Туризм секторы көптеген елдер үшін жылдам экономикалық өсу мүмкіндіктерін ұсынатын маңызды табыс көздерінің біріне айналды. 2010-2019 жылдар арасындағы экономикалық өсу деректерін зерттегенде, туризм саласының үздіксіз дамыған санаулы салалардың біріне болғанын байқауға болады. Егер бұл ілгерілеуді санмен айтатын болсақ, жаһандық туризм кірісі 2010 жылғы 852 миллиард доллардан 2019 жылы 3,5 триллион долларға жеткенін атап өткен жөн [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2010; 2022]. Туризм саласы озық экономикалық және технологиялық талаптарды қажет етпей-ақ осындай жылдам және ауқымды дамуды қамтамасыз ететіндектен, сондай-ақ, әрі елге валюта ағыны арқылы жергілікті жұмыс күші мен компанияның кірісіне ықпал ететіндіктен елдер туристік әлеуетке көбірек мән береді. Екінші жағынан, жаһандану әлеміндегі өмір сүру деңгейінің өзгеруі, тасымалдаудың қолайлылығы және туристік бағыттар арасындағы бәсекелестіктен туындайтын артықшылықтар бұл саланың жаһандық ауқымда дамуына оң әсерін береді.
Дегенмен, туризм секторы да ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне оңай ұшырайтын салалардың қатарында. Бұл бағытта өсу әлеуеті тұрғысынан ең тиімді кезең болғанықтан 2010-2019 жылдар арасындағы деректер қарастырылды. Өйткені туризм саласы 2009 жылғы жаһандық қаржылық дағдарыс пен 2019 жылдың соңында бүкіл әлемге тараған COVID-19 індетінен ең көп зардап шеккен секторлардың бірі. Қысқаша шолу қаржылық, геосаяси және індет сынды халықаралық әсері бар оқиғалардың туризм секторына қалай әсер еткені жөнінде болмақ.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Дүниежүзілік туристік ұйымының мәліметтері бойынша, 2019 жылы жаһандық туризмнен түскен табыс 3,5 триллион долларға дейін жетіп, туристер саны 1,5 миллиард адамға дейін артып, туризм секторы тікелей, жанама және жалпы әсер ету аймақтарымен әлем бойынша әрбір 10 адамның біреуін жұмыспен қамтыды [Халықаралық еңбек ұйымы, 2020; БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2023]. COVID-19 індетінен кейін туризм секторы бар болғаны бір жылдың ішінде жаһандық тұрғыда 73,9%-ға құлдыраған. 2020 жылы небәрі 381 миллион адам ғана саяхатған. Сөйтіп туризмнен түсетін табыс көлемі 1,3 триллион доллардан астамға кемісе, 100-120 миллион адам жұмысынан айырылу қаупіне дүп келген [Дюрк, 2020; БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2020].
Бұл көрсеткіштерді кейбір басқа халықаралық оқиғалармен салыстыратын болсақ, 2009 жылы әлемдік қаржы дағдарысынан кейін туризм секторындағы қысқару 4%-бен шектелсе, 2003 жылы Қытайда басталған Сарс індеті кезінде бұл көрсеткіш небәрі 0,4%-ды құрады [Халықаралық Еңбекті ұйымдастыру, 2013; БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2023]. Бұл екі салыстыру COVID-19 індетінің туризм индустриясына қаншалықты үлкен әсер еткенін көрсетеді. Екінші жағынан, дағдарысқа дейінгі кезеңдегі көрсеткіштерге қайтадан қол жеткізетін қалпына келу үдерісі 2009 жылғы қаржылық дағдарыс пен Сарс эпидемиясы кезінде 5-15 айға жалғасса, COVID-19-дың жағымсыз әсері әлі жалғасып келеді. Өйткені жаһандық деректер бізге 2023 жылдың жаз айларында да 2019 жылғы көрсеткіштерге жетпегенін көрсетеді [Халықаралық еңбек ұйымы, 2013; БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2023].
