İnsan gelişiminin her aşamasında kitabın özel bir yeri vardır. Yüzyıllardır süren endüstriyel ve teknolojik devrimlerin kitabın değerini azaltamadığı bilinmektedir. Günümüz dijital çağında, geleneksel kitapların elektronik versiyonları çıkarılmakta ve gelecek nesiller için onları korumanın yolları geliştirilmektedir. Ayrıca gelişen dijital ve teknolojik imkanlar kitaplar da dahil olmak üzere pek çok bilgiye erişimi kolaylaştırmaktadır. Kitap, okuryazarlığın artırılmasına, insanın çevre ile iletişiminin gelişimine, eleştirel düşünme, inceleme, olayların analizi ve tartışma, dil becerilerinin geliştirilmesine yardımcı olmaktadır. Bu noktada, pek çok farklı alanda bazı kitapların yol gösterici özelliği kullanılmaktadır. Örneğin, kitaplarda “nasıl para kazanılır ve başarıya ulaşılır” gibi konular dahi işlenerek okuyucunun ilgisi çekilmeye çalışılmaktadır. Kitap okumanın sağladığı bu ve diğer avantajları göz önüne alınarak, bu çalışmada Orta Asya’daki kitap okuma alışkanlığının mevcut durumu incelenmektedir.
Araştırmalar, Orta Asya ülkelerinde son yıllarda kitap okuma oranlarının düşüşte olduğunu göstermektedir. Bunun ana nedenlerini, insanların günlük iş hayatına ve kendi sosyo-ekonomik durumlarını iyileştirme çabalarına daha fazla önem vermesi, kitapların basım sayısının azlığı nedeniyle erişimdeki çeşitli sorunlar ve internet ile sosyal ağlardan bilgi edinilmesine daha fazla zaman ayırması şeklinde sıralayabiliriz. Ayrıca, toplumun okumaya olan kişisel ilgisi de azalmaktadır. Aynı zamanda Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bu coğrafyadaki ülkelerde diğer alanlara kıyasla kültürel gelişime gereken önemin verilmediği ve yüksek düzeyde ilgi gösterilmediği de ifade edilebilir. Bu durum Orta Asya bölgesinde okuma kültürünün zayıflamasına neden olmuştur.
Kitap okuma oranlarındaki düşüşün nedenlerine daha detaylı bir şekilde değinmek yerinde olacaktır. Bunlar arasında örneğin Kırgızistan’da son zamanlarda kitapların düşük tirajla basılması (yılda 1.000 kopya) ve kitapçıların sayısındaki azalma kitap okuyucuları sayısında da düşüşe neden olmuştur. Yani düşük tirajlı kitaplara Kırgızistan halkı ulaşamamaktadır (Acımatov 2022). Ayrıca, Kazakistan ve Kırgızistan’da basılı kitapların yüksek maliyeti nedeniyle toplumun, özellikle de okul çağındaki çocukların ailelerinin ekonomik durumları bazı kitapları satın almalarını zorlaştırmaktadır (Artsishevsky, 2018; Kubitsky, 2019).
Kazakistanlı uzmanlar da kitap ve sanat eseri yayınlarının kültürel alanlar arasında son sıralarda yer aldığını belirtmektedir. Yaklaşık 2.000 kişi ile yapılan bir ankette her iki katılımcıdan biri düzenli olarak kitap okumadığını ifade ederken, sadece her yirmi katılımcıdan biri her gün geleneksel formatta (elektronik olmayan) kitap okuduğunu belirtmiştir (Mayskaya, 2021). Ankete göre, Kazakistanlıların %52.6’sı geleneksel baskılı kitapları, %65.2’si e-kitapları okumamaktadır. Kırgızistan’da olduğu gibi Kazakistan’da da düşük tirajlı kitap sorunu yaşanmaktadır (Mayskaya, 2021).
Tacikistan toplumunun sadece klasik edebiyat değil, aynı zamanda modern sanatsal edebiyatı okumakla da ilgilenmediği kaydedilmiştir (Azattyq, 2019). Bu ülkede yeni kitaplar sadece iki veya üç yüz nüsha olarak basılmaktadır. Taciklerin dünya edebiyatı ve Tacik edebiyatının basılı örneklerinin yanı sıra e-kitapları da okumamaları ülkedeki okuma kültürünün gerilemesinin bir göstergesidir. Tacik yazarlar, 1990’larda Tacikistan’da yaşanan çatışmaların, toplumun yaşam standartlarını kötüleştirdiğini ve bunun ülkenin okuma oranını düşürdüğünü iddia etmektedir (Azattyq, 2019). Tacikistan’da devlet destekli basılan bazı kitapların ise halka yeterli sayıda ulaştırılamadığı da bildirilmektedir (Rahman, 2019).
