinci faz pilot uygulama çalışmaları çerçevesinde Dijital Türk Lirası Ağı kurularak kapalı devre testleri yürütülmektedir. Bu faz sonucunda elde edilen sonuçlara göre bir sonraki ve daha kapsamlı fazlara geçilerek araştırmalar sürdürülecektir. Birinci faz aşamasının sonuçlarının 2022’de kamuoyu ile paylaşılması planlanmaktadır (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2021). Bu konudaki gelişmeler ve yol haritasına daha kapsamlı bir şekilde 2022 Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı’da da yer verilmiştir. Bu planlamaya göre; 1. Mevcut ve ileri teknolojilerin Merkez Bankası Dijital Türk Lirası gereksinimlerine uygunluklarına yönelik araştırma ve geliştirme çalışmaları sürdürülecektir. 2. Programlanabilir para ve çevrim dışı ödemeler katman servislerine yönelik teknolojik altyapı oluşturularak araştırma, geliştirme ve test çalışmaları yapılacaktır. 3. Dijital Türk Lirası sisteminin ilgili diğer sistemlerle entegrasyon çalışmalarına başlanacaktır (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2022).
Küresel düzeyde MBDD’ler ve sabit kripto paralar konusundaki güncel gelişmelere baktığımızda ülkeler arasındaki yarışın sadece MBDD çıkarmakla sınırlı kalmadığı ve sabit kripto paraların hangi dövize sabitleneceği konusunda da bir rekabetin oluşmakta olduğunu görebilmekteyiz (Allaire ve Denelle, 2022; Sertaç, 2022). Halihazırda en büyük sabit kripto paralar olarak kabul edilen USDC, USDT ve BUSD dolara sabitlenmiştir. Lakin önümüzdeki dönemde kripto piyasalarının yaygınlaşması sabit kriptoların kullanım alanlarının ve hacimlerinin yükselmesine yardımcı olacaktır. Bu bağlamda çeşitli tedavülde olan ve yeni çıkarılacak olan sabit kripto paraların sabitlenebileceği uluslararası dövizler içerisinde dolara alternatif para birimlerini seçme ihtimalleri de bulunmaktadır. Buna örnek olarak avroya sabitlenen yeni çıkan EURS ve USDT’yi çıkaran Tether kuruluşunun EURt sabit kripto paraları gösterilebilir (Eurs, 2022; Tether, 2022). Bu tür örneklerin Çin Yuan’ı ve Japonya Yen’i gibi pek çok farklı örnekle çoğalması durumunda bambaşka seçenekler ile yeni bir rekabet ortamının hayata geçebileceğini ifade edebiliriz.
Bu nedenle Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) pek çok kripto paraya ve kripto dünyasına ılımlı yaklaşan uzmanlar gerçek dünyadaki doların hakimiyetinin bir neticesi olarak kripto dünyasında dolara sunulan sabitlenme avantajının kaçırılmayarak bu piyasanın benimsemesi ve pozisyonunu güçlendirmesi gerektiği yönünde argümanları sık sık dile getirilmektedir (Allaire ve Denelle, 2022). Lakin ABD’de Federal Rezerv Sistemi’nin (FED) MBDD’ye yönelik bakış açısı ve çalışmaların hızından bu konuda diğer ülkelere göre daha isteksiz olduğu ve genel olarak kripto piyasalarına ise temkinli yaklaşarak olumsuz görüşlerini daha çok ortaya koyduğu görülmektedir (MacKenzie, 2022). Yaşanan bu gelişmeler bizlere kripto dünyasının artık göz ardı edilemeyecek bir pozisyona ulaştığını ve her ne kadar yatırım bağlamında oldukça büyük riskler taşımasına karşın, teknolojik olarak sunduğu avantajlardan yararlanılmaması durumunda ülkelerin bu finansal devrimin gerisinde kalma ihtimali oldukça yüksektir. Bu anlamda halihazırda kontrol edilemeyen ve bilinmeyen yönleri bulunmakla birlikte gerekli düzenlemeler ile muhtemel olumsuz yönlerinin azaltılarak hem kripto piyasasından hem de genel anlamda ise blokzincir teknolojisinin avantajlarından tam kapasitede faydalanılma ihtimali bulunmaktadır.
