Адамзаттың әрбір даму кезеңінде кітап ерекше маңызға ие болған. Бірнеше жүз жылға созылған өндірістік және технологиялық революциялар да кітаптың құндылығын жоя алмағаны белгілі. Қазіргі цифрлық дәуірде дәстүрлі кітаптардың электрондық нұсқасы жасалып, оны болашақ ұрпаққа сақтап жеткізудің әдіс-тәсілдері ойлап табылып жатыр. Оған қоса, бүгінгі ақпараттық медиа құралдары халықтың кітапқа қолжетімділігін де арттыра түсті. Интернет пен әртүрлі гаджеттер халыққа кітапты жылдам және әлемнің кез келген нүктесінен оқи алатын мүмкіндік сыйлады. Кітап сауаттылықты арттыру, қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас орнату, сыни тұрғыда ойлана білу, құбылыстарды талдау, сараптау, талқылау, тіл меңгеру дағдыларын жетілдіреді. Қазіргі уақытта көптеген салаларда кейбір кітаптар нұсқаулық үшін қолданылады. Мысалы, кітаптардағы «қалай қаржы тауып, жетістікке жетуге болады?» деген тақырыптарға оқырмандар назар аударады. Кітап оқудың осындай және басқа да артықшылықтарын ескере келе, бұл зерттеуде Орталық Азия елдерінің ағымдағы кітап оқу жағдайын қарастырамыз.
Зерттеулер Орталық Азия елдерінде соңғы жылдары кітап оқу көрсеткіші төмендегенін көрсетеді. Оған басты себеп ретінде кітап оқуға қарағанда халық күнделікті жұмысына және әлеуметтік-экономикалық жағдайын жетілдіруге, әртүрлі қолжетімді мәселелерге баса көңіл бөлетінін, халықтың баспа кітаптарымен тиісті деңгейде қамтамасыз етілмеуі мен қазіргі уақытта кітап оқудың орнын интернет пен әлеуметтік желілер алмастырғанын атап өтуге болады. Оған қоса, тұрғындардың кітап оқуға деген жеке қызығушылығы да азайған. Сонымен қатар, Кеңес одағы ыдырағаннан кейін бұл аймақтағы елдерде, басқа салалармен салыстырғанда, мәдени дамуға жоғары деңгейде көңіл бөлінбеді деп есептеуге болады. Бұл жағдай Орталық Азия аймағының кітап оқу мәдениетін әлсіретті.
Кітап оқу деңгейінің төмендеу себептерін толығырақ қарастырар болсақ, мысалы, соңғы уақытта Қырғыз Республикасында кітаптардың аз тиражбен (жылына 1000 тираж) басылып шығуы және кітап дүкендерінің аздығы кітап оқитындар санының азаюына себеп болған. Яғни, Қырғыз Республикасының халқы аз тиражбен шығатын кітаптарға қол жеткізе алмайды (Ажыматов, 2022). Сонымен қатар, Қазақстан мен Қырғыз Республикасында баспа кітаптарының бағасы қымбат болғандықтан, қоғамның, әсіресе, балалары мектепте оқитын отбасылардың кітап сатып алуға экономикалық жағдайы мүмкіндік бермейді (Арцишевский, 2018; Кубицкий, 2019).
Қазақстандық сарапшылар да мәдени бағыттардың ішінде кітап шығару мен көркем шығарманың жазылуы соңғы орын алатындығын атап өткен. Сонымен қатар, сауалнама жүргізілгенде оған қатысқандардың (2000 адам қатысқан) әрбір екіншісі кітап оқымайтынын, тек жиырмасыншы қатысушы ғана күн сайын дәстүрлі форматтағы (электрондық емес) кітап оқитынын айтқан (Майская, 2021). Сауалнама нәтижесі бойынша қазақстандықтардың 52,6% дәстүрлі қағаз кітапты, ал 65,2% электрондық кітапты оқымайды. Қырғыз Республикасындағыдай кітаптардың аз тиражбен жарық көру мәселесі Қазақстанда да кездеседі (Майская, 2021).