Жалпы аталмыш қалпына келу үдерісіне 2019 жылғы көрсеткіштерді негіз етсек, әлем бойынша туризм саласы 2020 жылы 73,9% құлдыраса, 2022 жылы көптеген эпидемиялық шараларды алып тастағаннан кейін де құлыдрау көрсеткіші 35% болды. 2023 жылдың алғашқы алты айындағы көрсеткіштер де 2019 жылдық ұқсас мезгілімен салыстырғанда 21%-ға дейін төмен [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2023]. 2020 жылы кейбір сарапшылар 2019 жылғы көрсеткіштерге ең тез болғанда 2024 жылы ғана қол жеткізуге болатынын болжаған еді [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2023]. Қазіргі уақытта қолда бар деректер жаңа жаһандық індет немесе осыған ұқсас жағымсыз оқиға болмаса, бұл болжамдардың орындалуы мүмкін екенін көрсетеді. Бұл ретте COVID-19 індетінің шектеуші салдарын жою және 2022 жылдан бастап індет кезінде саяхат жоспарларын кейінге қалдыруға байланысты жиналған демалыс бюджеттерін жылдам жұмсау танымал туристік маршруттар мен елдер арасындағы бәсекелестік ортаны күшейтеді. Өйткені барлық елдер туризмнен түсетін табыстың бұрынғы деңгейіне мүмкіндігінше тезірек жеткізіп, нарықтағы жаңа олқылықтардан барынша пайда көруге тырысады.
COVID-19 індеті кезінде Түркиядағы туризм секторының қалай зардап шеккеніне қарасақ, 2019 жылы Түркияға 51,8 миллион турист келсе, бұл көрсеткіш 2020 жылы 15,8 миллион адамға дейін азайды. Туристер саны 2021 жылдың соңына қарай артып, жыл соңында 29,3 миллион адамға, 2022 жылы 51,3 миллион адамға жетіп, 2019 жылғы көрсеткішке ұласты [Түркия статистика институты, 2023]. 2023 жылдың 6 айында бұл көрсеткіш 21,3 миллион адамға жетті. Осылайша, Түркия әлемдік орташа көрсеткішпен салыстырғанда қалпына келу үдерісінен тезірек өтіп, 2022 жылы әлемдегі ең көп турист қабылдаған елдер арасында төртінші орынға ие болды [TRT Haber, 2023]. 2018 жылы 43,7 миллион туристті қабылдау арқылы әлемде 6-шы орында болған Түркия 2019 жылы 51,8 миллион туристпен алтыншы орнын сақтап қалған еді [Ntv, 2018; 2019]. Түркия 2022 жылы 51,3 миллион адаммен 2019 жылғы деңгейге жетіп, рейтингтен шыққан Қытай мен төмендеген елдерді артқа тастап, екі сатыға көтерілді [TRT Haber, 2023]. Тізімде көтерілген тағы бір ел – Англия. 2019 жылы 10-шы орынға ие болған Англия, 2022 жылы 7-ші орынға көтерілді [TRT Haber, 2023; НТВ, 2018; 2019].
Туризмнен түсетін кірістер тұрғысынан алып қаорағанда, Түркияның туризм кірісі 2019 жылғы 38,9 миллиард доллардан 2020 жылы 14,8 миллиард долларға дейін азайып, 2003 жылғы деңгейге түсіп, 17 жылға құлдырады [Түркия статистика институты, 2023]. Кейінгі жылдары тез қалпына келу кезеңіне енген Түркияның туризм секторы үлкен серпілісті бастан кешіріп, кірісі 2021 жылы 30,1 миллиард долларға, 2022 жылы 46,2 миллиард долларға дейін жетті. 2023 жылдың алғашқы 6 айында бұл көрсеткіш 21,73 миллиард долларға жетті. Аталмыш өсу көрсеткішін бұрынғы жылдармен салыстыратын болсақ, соңғы 20 жылдағы ең үлкен серпілістердің бірі болды [Түркия Статистика Институты, 2023]. Бұл жағдай Түркияның туризм саласы ең жылдам қалпына келген елдердің көшін бастаумен қатар, әлемдік нарықтағы үлесін де арттыра түскенін көрсетеді.
