2022 жылдың 25 қаңтарында Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанда электр қуатының жаппай сөніп қалу оқиғасы орын алды. Қазақстанның Алматы, Шымкент қалалары, Жамбыл және Түркістан облыстарының бір бөлігі, Қырғызстанның Бішкек, Ош және Жалал-Абад облыстары, сонымен қатар, Өзбекстанның Ташкент, Ферғана, Сырдария, Жизақ, Самарқанд, Бұқара, Қашқадария облыстары белгілі бір уақыт жарықсыз қалды (Gazeta.ru, 2022).
Электр қуатының сөнуіне байланысты Қырғызстан мен Өзбекстанның көптеген аймақтарында түрлі мәселелер туындады. Мысалы, метро қызметі тоқтап қалды, ұялы байланыс жұмыс жасамай қалды және электр сорғылары арқылы тұрғын үйлерді сумен жабдықтау мәселелері туындады (Habr.com, 2022). Электр қуатының өшуі әуежайлардың жұмысына да теріс әсер етті. Өзбекстанның барлық әуежайлары жұмысын тоқтатты. Бішкек әуежайында автономды электрмен жабдықтау іске қосылды (Fergana.site, 2022). Қырғызстанда банкоматтар, дүкендердегі карточкалық төлем терминалдары, яғни банктік операциялар толығымен тоқтатылды (Tass.ru, 2022). Қырғызстанның Чуңкурчак және Өзбекстанның Амирсой тау шаңғысы курорттарында адамдар аспалы арқанды жолдарда тұрып қалған (Lenta.ru, 2022). Жарықтың сөнуі, сонымен қатар, Өзбекстандағы 64 газ кен орнының өз жұмысын тоқтатуына әкеп соқтырды (Eadaily.com, 2022). Осылайша, бұл электр қуатының өшуі газ өндірісінің төмендеуіне әкеліп, жылу электр станцияларының жұмысына әсер етті. Өзбекстанның энергетикалық жүйесінде ажыратылған жүктеме шамамен 9600 МВт, Қырғызстанда 2600 МВт шамасында болды (Kapital.kz, 2022). Осылайша, әсіресе қыстың қақаған мезгілінде электр қуатының үзілуі ел экономикасына және өңір халқының әлеуметтік өміріне кері әсерін тигізді.
Бұл мәселелердің барлығы Кеңес Одағы кезінде құрылған Орта Азияның бірыңғай электр желісінде орын алған төтенше жағдайға байланысты туындап отыр. Бұрын бұл жүйеге Қазақстанның, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Тәжікстанның және Түркіменстанның 83 су және жылу электр станциялары кірген (Unescap.org, 2018). Орталығы Ташкентте орналасқан бұл энергетикалық жүйе Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бірте-бірте өз беделін жоғалта бастады. Түркіменстан бұл жүйеден 2003 жылы шықса, Тәжікстан өзінің дербес энергетикалық жүйесін құруды жөн көріп, 2009 жылы ол да бұл жүйеден шықты. Алайда, 2019 жылы Өзбекстан мен Қырғызстан өз электр жүйесін толығымен, ал Қазақстан тек оңтүстік өңірін ғана Кеңес Одағы кезіндегі ортақ электр жүйесіне қосу туралы шешім қабылдады. Бұл елдер энергетикалық реформалар және электр энергиясының бірыңғай нарығын құру саласында аймақтық ынтымақтастық туралы бірлескен декларацияға қол қойды (Бурцев, 2020). Осы елдер арасындағы электр энергиясы ағыны бір елдің энергия тапшылығын екінші елдің электр энергиясының көптігі есебінен орнын толтыруға мүмкіндік бергендіктен осындай энергия жүйелерінің өзара байланысы барлық тараптар үшін экономикалық тұрғыдан тиімді екені анықталды (Хамидов, 2021). Мысалы, Өзбекстан қажет болған жағдайда Қырғызстанға артық электр энергиясын берсе, жазда сондай көлемді кері қайтарып алады (Gazeta.uz, 2021).