Тәжікстан тұрғындары классикалық әдебиеттермен қатар, қазіргі көркем шығармаларды да оқуға қызығушылық танытпайтыны байқалды (Azattyq, 2019). Бұл елде жаңа кітаптар, бар болғаны, екі жүз – үш жүз данамен ғана жарық көреді. Тәжікстандықтардың әлемдік әдебиетті де, тәжік әдебиетін де оқымайтыны, тіпті электрондық кітаптарға да қызығушылық танытпайтыны кітап оқу мәдениетінің төмен деңгейге түскенін білдіреді. Тәжік авторлары 1990 жылдардағы Тәжікстандағы әртүрлі қақтығыстардың себебінен халықтың белгілі бір деңгейде әлеуметтік тұрмысы нашарлап кеткенін және бұл жағдай елдегі кітап оқу деңгейінің төмендеткенін алға тартады (Azattyq, 2019). Тәжікстанда мемлекеттің қолдауымен шыққан кейбір кітаптар көпшілікке жеткілікті мөлшерде таратылмаған (Рахмон, 2019).
Мемлекеттердің барлық сала бойынша дамуына жастар да ерекше үлес қосатыны белгілі. Сондықтан жастардың қазіргі уақытта қандай кітап оқитыны және кітап оқу көрсеткіші маңызды саналады. Фридрих Эберт атындағы қордың Қазақстандағы өкілдігі – «Қоғамдық пікір» зерттеу институтының Түркіменстанды қамтымаған 2016 жылғы сауалнамасында Орталық Азия жастарының кітап/журнал оқу көрсеткіші ұқсас төмен екенін көрсеткен. Сауалнамаға Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан және Тәжікстан бойынша әр мемлекеттен 14-29 жас (Қазақстаннан 15-29 жас арасындағы жастар) аралығындағы 1000 қатысушы қатысқан. Бұл елдердегі 14-29 жас аралығындағы жастардың жалпы үлесіне назар салсақ, Қазақстан халқының 23,2%; 15-29 аралығындағы жастар Қырғызстан тұрғындарының 29,4%; Тәжікстанда 30,7% және Өзбекстанда 30,9% құрайды (Ракишева, 2017).
Сауалнама бойынша Қазақстан жастарының 21,2% жиі, 38,9% кейде, 30,7% сирек кітап/журнал оқитынын, ал қалған 9,0% ешқашан кітап оқымайтынын алға тартқан. Жастардың 0,2% жауап беруден қалыс қалған (Умбеталиева, Ракишева, Тешендорф, 2016). Аталған зерттеуге сәйкес, Қазақстандағы жастардың 78,6% кітапты кейде оқиды немесе оқымайды (Умбеталиева, Ракишева, Тешендорф, 2016). «Қоғамдық пікір» зерттеу институтының 2020 жылы жас шамасы 14-29 аралығындағы Қазақстан жастары арасында жүргізген сауалнама нәтижесіне қарағанда, жастардың 18,6% кітап және 7,6% газет оқитынын айтқан. Бұл сауалнамаға қатысқан 1000 адамның 30,3% бос уақытында айына бір рет немесе сирек кітап оқитынын алға тартады. Сауалнама нәтижесі бойынша кітап және газет оқу арқылы уақыт өткізудің орнын интернет алмастыра бастағандығы белгілі болған (Шарипова, Бейменбетов, 2021).
Қырғыз Республикасында жүргізілген осындай зерттеудің нәтижелеріне сәйкес, сауалнамаға қатысқан Қырғыз жастарының 24,4% жиі, 32,3% кейде, 29,3% сирек кітап/журнал оқыса, қалған 13,8% оқымайды, ал 0,2% жауап бермеген (Бактыгулов, 2016). Қазіргі уақытта кітап оқу бос уақытта істейтін әрекеттер тізімінің соңында болуы да кітап оқу деңгейінің төмендеткен себептің бірі саналады. Сонымен қатар, кітап оқу бос уақыт өткізудің бір формасы болып есептелмейді. Қырғызстан жастары бос уақытында көбінесе үй шаруасымен айналысады (81,7%), теледидар көреді (73,6%), музыка тыңдайды (53,1%), спортпен айналысады (32,9% ерлер және 9,8% қыздар) (Бактыгулов, 2016).
Өзбекстан жастарында да осындай үрдіс байқалады, олардың кітап оқу жағдайы Қазақстан мен Қырғыз Республикасындағы деңгейге ұқсас. Бұл елдегі жастардың 25,4% жиі, 29,4% кейде, 29,1% сирек кітап/журнал оқитынын, ал 16,1% кітап оқымайтынын атап өткен (Ергашев, Сеитов, 2016).