Geleceğin emanet edileceği gençlerin kendi ülkelerinin her alandaki kalkınma süreçlerinde önemli bir yere sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Bu nedenle günümüzde gençlerin hangi kitapları okuduğu ve okuma oranları önem arz etmektedir. Friedrich Ebert Vakfı’nın Kazakistan’daki ofisi, “Toplumsal düşünce” araştırma Enstitüsü tarafından 2016 yılında yapılan, Türkmenistan’ı kapsamayan bir anket, Orta Asya’daki gençlerin kitap/dergi okuma oranlarının da düşük olduğunu göstermektedir. Ankete, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’dan 14-29 yaş grubundaki (Kazakistan’dan 15-29 yaş arasındaki gençler) 1.000 katılımcı katılmıştır. Bu ülkelerde 14-29 yaş arası gençlerin toplam nüfus içerisindeki payına bakacak olursak gençler: Kazakistan toplumunun %23.2’sini, Kırgızistan toplumunun %29.4’ünü, Tacikistan toplumunun %30.7’sini, Özbekistan toplumunun ise %30.9’unu oluşturmaktadır (Rakişeva, 2017).
Ankete göre Kazakistan’daki gençlerin kitap-dergi gibi materyali “sık sık okuma durumu” %21.2, “ara sıra okuma durumu” %38.9, “nadiren okuma durumu” %30.7, “hiç okumama durumu” ise %9’dur. Katılanların %0.2’si ise ilgili soruyu cevaplamamıştır (Umbetalieva, Rakişeva, Teşendorf, 2016). Genel olarak bakılınca araştırma sonuçları, Kazakistan’daki gençlerin %78.6’sının “ara sıra” ya da “hiçbir zaman” okumadığına işaret etmektedir (Umbetalieva, Rakişeva, Teşendorf, 2016). “Toplumsal düşünce” araştırma enstitüsü tarafından 2020 yılında 14-29 yaş arası Kazakistan gençleri arasında yapılan bir anketin sonuçları, gençlerin %18.6’sının kitap okuduğunu, %7.6’sının ise gazete okuduğunu göstermektedir. Bu ankete katılan 1000 kişiden %30.3’ü, boş zamanlarında dahi nadiren kitap okuduklarını beyan etmiştir. Araştırmanın Kazakistan ayağının sonuçları, kitap ve gazete okuyarak vakit geçirmenin yerini, internette vakit geçirmenin aldığına işaret etmektedir.
Aynı araştırmanın Kırgızistan’la ilgili sonuçlarına bakacak olursak, katılanların %24.4’ünün “düzenli olarak” kitap/dergi okuduğu, %32.3’ünün “ara sıra”, %29.3’ünün “nadiren” ve geriye kalan %13.8’inin ise “hiç” okumadığı kaydedilmiştir (Baktıgulov, 2016). Bu noktada kitap okumanın serbest zamanda yapılacaklar listesinin alt sıralarında kalması da kitap okuma seviyesinin azalmasına yol açan nedenlerden birisi olarak gösterilmektedir. Ayrıca, okumak bir boş zaman geçirme biçimi değildir. Kırgızistan’da gençler boş zamanlarının çoğunu ev işleriyle (%81.7), televizyon izleyerek (%73.6), müzik dinleyerek (%53.1) ve spor yaparak (erkekler %32.9, kadınlar %9.8) geçirmektedir (Baktıgulov, 2016).
Özbekistanlı gençlerde de benzer eğilimler görülmekte olup, kitap okuma oranlarının Kazakistan ve Kırgızistan’a yakın olduğu bilinmektedir. Bu ülkedeki gençlerin %25.4’ü düzenli olarak kitap/dergi okurken, %29.4’ü ara sıra, %29.1’i nadiren ve %16.1’i ise hiç okumamaktadır (Ergaşev ve Seitov, 2016).
Tacikistan’ın istatistiklerine baktığımızda gençlerin %32’sinin düzenli olarak kitap/dergi okuduğu, %30’nun ara sıra, %24’nün nadiren, %14’ünün ise hiç okumadığı görülmektedir. Serbest zamanlarında ise gençlerin çoğu ya televizyon izleyerek (%78) ya da ev işi yaparak (%71) vakitlerini geçirmektedir (Olimov, Sahibov, 2016).