Kaynaklar
Aksan, Sertaç (2021). Dijital Türk Lirası Yenilikçi ve Rekabetçi Olacak. Alınan yer: https://www.trthaber.com/haber/gundem/dijital-turk-lirasi-yenilikci-ve-rekabetci-olacak-609565.html. Erişim tarihi: 09.04.2022.
Allaire, Jeremy ve Dixon, Denelle (2022). Dolar Küresel İnternet Üzerinde Nasıl Kazanan Olabilir? Alınan yer: https://www.barrons.com/articles/how-the-dollar-can-win-the-global-internet-51644968932. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Binance Academy (2021). Kripto paralar nedir? Alınan yer: https://academy.binance.com/en/start-here?utm_campaign=googleadsxacademy&utm_source=googleads&utm_medium=cpc&gclid=Cj0KCQiA0eOPBhCGARIsAFIwTs6iwkHGkpcn39DSf1SjZYpG9-CLFIv58iT8cF_I67mk7lKo2j3WaPQaAkOdEALw_wcB. Erişim tarihi: 19.02.2022.
Catalini, Christian ve Massari, Jai (2021). Sabit Kripto Paralar ve Paranın Geleceği. Alınan yer: https://hbr.org/2021/08/stablecoins-and-the-future-of-money. Erişim tarihi: 09.04.2022.
CNBC (2022). Kripto Paraların Borsası. Alınan yer: https://www.cnbc.com/cryptocurrency/. Erişim tarihi: 08.04.2022.
Coinmarketcap.com (2022). Küresel Kripto Paralar Grafiği. Alınan yer: https://coinmarketcap.com/charts/. Erişim tarihi: 08.04.2022.
Eurs (2022). Finansal Hizmet Olarak Sizlere Avro’yu Getirdik. Alınan yer: https://eurs.stasis.net/. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Georgieva, Kristalina (2022). Geleceğin Parası: Merkez Bankaları Dijital Dövizler için Hazırlanıyor. Alınan yer: https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/02/09/sp020922-the-future-of-money-gearing-up-for-central-bank-digital-currency. Erişim tarihi: 09.04.2022.
Hayes, Adam (2022). Sabit Kripto Paralar Nedir? Alınan yer: https://www.investopedia.com/terms/s/stablecoin.asp. Erişim tarihi: 08.04.2022.
Ian, Smit (2022). Merkez Bankası Dijital Döviz: Hangi Ülkeler Kullanıyor, Hangileri Çalışmaları Başlatıyor veya Planlıyor?. Alınan yer: https://www.euronews.com/next/2022/03/09/cbdcs-these-are-the-countries-are-using-launching-or-piloting-their-own-digital-currencies. Erişim tarihi: 09.04.2022.
Kharpal, Arjun (2022). Çin Dijital Parasının Kullanım Alanını Genişletmeye Çalışmaktadır. Alınan yer: https://www.cnbc.com/2022/01/11/china-digital-yuan-pboc-to-expand-e-cny-use-but-challenges-remain.html. Erişim tarihi: 09.04.2022.
MacKenzie, Sigalos (2021). FED Neden Kripto Paralardan ve Özellikle Sabit Kripto Paralardan Nefret Etmektedir. Alınan yer: https://www.cnbc.com/2021/07/16/jerome-powell-promotes-cbdc-digital-dollar-warns-against-stablecoins.html. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Shobhit, Seth (2022). Merkez Bankası Dijital Döviz. Alınan yer: https://www.investopedia.com/terms/c/central-bank-digital-currency-cbdc.asp. Erişim tarihi: 09.04.2022.
Tether (2022). Geleceği Yönlendiren Tether Kripto Parası. https://tether.to/en/. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2019). On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023). Alınan yer: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf. Erişim tarihi: 09.04.2022.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2022). 2022 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı. Alınan yer: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2021/10/2022-Yili-Cumhurbaskanligi-Yillik-Programi-26102021.pdf. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (2021). Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Ar-Ge Projesi Hakkında Basın Duyurusu. Alınan yer: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2021/DUY2021-40. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.