Сол сияқты БҰҰ ұсынған деректер бойынша Түркияның туризм секторын 2019 жылғы көрсеткіштермен салыстыратын болсақ, туризм кірісінің 2020 жылы 75%-ға қысқарғанын көрге болады. Бұл көрсеткіш әлемдік орташа деңгейден жоғары болса да, 2022 жылы 1%-ға дейін төмендеді. Сонымен қатар, 2023 жылдың алғашқы алты айында 75% өсіммен әлем бойынша танымал 10 елдің ішінде сегізінші орынға жайғасып, ең жылдам дамған жалғыз ел болды. Осы кезде Түркиядан кейінге орындағы Англия 2023 жылдың алғашқы 6 айындағы деректер бойынша 45% өсіммен 15-ші орында [БҰҰ Дүниежүзілік туристік ұйымы, 2023]. Басқаша айтқанда, Түркияның туризм секторы COVID-19 эпидемиясының салдары басылғаннан кейін туристік бағыттардың ішінде туризм кірісі бойынша ең жылдам өсіп келе жатқан ел. Түркияның 2023 жылдың алғашқы алты айындағы деректері өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19% өсуі соңғы екі жылдағы даму қарқынының тіпті де арта түскенін көрсетті [Түркия статистикалық институты, 2023]. Аталмыш өсу қарқынын тұтас жыл тұрғысынан қарастыратын болсақ, Түркияның туризм кірісі жыл соңында 55 миллиард долларға жету мүмкіндігіне ие.
Бұл кірісті құрайтын ішкі динамикаға қарасақ, кіріс құрылымы аясындағы туристік профильдерді зерттегенде соңғы жылдардағы оқиғалардың секторға әсерін жақсы түсінуге болады. Шетелде тұратын түрік азаматтарының шығындары үздіксіздік тұрғысынан да, жан басына шаққандағы шығыстар бойынша да шетелдік туристердің қосқан үлесінен жоғары. Шетелде тұратын түрік азаматтарының, басқаша айтқанда, экспатрианттардың шығыстары 2003 жылғы 3,6 миллиард доллардан 2019 жылы 5,89 миллиард долларға жетсе, ал 2020 жылы 2,96 миллиард долларға дейін азайғаннан кейін 2021 жылы 5,83 миллиард долларға, 2022 жылы 7,06 миллиард долларға дейін өссе, 2023 жылдың алғашқы алты айында бұл көрсеткіш 3,68 миллиард долларды құрады. Жалпы кірістің төмендеуімен салыстырғанда, экспатрианттардың шығыстарының азаюы аз болып көрінеді [Түркия статистикалық институты, 2023].
Туризм секторындағы кіріс құрылымы шығыстардың қай салаларға бөлінгенімен тығыз байланысты. Осы тұрғыда турпакеттер мен жеке шығындар деп екі негізгі топқа бөлуге болатын шығыстар бойынша соңғы 10 жылдағы мәліметтерді қарасақ, жалпы кірістің шамамен 17%-25% турпакеттерге, қалғаны жеке шығындарға тиесілі. Шетелдік туристер жалпы турпакеттерді таңдағанымен, олардың ішінде экспатрианттардың үлесі 3-5% арасында [Түркия Статистика Институты, 2023]. Шетелдік туристер негізінен «бәрін қосқанда» пакеттері бар ірі қонақүйлер мен танымал демалыс орындарында тұруды таңдаса, ал экспаттрианттар елдің әр түрлі аймағында туристік шығындардан басқа қажеттіліктері үшін қаржы жұмсайды. Жалпы, шетелдік туристердің кірісі туристік аймақтар мен орта және ірі ұйымдармен шектеліп қалса, экспатрианттардың шығыстары республика бойынша шағын және орта бизнес өкілдеріне көбірек үлес қосады.