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’da yapılan araştırmaların sonuçları, okumanın, gençlerin günlük aktivitelerinin aktif bir parçası olmadığını göstermektedir. Çalışma sırasında okuma oranları ile ilgili herhangi bir veriye rastlanılmadığından Türkmenistan, bu çalışma dışında tutulmuştur.
Bu ülkelerde okuma oranlarındaki düşüşe rağmen, bu oranları artırması beklenen bazı yapısal düzenlemeler yapıldığını da belirtmek gerekir. Örneğin, Özbekistan’da son zamanlarda toplumun kitap okumasına devlet düzeyinde özel önem verildiğini, bazı teşviklerin devreye konulduğunu söyleyebiliriz (Review, 2020). Kazakistan’da ise “Ulusal Çeviri Bürosu” Kamu Vakfı, “Yeni Beşeri Bilimler, Kazak Dilinde 100 Yeni Ders Kitabı Projesi” çerçevesinde üniversite öğrencileri için dünyanın en iyi ders kitaplarını tercüme etmiştir. Bu kitaplar şu anda öğrencilerin kullanımına sunulmuştur. Ayrıca, son yıllarda Orta Asyalı yazarların eserlerinin yabancı dillere tercüme süreci yoğunlaşmış, genç yazarların sayısı geçmişe göre artış eğilimine girmiştir (Batenkova, 2018; Bağımsız Devletler Topluluğu, 2018; İsman, 2020; Mayskaya, 2021). Öte yandan, bazı e-kitapların internette ücretsiz sunulması, kitap piyasasındaki pek çok esere erişimi de kolaylaştırmaktadır.
Pandemi koşullarının, her ne kadar gevşetilmiş olsa da, devam ettiği bu dönemde internet üzerinden bilgi ve pek çok farklı platforma erişimin kolaylaştırılması ile Orta Asya bölgesindeki okuyucular da farklı türlerdeki kitapları okuma imkanı bulmuştur. Genel olarak bakıldığında Orta Asya’da, işletme, finans, psikoloji, bilim kurgu gibi alanlar ile Rus edebiyatı, çocuk edebiyatı ve zengin olmanın pratik yolları gibi özel konulu kitapların popüler olduğu kaydedilmektedir (Acımatov, 2017; Mayskaya, 2021; Sardarbek, 2018).
Sonuç olarak, Orta Asya bölgesindeki mevcut okuma oranının düşüş trendinde olduğunu belirtebiliriz. Özellikle basılı kitapların okunma sürecini canlandırmak için çeşitli düzeylerde bazı girişimlerin uygulanması gerekmektedir. Ayrıca, toplumun çoğunluğu geleneksel kağıt formatındaki kitapları okumayı tercih ettiğinden, kitap satış fiyatını düşürmenin ve tirajı artırmanın imkanlarını da düşünmek gerekmektedir. Bunlara ek olarak, kitapçıların (özellikle ulusal dilde yazılmış kitap satan) ve kütüphanelerin sayısının artırılmasının ve halkın kitaplara olan ilgisini yükseltmek için kültürel ve sosyal etkinliklerin daha sık düzenlenmesinin önemli olduğu düşünülmektedir.
Kaynakça:
Acımatov, Zayırbek (2022). Okuma Kültürünü Yok Ettik. Alınan yer: https://rus.azattyk.org/a/28775500.html. Erişim tarihi: 19.05.2022.
Alihan, İsman (2020). Altı Dile Çevrilen Antoloji. Alınan yer: https://aikyn.kz/21445/alty-tilge-awdarylghan-antologiya/. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Artsishevsky, Adolf (2018). Okumaya Olan İlgimizi Geri Alabilirmiyiz. Alınan yer: https://camonitor.kz/31249-smozhem-li-my-vernut-interes-k-chteniyu.htm. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Azattyq (2019). Tacikistan’da İnsanlar Neden Kitap Okumuyor? Alınan yer: https://rus.azattyq.org/a/nastoyashchee-vremya-books-tadjikistan/29787518.htm. Erişim tarihi: 20.05.2022.
