Туризм саласы қарқынды даму әлеуеті бар көптеген елдердің маңызды табыс көздерінің бірі. Жаһандық туристік кіріс 9 жыл ішінде 4,3 есе өсіп, 2010 жылғы 852 миллиард доллардан 2019 жылы 3,5 триллион долларға дейін артты [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2010; 2019]. Дегенмен, COVID-19 індеті әкелген жаһандық шектеулер туризм секторына терең әсер етіп, оның кең ауқымды қысқаруына себеп болды. Туризм саласына ең көп салмақ түсірген шектеулердің қатарында қозғалысты шектеу мен елдердің шекарасын жабу да болды. Көптеген елдерде вакцинация деңгейін арттыру және COVID-19 шектеулерін азайту, сондай-ақ, көптеген елдерде оларды алып тастау туризм индустриясын жандандыруға көмектесуде.
Осы тұрғыда ең ауыр болған 2020-2021 жылдардағы деректерге қарасақ, 2021 жылы әлемнің әртүрлі елдеріне 415 миллион адам саяхаттаған. Бұл көрсеткіш 2020 жылғы 400 миллион туристпен салыстырғанда 4 пайызға артқанымен, 2019 жылғы 1,5 миллиард туристтің төрттен біріне сәйкес келеді. Туризмнен түскен кіріс 2021 жылы одан бұрынғы жылмен салыстырғанда шамамен 15 пайызға артып, 1,9 триллион долларға жетті. 2021 жылы 300 миллион долларға өсім болғанымен, сол жылы COVID-19-ға дейінгі 2019 кірістен 1,6 триллион долларға артта қалды. Жаһандық ауқымда туризм секторында аздап ілгерлеушілік байқалғанымен, онда COVID-19-ға дейінгі көрсеткіштерге 2024 жылы ғана жете алатыны айтылады [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2022a].
2022 жылдың қаңтар-мамыр айларындағы деректерді жаһандық туристік трендтер арасында 2019 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырсақ, Азия-Тынық мұхиты аймағының туризм секторы аймақтық таралуда шамамен 90 пайызға азаюымен ең көп зардап шеккендердің қатарында, одан кейін 54 пайызбен Таяу Шығыс, 30 пайызға азайған Еуропа ең аз зардап шеккен аймақ. Туристік секторға жаһандық немесе аймақтық экономикалық, қауіпсіздік, денсаулық және жалпы ұқсас оқиғалар оңай әсер етуі мүмкін [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2022b]. Мысалы, 2003 жылғы Сарс вирусының жаһандық әсері, 2009 жылғы жаһандық қаржы дағдарысы және осыған ұқсас оқиғалардың әлемдік туризм саласына кері әсері 5 айдан 1 жылға дейін ғана болып, өсу қарқынына қайтадан қол жеткізілгені байқалды. Түрлі нұсқалардың пайда болуына байланысты осымен үшінші жыл жалғасып жатқан COVID-19 індеті туризм секторының жаһандық өсу қарқынын бәсеңдетіп, 2019 жылға дейінгі деңгейіне жетуін кешіктірді [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2022b].
Бірегей табиғи сұлулығымен, тарихи сәулетімен және күшті қызмет көрсету инфрақұрылымымен әлемнің көптеген жерінен туристерді қызықтыратын Түркия 2019 жылы 51,8 миллион туристпен әлемде алтыншы орында болды [Daily Sabah, 2020]. 2019 жылы елге 51,8 миллион турист келіп, жалпы туристік кіріс 34,5 миллиард долларға жетті. Бұл көрсеткіш 2020 жылы 3 есеге жуық азайып, 12 миллиард долларға, ал туристер саны 36 миллионға азайып, 15,8 миллионға түсті. Басқаша айтқанда, әлемдік орташа көрсеткішке ұқсас төмендеу 2020 жылы Түркияда COVID-19 шектеулері қатаң сақталған кезде болды. 2021 жылы туристер санының қарқынды өсуі және айтарлықтай қалпына келіп, туристтердің жалпы саны 29,3 миллионға жетсе, туризмнен түскен кіріс екі есеге өсіп, 24,4 миллиард долларға жетті [Түркия статистика институты, 2022]. Осылайша, әлемдік орташа көрсеткіштен әлдеқайда жоғары нәтиже жаратты. Осы нәтижелерді мұқият зерттегенде, маусымдық туризм деректері COVID-19-дан кейінгі ең жылдам қалпына келтіру кезеңдері үшінші және төртінші тоқсандар екенін көрсетеді. 2019 жылдың үшінші кезеңінде елге жалпы 21,6 миллион турист келіп, туризм кірісі 14 миллиард доллар болса, төртінші кезеңде 10,8 миллион турист 7,8 миллиард доллар жұмсады. 2021 жылға келсек, үшінші кезеңде елге 13,6 миллион турист келіп, туристік кіріс 11,3 миллиард доллар болса, төртінші кезеңде 9 миллион турист келіп, 7,6 миллиард долларға жетті. Басқаша айтқанда, туризмдегі жаз айларындағы деректер бізге Түркияның COVID-19 алдындағы 2021 жылғы жаз маусымының динамикасына өте жақын екенін көрсетеді [Түркия статистика институты, 2022]. 2021 жылдың бірінші және екінші кезеңдеріндегі туризм көрсеткіші әлі де жеткілікті түрде қалпына келмегендіктен, жылдық көрсеткіштер 2019 жылдан артта қалды.