Тағы бір айта кететін жайт, Түркия туризмі теңізге шомылу мен күнге қыздырынумен ғана шектелмей, денсаулық және сауда сияқты дамып келе жатқан туризм ұғымын да қамтиды. Осыған байланысты туристік табыстың негізгі көздерінің қатарына жатын орын, тамақ пен сусын, көлік, сауықтыру, мәдени және спорттық қызмет, тауарлар мен қызметтер, киім-кешек, кәдесыйлар және осыған ұқсас салалар кіреді.
Туристік кірістердің негізгі түрлерінің көрсеткіштеріне және олардың жалпы көлеміндегі үлесіне қарайтын болсақ, 2003-2022 жылдар аралығында денсаулық сақтау туризмінен түскен табыс 14 есе өсіп, басқа түрлерінен әлдеқайда озып кеткен. Денсаулық сақтаудан кейін 3,26 есе өсіммен тамақ пен сусын, 2,69 есе өскен тауарлар мен қызметтер, 2,47 есе өсіммен жатын орын және 1,5 есе өсіммен спорттық іс-шаралар тұр. Олардың жалпы көлеміндегі үлесіне қарасақ, денсаулық сақтау 2003 жылғы 1,1%-дан 2022 жылы 4,5%-ға дейін өсті. Жиынтық табыста ең үлкен үлеске ие тауарлар мен қызметтер дің үлесі 2003 жылғы 33,6%-дан 2022 жылы 24,1%-ға дейін төмендегенімен, бірінші орынды сақтап отыр. Одан кейін 2003 жылғы 18,5%-дан 2022 жылы 16,2%-ға дейін төмендеген азық-түлік пен сусын және 2003 жылғы 15,5%-дан 2022 жылы 10,2%-ға дейін төмендейтін тұрғын үй келеді [Түркия Статистика Институты, 2023].
Бұл сандардан көріп отырғанымыздай, туризмнен түсетін табыстың барлық түрлерінің жыл санап өсуі байқалғанымен, денсаулық сақтау туризмінің үлес салмағының пропорционалды түрде де, жалпы көлемінде де артуы назар аударарлық. Егер бұл өсуді сандармен айтар болсақ, ол 2003 жылғы 147,8 мың доллардан 2022 жылы 2,11 миллиард долларға дейін өсті [Түркия статистика институты, 2023]. Туризм кірістерінің 2019 жылдан кейінгі ең жылдам өсуі Түркияның дамып келе жатқан сауықтыру туризмі секторының COVID-19 індеті кезінде вирусқа қарсы тиімді күрес жүргізуіне байланысты деп айта аламыз. Өйткені COVID-19 індеті әлемнің көптеген елдерінің денсаулық сақтау жүйелерін және мемлекеттердің бұл үдерісті қалай басқаруын байыпты түрде сынады. Түркияның бұл емтиханнан ең аз шығынмен шығып үлгерген жетекші елдердің қатарында болуы және қабылданған көптеген шаралар және олардың іс жүзінде жүзеге асырылуының маңыздылығы өзінің оң жақтарымен тағы да көзге түседі. Көбейетін табыстың тағы бір түрі – көлік. Түркияға келгенде жергілікті халықаралық тасымалдау компанияларына артықшылық беру де осы түрдегі кірісті арттырады. 2003 жылғы 394,1 мың доллардан 2012 жылы 3,45 миллиард долларға дейін жылдам өскеннен кейін кірістер 2022 жылға дейін 3,5-4,5 миллиард доллар диапазонында қалды, сондай-ақ 2022 жылы 6 миллиард доллардан асып, айтарлықтай қарқын алды [Түркия статистика институты, 2023].
Осы ілгерлеушіліктердің барлығын қарастырсақ, Түркияның бірегей табиғи көрінісі, туризм секторының дамып келе жатқан инфрақұрылымы, туристік профильдегі өзгерістер және оның COVID-19 індетінен кейін ең жылдам қалпына келтіру удерісіне кірген ел екендігі, жаһандық туризм нарығында Түркияны басқа танымал елдерден бір қадам алға жылжытумен бірге ішкі динамикадағы экспатрианттардың қайтарымы, денсаулық және көлік түрлері осы өсу үдерісіне ықпал етті. Осы тұста дамып келе жатқан денсаулық сақтау туризмін одан әрі қолдау және ілгерілету кірісті одан әрі арттыруға мүмкіндік береді. Шетелде тұратын түрік азаматтарын елге көбірек тарту арқылы олардың жалпы туристік кіріске қосқан үлесін арттыруға болады.