Bağımsız Devletler Topluluğu Yönetim Komitesi (2018). Bakü, Azerbaycan Dilinde “Genç Kırgız Şairleri Antolojisi” Kitabı Yayınlandı. Alınan yer: https://cis.minsk.by/news/11715/v-baku-izdana-kniga-na-azerbajdzanskom-azyke-antologia-molodyh-kyrgyzskih-poetov. Erişim tarihi: 19.05.2022.
Baktygulov, Şeradil (2016). Orta Asya’nın Gençleri. Kırgızistan. Prof. Klaus Hurrelmann ve Peer Teschendorf’un Bilimsel Rehberliğinde Sosyolojik Bir Araştırma. Alınan yer: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Erişim tarihi: 18.05.2022.
Batenkova, Elena (2018). Nizom Kosim, Bağımsızlık Yılları Boyunca Tacik Edebiyatını Tazeleyen İsimleri Sıraladı. Alınan yer: https://khovar.tj/rus/2018/08/nizom-kosim-nazval-imena-kotorymi-popolnilas-tadzhikskaya-literatura-za-gody-nezavisimosti/. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Ergaşev, Bahtiyar ve Seitov, Azamat (2016). Orta Asya’nın Gençleri. Özbekistan. Prof. Klaus Hurrelmann ve Peer Teschendorf’un Bilimsel Rehberliğinde Sosyolojik Bir Araştırma. Alınan yer: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Erişim tarihi: 18.05.2022.
Kubitsky, Anton (2019). Şimdiki Nesil Kitap Okumuyor. Neden ve Tehdit Nedir? Alınan yer: https://kabar.kg/news/sovremennoe-pokolenie-pochti-ne-chitaet-knigi-pochemu-i-v-chem-taitsia-ugroza/. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Mayskaya, Yuliya (2021). Yılda 5 Kitap: Kazakistan’da İnsanlar Neden Az Okuyor ve Bu Durum Nasıl Değiştirilir? Alınan yer: https://caspian-eurasia.com/5-knig-v-god-pochemu-zhiteli-kazahstana-malo-chitayut-i-kak-etu-situacziyu-izmenit/. Erişim tarihi: 19.05.2022.
Olimov, Muzaffar ve Sahibov, Şavkat (2016). Orta Asya’nın Gençleri. Tacikistan. Prof. Klaus Hurrelmann ve Peer Teschendorf’un Bilimsel Rehberliğinde Sosyolojik Bir Araştırma. Alınan yer: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Erişim tarihi: 18.05.2022.
Rakişeva, Botagoz (2017). Orta Asya’nın Gençleri. Karşılaştırmalı İnceleme. Prof. Klaus Hurrelmann ve Peer Teschendorf’un Bilimsel Rehberliğinde Sosyolojik Bir Araştırma. Alınan yer: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Erişim tarihi: 18.05.2022.
Review.uz (2020). Özbekistan, 2020-2025 Yıllarında Okuma Kültürünü Geliştirme ve Destekleme Ulusal Programını Kabul Etti. Alınan yer: https://review.uz/post/uzbekistan-prinyal-nacionalnuyu-programmu-razvitiya-i-podderjki-kultur-chteniya-v-20202025-godax. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Sardarbek, Azat (2018). Kazakistan’da Kitap Piyasasının Durumu Nedir? Alınan yer: https://forbes.kz/finances/markets/azastandayi_ktap_naryiyinyi_jadayyi_anday/. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Şaripova Dina ve Beymenbetov Serik (2021). Kazakistan’da gençler: Değerlerin, Beklentilerin ve Arzuların Değerlendirilmesi. Alınan yer: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/kasachstan/18456.pdf. Erişim tarihi: 19.07.2022.
Tacikistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı’nın web sitesi (2019). Tacikistan Cumhurbaşkanı, Ulus Lideri Sn. İmamali Rahman’ın Yüce Meclis’ten Nutku. Alınan yer: https://mfa.tj/ru/main/view/5441/poslanie-prezidenta-respubliki-tadzhikistan-lidera-natsii-uvazhaemogo-emomali-rakhmona-madzhlisi-oli. Erişim tarihi: 21.05.2022.
Umbetalieva, Tolganay, Rakişeva, Botagoz ve Teschendorf, Peer (2016). Orta Asya’nın gençleri. Kazakistan. Prof. Klaus Hurrelmann ve Peer Teschendorf’un Bilimsel Rehberliğinde Sosyolojik Bir Araştırma. Alınan yer: https://opinions.kz/ru/issledovaniya/molodezh-tsentralnoj-azii. Erişim tarihi: 17.05.2022.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.