25 қаңтарда бірыңғай электр жүйесінде орын алған оқиғаның негізгі себептеріне келетін болсақ, мынадай жағдайлар назар аудартады. Орта Азия елдерінде электр энергиясын тұтыну жыл санап артып келе жатқаны белгілі. Электр энергиясының арзан болғандығына байланысты Қырғызстан мен Өзбекстан халқы суық ауа райында үйлерін жылыту үшін негізгі жылу жүйелеріне қосымша электр жылытқыштарын пайдаланады (Касымова, 2021). Яғни, бұл электр энергиясына сұраныстың артуына әкеледі. Осылайша, Қазақстан тарапының мәлімдеуінше, Қырғызстан мен Өзбекстанда электр энергиясына сұраныс күрт артқан және сол сұранысты қанағаттандыру үшін аталмыш мемлекеттер Бірыңғай энергетикалық жүйеге қосылған Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі электр желілерінен көп мөлшерде электр энергиясын алғандықтан осындай оқиға орын алған. Қырғызстанның резервті электр қуатының шектеулі болуы мен Өзбекстандағы Сырдария жылу электр станциясында 6 энергоблоктың істен шығуына байланысты мұндай олқылықтардың алдын алу шаралары уақытылы жүзеге асырылмағандықтан ауыртпашылықтың басым бөлігі Қазақстанның электр жүйесіне жүктеліп, аймақта жаппай электр қуатының өшуіне әкеп соқтырды (Gazeta.uz, 2022). Мұндай жағдайда Қазақстанның солтүстік өңірінен электр энергиясын осы ортақ жүйеге тасымалдау арқылы мәселені шешуге болады деп күтілсе де, бұл тасымалдың электр қуатын беру мүмкіндігі шектеулі болғандықтан және бұл оң шешім таппаған жағдайда бұдан да үлкен мәселе туындамас үшін мұндай шешімге жол берілген жоқ (Peretok.ru, 2022). Сонымен қатар, жабдықтардың ескіруі электр энергиясы дағдарысының маңызды себебі болуы мүмкін. Қазіргі уақытта Орта Азия бірыңғай энергетикалық жүйесінің инфрақұрылымы мен электр тарату желісі шынымен де тозған. Оның үстіне өндіріс орындары физикалық тұрғыдан да ескірген. Сондықтан, бірыңғай энергия жүйесінде анда-санда электр қуаты үзіліп, жүйе істен шығып тұрады (Azattyq.org, 2021).
Осы оқиғалардың барлығы орын алып жатқанда, алғашында Қазақстандағы криптовалюта майнерлерінің электр қуатының үзілуіне тікелей қатысы бар деген болжамдар айтылған. Өйткені, Қазақстанның көптеген өңірлеріндегі электр энергетикасы инфрақұрылымы жаңғыртуды қажет етеді. Бұған қоса, Қытайдың криптомайнерлерге деген көзқарасына байланысты бұл сектордағы көптеген компаниялар Қазақстанға көшіп келіп, заңды және заңсыз түрде криптовалюта өндіруде айтарлықтай көп электр энергиясын тұтынуда. Осы тақырып бойынша таратылған кейбір ақпаратқа сәйкес, Қазақстанда 2021 жылдың қараша айының қарбалас уақытында электр қуатының жетіспеушілігі шамамен 600 МВт болды (Sputnik.kz, 2022). Дегенмен, «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы (KEGOC)» 25 қаңтардағы жаппай электр энергиясының өшуіне криптомайнинг қызметінің қатысы жоқ екендігін ресми түрде мәлімдеді (Tengrinews.kz, 2022).
Осы себептердің барлығы «Солтүстік-Шығыс-Оңтүстік Қазақстан» энергетика желісінің 500 киловольттық электр қуатын өткізуге үлкен кедергі болды (Bbc.com, 2022). Дегенмен, Қазақстанның дер кезінде қабылдаған шаралары қысқа мерзімде ұлттық электр желісінің қалыпты режимін қалпына келтіруге және тұтынушыларды электрмен жабдықтауға мүмкіндік берді. Содан кейін Қырғызстанның энергетикалық жүйесінің жұмысы қалпына келтірілді. Бірлескен жұмыс аясында Қазақстан Өзбекстандағы апатты жоюға көмектесті (Iz.ru, 2022).