Дереккөз:
Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы (2010). Туризмнің маңызды оқиғалары 2010 басылымы. Сілтеме: https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284413720. Қаралған уақыты: 15.09.2023.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы (2020). Туризм секторы қауіпсіз және тең құқылы түрде қайта құрылуы керек. Сілтеме: https://www.un.org/ru/node/97686. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы (2022). Туризм 2021 жылы 4% өседі, бірақ пандемияға дейінгі деңгейден әлдеқайда төмен. Сілтеме: https://www.unwto.org/news/tourism-grows-4-in-2021-but-remains-far-below-pre-pandemic-levels. Қаралған уақыты: 15.09.2023.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы (2023). Халықаралық туризм және COVID-19. Сілтеме: https://www.unwto.org/tourism-data/international-tourism-and-covid-19. Қаралған уақыты: 15.09.2023.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы (2023). Туризмдегі қалпына келтіру үдерісін қадағалау. Сілтеме: https://www.unwto.org/unwto-tourism-recovery-tracker. Қаралған уақыты: 15.09.2023.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы (2023). Біріккен Ұлттар Ұйымының Дүниежүзілік туристік ұйымы Дүниежүзілік туристік барометр. Сілтеме: https://www.unwto.org/unwto-world-tourism-barometer-data. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
Дюрк, Элисон (2020). COVID-19 салдарынан туризм секторы 1 триллион доллар мен 100 миллион жұмыс орнын жоғалту қаупінде тұр. Сілтеме: https://www.forbes.com/sites/alisondurkee/2020/08/25/un-report-tourism-industry-covid-19-faces-1-trillion-loss-100-million-jobs-at-risk/?sh=5e239e55cdd3. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
Ntv (2019). 2018 жылы әлемдегі ең көп туристерді қабылдаған елдер белгілі болды. Ол Түркияда тізімде. Сілтеме: https://www.ntv.com.tr/galeri/seyahat/2018de-dunyanin-en-cok-turist-agirlayan-ulkeleri-belli-oldu-turkiye-de-listede,1CbjNxyGwEu8yCyp-i0toQ/K84DTPx4tEea61zYfBiPFw. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
Ntv (2020). 2019 жылы әлемдегі ең көп туристерді қабылдайтын елдер белгілі болды. Ол Түркияда тізімде. Сілтеме: https://www.ntv.com.tr/galeri/seyahat/2019da-dunyanin-en-cok-turist-agirlayan-ulkeleri-belli-oldu-turkiye-de-listede,FTICouuzIUOni8D5KJ57IQ/AmXn-JHKIkO6NiQxLGYGOA. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
TRT News (2023). Түркия әлемдегі ең көп туристерді қабылдаған төртінші ел болды. Сілтеме: https://www.trthaber.com/haber/ekonomi/turkiye-dunyanin-en-cok-turist-agirlayan-4-ulkesi-oldu-767732.html. Қаралған уақыты: 29.09.2023.
Түркия статистикалық институты (2023). Туризм статистикасы. Сілтеме: https://data.tuik.gov.tr/Search/Search?text=turizm. Қаралған уақыты: 29.09.2023.
Халықаралық еңбек ұйымы (2013). Экономикалық дағдарыс, халықаралық туризмнің құлдырауы және оның кедейлерге әсері. Сілтеме: https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_dialogue/—sector/documents/publication/wcms_214576.pdf. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
Халықаралық еңбек ұйымы (2020). COVID-19 індетінің туризм секторына әсері. Сілтеме: https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_dialogue/@sector/documents/briefingnote/wcms_741468.pdf. Қаралған уақыты: 20.09.2023.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.