Тәжікстан статистикасына назар салғанда жастардың 32% жиі, 30% кейде, 24% сирек кітап/журнал оқыса және 14% оқымайды. Бұл елдің жастары да сауалдың бәріне жауап берген. Бос уақытта көбіне теледидар көреді (78%) және үй шаруасымен айналысатыны байқалады (71%), т.б. (Олимов, Сахибов, 2016).
Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан және Тәжікстан бойынша жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі жастардың күнделікті және бос уақытында айналысатын әрекеттерінің ішінде кітап оқу белсенді түрге жатпайтынын көрсетеді. Зерттеу барысында Түркіменстанның кітап оқу көрсеткішіне қатысты деректер табылмағандықтан, зерттеуден тыс қалды.
Аталған елдерде кітап оқу деңгейі төмендегенімен, мұндай оқу көрсеткіштерін көбейту үшін кейбір құрылымдық шаралар қабылданды. Мысалы, Өзбекстанда соңғы уақытта халықтың кітап оқуына мемлекеттік деңгейде көңіл бөлініп, оқуға ынталандыра бастағаны аңғарылады (Review, 2020). Ал Қазақстанда «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы аясында жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап әлемдік үздік оқулықтарды аударып шығарды. Қазіргі уақытта білім алушыларға бұл кітаптар қолжетімді. Оған қоса, соңғы жылдары Орталық Азия елдері жазушыларының көркем шығармалары шет тілдеріне аударылу үдерісі жандана бастады және бұрынғымен салыстырғанда қазіргі уақытта жас авторлар саны да көбейген (Батенкова, 2018; Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, 2018; Исман, 2020; Майская, 2021). Оған қоса, интернет электрондық кітаптарды тегін жүктеп алып оқуға және кітап нарығының дамуына да мүмкіндік береді.
Пандемия жағдайы нашарлаған уақытта да ақпаратқа қолжетімділікті жеңілдету мен интернет арқылы көптеген платформалардың арқасында Орталық Азия аймағындағы оқырмандар әртүрлі жанрдағы кітаптарды оқи бастады. Жалпы алғанда Орталық Азия аймағындағы елдерде іскерлік, қаржылық, психологиялық, фантастика, орыс әдебиеті, балалар әдебиеті және баю жолдарын үйрететін кітаптар (Қырғызстан) көбірек оқылатынын алға тартады (Ажыматов, 2017; Майская, 2021; Сардарбек, 2018).
Қорыта келгенде, Орталық Азия аймағындағы елдердің ағымдағы кітап оқу көрсеткіші төмендеген үрдіс деп айтуға болады. Ендігі кезекте жарық көрген кітаптардың оқылу үдерісін қайта жандандыру үшін әртүрлі деңгейдегі бастамаларды жүзеге асыру қажет. Сонымен қатар, халықтың көп бөлігі дәстүрлі қағаз форматындағы кітап оқуды артық көретіндіктен, кітаптың сатылым бағасын арзандатып, таралым көлемін арттыру мүмкіндіктерін қарастырған дұрыс. Сонымен қатар, ірі қалалардан бастап, шайғайдағы мекендерде кітап дүкендері (әсіресе, ұлттық ана тілінде жазылған кітаптарды) мен кітапханалар санын, сондай-ақ тұрғындардың кітапқа қызығушылығын арттыратын мәдени-әлеуметтік іс-шараларды жиі ұйымдастырған жөн.
Дереккөз:
Ажыматов, Зайырбек (2022). «Мы уничтожили культуру чтения». Сілтеме: https://rus.azattyk.org/a/28775500.html. Қаралған уақыты: 19.05.2022.
Azattyq (2019). Почему в Таджикистане не читают книги? Сілтеме: https://rus.azattyq.org/a/nastoyashchee-vremya-books-tadjikistan/29787518.html. Қаралған уақыты: 20.05.2022.