Алайда мұндай апат болған жағдайда осы «тізбекте» бүкіл жүйе зақымдалатынын анық көрсетті. Мұндай апаттар тараптарды осы энергетикалық жүйеден бас тартуға итермелеуі мүмкін. Бірақ қазіргі уақытта жүйеден шығу тиімсіз және тіпті қауіпті болар еді. Әсіресе қыс мезгілінде аймақ елдері халқын қажетті энергиямен жеткілікті түрде қамтамасыз ете алмайды (Sputnik.kg , 2022). Соңғы уақытта Қырғызстан өзінің жергілікті электр жүйесін жаңа электр желілерімен нығайтқанына қарамастан, ол әлі де Тоқтоғұл су қоймасында судың жетіспеуінен электр энергиясының импортына тәуелді болып отыр (Fergana.media, 2020). Сол жерде орналасқан су электр станциясының бүкіл аймақ үшін маңызы зор. Ал, Қазақстан осы жүйеден шығып кетсе, елдің оңтүстік өңіріндегі фермерлерді сусыз қалдыру қаупін артады. Болашақта Тәжікстан осы энергетикалық үштікке қайта қосылу мүмкіндігін қарастыруда (Nangs.org , 2022). Яғни, су және энергетикалық ресурстарды бірлесіп үйлестіре пайдалану өңірдің барлық елдеріне пайдасын тигізеді. Сондықтан Орта Азия елдері осы жүйе шеңберінде қалуды қалайды. Егер аталмыш елдер осы жүйеде қалатын болса, олар қолданыстағы жылу және су электр станцияларының жабдықтарын жаңғыртуы қажет. Энергетикалық нысандардың көпшілігі 50 жыл бұрын салынғандықтан қазір күрделі жөндеу қажеттілігін туындатып отыр (Azattyq.org , 2021). Ескі электр станцияларын жаңғырту қауіпсіз жұмыс ортасын құруға мүмкіндік береді.
Аймақта электр қуатының тапшылығын шешіп, тұтынушыларды үздіксіз энергиямен қамтамасыз ету мақсатында атом электр станцияларын құру мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр. Соңғы кездері Қазақстанда атом электр станциясын салу мәселесі қызу талқыланып, атом энергетикасын қолдаушылар бұл технологияның елдің энергетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажет екенін дәлелдеуде (Кудайбергенов, 2022). Сонымен бірге, 2018 жылы Ресейдің «РосАтом» компаниясымен ынтымақтастық туралы келісім-шарт жасау арқылы Өзбекстанда атом электр станциясын құру жоспарлануда (Sputniknews.ru, 2021). Осылайша, атом электр станциясын құру арқылы энергия тапшылығын болдырмауға және энергиямен қамтамасыз етуде басқа елдерге тәуелділікті азайтуға болады.
Болашақта мұндай оқиғалардың алдын алу үшін аймақ елдері электр желілеріндегі сымдарға түсетін жүктемені азайту немесе кабельдерді жоғары сапалы кабельдермен толықтай ауыстыру арқылы әртүрлі модернизациялау шараларын жүргізу қажет. Екінші жағынан, электр энергиясының еркін нарығы және жеке электр станцияларын енгізу мұндай дағдарыстардың алдын алуға көмектеседі. Сонымен қатар, осы салада энергияны аз тұтынатын технологияларды қолдану арқылы тұтынушыларды энергияның құнына оң әсер ететін тиімді энергиямен қамтамасыз етуге болады.
Дереккөз:
- Бурцев А.И. (2020). Создание единой энергетической системы –актуальный вопрос международного сотрудничества в Центральной Азии. // Научный потенциал. – № 3(30). – стр. 117-120.
- Касымова В.М., Курманова А. (2021). Влияние тарифной политики на электро- и теплоэнергию и на энергетический бизнес в Кыргызской Республике // Известия иссык-кульского форума бухгалтеров и аудиторов стран Центральной Азии. – №2 (33). – стр. 223-231.
- Кудайбергенов Ж. (2022). Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы: экономикалық пайдасы тұрғысынан талдау // Азия Еуропа. – № 69. – 70-77 бб.
- Хамидов Ш.В., Шамсиев Х.А., Шамсиев Б.Х. (2021). Технические и организационные аспекты повышения надежности объединенной энергосистемы стран Центральной Азии // Материалы 93-его заседания семинара “Mетодические вопросы исследования надежности больших систем энергетики”. – Иркутск. – стр. 296-302.
- Azattyq.org (2021). Почему Центральная Азия испытывает серьезные перебои с электроснабжением? Сілтеме: https://rus.azattyq.org/a/31563553.html. Қаралған күн: 02.02.2022.
- Bbc.com (2022). В Казахстане, Кыргызстане и Узбекистане произошли масштабные перебои с электричеством. Сілтеме: https://www.bbc.com/russian/news-60124175. Қаралған күн: 02.02.2022.