Осы сәтте 2022 жылдың бірінші кезеңінің деректері өте маңызды, өйткені алғашқы екі кезең туристік үрдістердің жалпы тенденциялары арасында ең көп өсуі керек кезеңдер болып табылады. 2022 жылдың бірінші кезеңінің көрсеткіштері бойынша Түркияға 6,4 миллион турист келген және 5,4 миллиард доллар кіріс кірген. Бұл деректер 2019 жылдың сәйкес кезеңіндегі туристер санымен (6,6 миллион) сәйкес келсе де, туризмнен түскен табыс 824 миллион долларға өскен [Түркия статистика институты, 2022]. Бұл 2022 жылы 47 миллион турист пен 37 миллиард доллар кіріске жету ықтималдығын арттырады [Güngör, 2022]. Өйткені ең төменгі индикаторлық кезеңде де 2019 жылғы көрсеткіштерге жету немесе одан асып кету қалған кезеңдерде де осындай оң серпінге қол жеткізуге болатынын көрсетеді.
Екінші жағынан, тағы бір назар аударарлық мәселе – жан басына шаққандағы туристік табыстың артуы. Түркияға келетін туристердің жан басына шаққандағы шығыны 2000 жылдардың басынан бері бірте-бірте азайып келеді. Мысалы, 2003 жылы бір адамға шаққандағы орташа шығын 850 доллар болса, 2010 жылы 755 долларға, 2019 жылы 666 долларға дейін төмендесе, 2021 жылы 834 долларға дейін өсті [Түркия статистика институты, 2022]. Мұның себептерінің қатарында іссапар шығындарының жалпы өскенін және шектеулер кезінде сапарлардың едәуір бөлігінің жойылуына байланысты келесі жылдарға жинақталған жол жүру бюджеттерінің көбірек жұмсалғанын көрсетуге болады.
Тағы бір маңызды мәселе туристердің тұлғалық ерекшеліктеріне қатысты. Түркияға саяхаттайтын туристерді шетелдіктер және шетелде тұратын азаматтар деп екіге бөлсек, туризм көрсеткіштері туралы толығырақ ақпарат аламыз. 2019 жылы Түркияға саяхаттайтын туристердің жалпы санының 44,7 миллионы шетелдіктер және 7,1 миллионы шетелде тұратын азаматтар. Шетелдіктер туризм кірісіне 28,7 миллиард доллар жұмсаса, шетелдегі азаматтар үшін бұл көрсеткіш 5,6 миллиард долларды құрайды. 2019 жылы жан басына шаққандағы орташа шығыс шетелдік туристер үшін 642 доллар болса, шетелдегі азаматтар үшін 796 доллар [Түркия статистика институты, 2022]. Шетелдік туристер саны 2020 жылы 12,7 миллионға азайса, туризмнен түскен табыс 9 миллиард долларға дейін кеміді. Шетелдегі азаматтар үшін бұл көрсеткіштер 3,1 миллион адам және 2,8 миллиард долларды құрайды. 2021 жылдың бөлінуінде шетелдік туристер саны 23,9 миллион адамды, кірісі 18,7 миллиард долларды, жан басына шаққандағы орташа шығыны 785 долларды құрады. Шетелден келген азаматтардың саны 5,4 миллион адам, 5,5 миллиард доллар және жан басына шаққандағы орташа шығын 1,029 доллар [Түркия статистика институты, 2022]. Қысқасы, жазғы туризм Түркияның 2021 жылы туризм секторының жылдам қалпына келуіне ең көп үлес қосқанымен, шетелдегі азаматтардың шетелдік туристермен салыстырғанда саны жағынан да, шығындары жағынан да әлдеқайда жылдам өсуі де жалпы қалпына келтіру үдерісіне ықпал етті.