Арцишевский, Адольф (2018). Сможем ли мы вернуть интерес к чтению? Сілтеме: https://camonitor.kz/31249-smozhem-li-my-vernut-interes-k-chteniyu.html. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Әлихан, Исман (2020). Алты тілге аударылған антология. Сілтеме: https://aikyn.kz/21445/alty-tilge-awdarylghan-antologiya/. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Бактыгулов, Шерадил (2016). Молодежь Центральной Азии. Кыргызстан. На основе социологического опроса. Под научным руководством проф. Клауса Хурельмана и Пэра Тешендорфа (Германия, Берлин). Сілтеме: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Қаралған уақыты: 18.05.2022.
Батенкова, Елена (2018). Низом Косим назвал имена, которыми пополнилась таджикская литература за годы независимости. Сілтеме: https://khovar.tj/rus/2018/08/nizom-kosim-nazval-imena-kotorymi-popolnilas-tadzhikskaya-literatura-za-gody-nezavisimosti/. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Ергашев, Бахтиер, Сеитов, Азамат (2016). Молодежь Центральной Азии. Узбекистан. На основе социологического опроса. Под научным руководством проф. Клауса Хурельмана и Пэра Тешендорфа (Германия, Берлин). Сілтеме: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Қаралған уақыты: 18.05.2022.
Кубицкий, Антон (2019). Современное поколение почти не читает книги. Почему и в чём таится угроза? Сілтеме: https://kabar.kg/news/sovremennoe-pokolenie-pochti-ne-chitaet-knigi-pochemu-i-v-chem-taitsia-ugroza/. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Майская, Юлия (2021). 5 книг в год: почему жители Казахстана мало читают и как эту ситуацию изменить? Сілтеме: https://caspian-eurasia.com/5-knig-v-god-pochemu-zhiteli-kazahstana-malo-chitayut-i-kak-etu-situacziyu-izmenit/. Қаралған уақыты: 19.05.2022.
Ракишева, Ботагоз (2017). Молодежь Центральной Азии. Сравнительный обзор. На основе социологического опроса. Под научным руководством проф. Клауса Хурельмана и Пэра Тешендорфа (Германия, Берлин). Сілтеме: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Қаралған уақыты: 18.05.2022.
Review.uz (2020). Узбекистан принял Национальную программу развития и поддержки культуры чтения в 2020-2025 годах. Сілтеме: https://review.uz/post/uzbekistan-prinyal-nacionalnuyu-programmu-razvitiya-i-podderjki-kultur-chteniya-v-20202025-godax. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Сардарбек, Азат (2018). Қазақстандағы кітап нарығының жағдайы қандай? Сілтеме: https://forbes.kz/finances/markets/azastandayi_ktap_naryiyinyi_jadayyi_anday/. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Тәжікстан Республикасының Сыртқы істер министрлігінің сайты (2019). Послание Президента Республики Таджикистан, Лидера нации уважаемого Эмомали Рахмона Маджлиси Оли. Сілтеме: https://mfa.tj/ru/main/view/5441/poslanie-prezidenta-respubliki-tadzhikistan-lidera-natsii-uvazhaemogo-emomali-rakhmona-madzhlisi-oli. Қаралған уақыты: 21.05.2022.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Атқарушы комитеті (2018). В Баку издана книга на азербайджанском языке «Антология молодых кыргызских поэтов». Сілтеме: https://cis.minsk.by/news/11715/v-baku-izdana-kniga-na-azerbajdzanskom-azyke-antologia-molodyh-kyrgyzskih-poetov. Қаралған уақыты: 19.05.2022.
Олимов, Музаффар, Сахибов, Шавкат (2016). Молодежь Центральной Азии. Таджикистан. На основе социологического опроса. Под научным руководством проф. Клауса Хурельмана и Пэра Тешендорфа (Германия, Берлин). Сілтеме: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Қаралған уақыты: 18.05.2022.
Умбеталиева, Толганай, Ракишева, Ботагоз, Тешендорф, Пэр (2016). Молодежь Центральной Азии. Казахстан. На основе социологического опроса. Издание второе. Под научным руководством проф. Клауса Хуррельмана (Германия, Берлин). Сілтеме: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Қаралған уақыты: 17.05.2022.
Шарипова, Дина, Бейменбетов, Серик (2021). Молодежь в Казахстане: оценка ценностей, ожиданий и стремлений. Сілтеме: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/kasachstan/18456.pdf. Қаралған уақыты: 19.07.2022.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.