- Eadaily.com (2022). Отключение энергии привело к газовому коллапсу в Узбекистане. Сілтеме: https://eadaily.com/ru/news/2022/01/26/otklyuchenie-energii-privelo-k-gazovomu-kollapsu-v-uzbekistane. Қаралған күн: 01.02.2022
- Fergana.media (2020). Дефицит воды в Токтогульском водохранилище грозит кыргызстанцам отключением света. Сілтеме: https://fergana.media/news/121489/. Қаралған күн: 02.02.2022.
- Fergana.site (2022). Все аэропорты Узбекистана прекратили работу из-за сбоя в энергосистеме Центральной Азии. Сілтеме: https://fergana.site/news/124828/. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Gazeta.ru (2022). Конец света. Что не работает в трех бывших республиках СССР в блэкаут. Сілтеме: https://www.gazeta.ru/social/2022/01/25/14456839.shtml. Қаралған күн: 31.01.2022.
- Gazeta.uz (2021). Как Узбекистан и Кыргызстан будут обмениваться электроэнергией. Сілтеме: https://www.gazeta.uz/ru/2021/03/16/uzb-kg-energy/. Қаралған күн: 30.01.2022.
- Gazeta.uz (2022). Казахстан подтвердил, что отключение энергии произошло из-за Сырдарьинской ТЭС. Сілтеме: https://www.gazeta.uz/ru/2022/01/28/kegoc/. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Habr.com (2022). Блэкаут в Средней Азии. Казахстан, Узбекистан и Кыргызстан остались без электричества. Сілтеме: https://habr.com/ru/news/t/647627/. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Iz.ru (2022). Восстановлено энергоснабжение Казахстана. Сілтеме: https://iz.ru/1282116/2022-01-25/vosstanovleno-energosnabzhenie-kazakhstana. Қаралған күн: 02.02.2022.
- Kapital.kz (2022). Причину блэкаута на юге Казахстана назвали в KEGOC. Сілтеме: https://kapital.kz/gosudarstvo/102387/prichinu-bl-ekauta-na-yuge-kazakhstana-nazvali-v-kegoc.html. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Lenta.ru (2022). В Узбекистане сотни людей застряли на канатной дороге из-за сбоя электричества. Сілтеме: https://lenta.ru/news/2022/01/25/uzb/. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Nangs.org (2022). Таджикистан снова хочет подключиться к энергосистеме Центрально Азии. Сілтеме: https://nangs.org/news/economics/infra/energy/tadzhikistan-snova-khochet-podklyuchitsya-k-energosisteme-tsentralno-azii. Қаралған күн: 02.02.2022.
- Peretok.ru (2022). Перегрузка ЛЭП в Казахстане нарушила энергоснабжение также в Киргизии и Узбекистане. Сілтеме: https://peretok.ru/news/trading/24488/. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Sputnik.kg (2022). Как работает энергокольцо ЦА и зачем оно нужно — ответы на 6 важных вопросов. Сілтеме: https://ru.sputnik.kg/20220127/energokolco-liniya-moshchnost-avariya-prichiny-centralnaya-aziya-kyrgyzstan—1061584993.html. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Sputnik.kz (2022). Останемся зимой без света? Как майнеры поставили на колени энергосистему Казахстана. Сілтеме: https://ru.sputnik.kz/20211110/energy-mining-kazakhstan-18624443.html. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Sputniknews.ru (2021). Какие этапы необходимо пройти Узбекистану до подписания контракта с “Росатомом”. Сілтеме: https://uz.sputniknews.ru/20210417/kakie-etapy-neobxodimo-proyti-uzbekistanu-do-podpisaniya-kontrakta-s-rosatom-18383570.html. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Tass.ru (2022). В Казахстане, Киргизии и Узбекистане произошло массовое отключение электроэнергии. Сілтеме: https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13514995. Қаралған күн: 01.02.2022.
- Tengrinews.kz (2022). Блэкаут на юге Казахстана не связан с деятельностью майнеров – KEGOC. Сілтеме: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/blekaut-yuge-kazahstana-ne-svyazan-deyatelnostyu-maynerov-460411/. Қаралған күн: 04.02.2022.
- Unescap.org (2018). Энергетика и развитие в Центральной Азии: Статистический обзор энергосектора в Казахстане, Кыргызстане, Таджикистане, Туркменистане и Узбекистане. Сілтеме: https://www.unescap.org/sites/default/files/Central%20Asia%20Statistical%20Perspective%202018_WEB.pdf. Қаралған күн: 02.02.2022.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.