Туризмнен түсетін кірістер туралы сөз болғанда, бұл шығыстарының қайда жұмсалғаны да маңызды. Өйткені шетелдік туристер мен шетелде тұратын азаматтардың тұру ұзақтығы, өткізу орны және өткізу құрылымдары бір-бірінен ерекшеленеді. Шетелдік туристер барлығын қамтитын пакеттік турларда, ірі кәсіпорындар мен қонақүйлерде, сондай-ақ белгілі бір демалыс аймақтарында тұруды қалайды [Ньюленд және Тейлор, 2010]. Бұл туристік кірістердің белгілі бір кәсіпорындар мен аймақтардың ішінде ғана шоғырлануына әкеледі. Шетелден келген азаматтардың туған жеріне, өз мерекелеріне деген сағыныш элементінің қосылуы, отбасына, таныстарына бару, елдің түкпір-түкпірін аралау, демалыс шығындары, сондай-ақ түрлі азық-түлік, киім-кешек және сол сияқты сауда-саттық жасаулары олардың басым шығындары болып есептеледі. Сондай-ақ бұл шығындарды жалпы халыққа таратуға мүмкіндік береді [Ньюленд және Тейлор, 2010]. Осылайша, ол шағын және орта кәсіпкерлікке туризмнен түсетін кірістен көбірек пайда табуына ықпал етеді. Осы тұрғыда шетелде тұратын азаматтардың жан басына шаққандағы қаражатын көбірек жұмсауы және тезірек қалпына келу тенденциясы болуы сынды тиімді жағдайлар туғызған әлеуетті толық пайдалану мақсатында, Шетелдегі азаматтардың Түркияға саяхаттауға қызықтыратын түрлі қадамдар жасау жалпы перспективада туризм секторының даму үдерісіне оң үлес қосады.
Нәтижесінде Түркиядағы туризм секторы COVID-19 індеті азайған, бірақ аяқталмаған ортада әлемдік орташа деңгейден әлдеқайда жоғары қалпына келу жылдамдығына қол жеткізді. Осы үрдістің арқасында 2022 жылы 47 миллион турист пен 37 миллиард доллар туристік кіріске қол жеткізу ықтималдығы жоғары болып отыр. Басқа маңызды нұсқа болмаған жағдайда, бұл жылдам қалпына келу кезеңін мүмкіндікке айналдыру арқылы жетекші туристік елдердің көшін бастауы мүмкін.
Дереккөз:
БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы (2010). Туризм 2010 басылымында ұсынылған. Сілтеме: https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284413720. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы (2022a). Туризм 2021 жылы 4 пайыз өседі, бірақ пандемияға дейінгі деңгейден әлдеқайда төмен. Сілтеме: https://www.unwto.org/news/tourism-grows-4-in-2021-but-remains-far-below-pre-pandemic-levels. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы (2022b). Халықаралық туризм және COVID-19. Сілтеме: https://www.unwto.org/tourism-data/international-tourism-and-covid-19. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
Daily sabah (2020). Түркия 2019 жылы әлемнің ең танымал 6-шы туристік бағыты ретінде таңдалды. Сілтеме: https://www.dailysabah.com/business/2020/02/11/turkey-named-worlds-6th-most-favorite-tourism-destination-in-2019. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
Гүнгөр, Ділек (2022). Биылғы мақсат: 47 миллион турист пен 37 миллиард доллар туристік кіріс. Сілтеме: https://www.sabah.com.tr/yazarlar/dilek-gungor/2022/07/29/37-milyar-dolar-gelir-47-milyon-turist. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
Ньюленд, Катлеен және Тейлор Кариланна (2010). Мәдени мұра туризмі және ностальгия саудасы: даму үрдісіндегі диаспораның үлесі. Сілтеме: http://www.migrationpolicy.org/research/heritage-tourism-and-nostalgia-trade-diaspora-niche-development-landscape. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
Түркия статистика институты (2022). Туризм статистикалары Сілтеме: https://data.tuik.gov.tr/Search/Search?text=turizm&dil=1. Қаралған уақыты: 01.08.2022.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.
Женгизхан Жаналтай
Deputy Director
Қазіргі таңда Женгизхан Жаналтай Еуразиялық ғылыми-зерттеу институтының директордың орынбасары болып жұмыс атқарады. Ол 2010 жылы КИМЭП университетінде халықаралық қатынастар мамандығы бойынша бакалавр дәрежесiн тамамдаған. Магистратурасын 2014 жылы КИМЭП университетінің халықаралық қатынастар бөлімінде «Оралмандарың Қазақстан қоғамына интеграциясы: Түркия қазақтары» атты диссертациясыны қорғап тамамдайды.