1945 жылы Америка құрама штаттары (АҚШ) алғашқы ядролық қаруын Жапонияға қарсы қолданған кезде, Кеңес одағы ядролық саладағы ғылыми зерттеулерін жеделдете отырып, Клаус Фукстың көмегімен алғашқы атом бомбасын жасады. Мәскеу 1949 жылы 29 тамызда Қазақстанның Семей қаласында плутонийден жасалған «РДС-1» (Реактивный двигатель Сталина, Батыста «Джо-1» деп аталады) атты 22 килотондық бомбаны сәтті түрде сынаған болатын. Кеңес үкіметінің сәтті сынағынаан кейін әлемдегі екі ядролық держава-АҚШ пен Кеңес Одағы-арасында ядролық жарыс басталды. Осы жарысты шектеу мақсатында 1972 жылдан бастап SALT I (1972), SALT II (1979), START I (1991), START II (1993), SORT (2002) және START III (2010) сияқты түрлі келісімдерге қол қойылды.
Ресейлік ғалымдар Владимир Белоусов пен Николай Волошин, келісімдер жасау кезінде АҚШ-тың өзінің қауіпсіздігін нығайту үшін стратегиялық ядролық қаруды сандық қысқартуды көздегенін болжауда. Сондай-ақ, Ресейдің ядролық қаруы туралы мүмкіндігінше көбірек ақпарат алуға және ядролық қаруды сақтау мен дамыту үшін қосымша қиындықтармен қатар экономикалық кедергілерді жасауға тырысатынын санайды. Сонымен қатар, алғашқы екі START келісімі қолданыстағы стратегиялық параметрлерді төмендетпей, Ресейдің ұлттық мүдделерін бұза отырып, АҚШ ядролық қаруының әлеуетін арттырып, Ресейдің әскери қауіпсіздігін төмендетті [Белоусов, Волошин 2000].
Ресейлік ядролық тежеудің негізін дәстүрлі стратегиялық үштік құрайды: құрлықаралық баллистикалық зымырандар (ҚБЗ), баллистикалық зымырандармен жабдықталған атомдық суасты сүңгуір қайықтары және алыс қашықтықтағы қанатты ракеталармен жабдықталған стратегиялық бомбардировщиктер. Кеңес одағының дәстүрін жалғастыра отырып, Ресейдің стратегиялық зымыран күштері аясында құрылған ҚБЗ, стратегиялық үштіктің маңызды элементі болып келеді. Осы стратегиялық күштерді модернизациялау баяу, бірақ нақты қадамдармен әзірленді. Мысалы, «Топол М» (СС-27) тек басты моделі 1990 жылдардың екінші жартысында енгізілсе, 2000 жылдардың екінші жартысында үш бас алып жүруге жеткілікті жаңарып, «Ярс» (СС-29) деп атала бастады [Баев, 2019]. ҚБЗ минималды қашықтығы 5000 километрді құрайтын жетілдірілген баллистикалық зымырандар ядролық оқтұмсықтарды тасымалдауға арналғандықтан, атом энергетикасы мәртебесіне ие мемлекет үшін ең қажетті қару болып саналады. Сол себепті мұндай қаруды соңғы технологияға сәйкес жаңарту және модернизациялау ұлттық қауіпсіздікте өте маңызды.
Стратегиялық үштіктің суасты инфрақұрылымын жаңартуға да үлкен күш жұмсалғанын айтуға болады. «Борей» класты стратегиялық сүңгуір қайықтардың келесі буынын құру 2020 жылға дейінгі Қару-жарақ бағдарламасының[1] ең қымбат жобаларының бірі болды. Сүңгуір қайықтардың дизайны 1990 жылдардың ортасына сәйкес келсе, ал «Юрий Долгорукий» атты алғашқы сүңгуір қайықтың құрылысы 1996 жылы басталған болатын. 2013-2014 жылдары Тынық мұхиты флоты «Александр Невский» және «Владимир Мономах» атты екі егіз сүңгуір қайыққа ие болды. «Борей А» (Князь Владимир) модернизацияланған нұсқасының құрылысы 2017 жылы басталып, 2019 жылы пайдалануға берілді. Бүгінгі күні тағы төрт осындай сүңгуір қайықтың құрылысы әртүрлі кезеңдерде [Баев, 2019]. Баллистикалық ракеталық сүңгуір қайық – баллистикалық зымырандарды ұшыру үшін қаруланған сүңгуір қайықтың бір түрі. Ядролық оқтұмсықтармен қаруланған баллистикалық зымыран сүңгуір қайықтары дұшпанға көрінбестен орын ауыстыруға қабілетті, екінші соққы қаупін сақтап, шабуылға сенімді тосқауыл бола алады.
Алысқа ұшатын авиация Ресейдің стратегиялық үштігінің ең әлсіз буыны болып табылады және 66 бомбалаушы ұшақтың модификациясы мен техникалық қараудан өткенін қоспағанда, соңғы 30 жылда ешқандай модернизациядан өткен жоқ. «ПАК ДА» жаңа буынының бомбалаушы ұшағы кейбір мәселелерге тап болғандықтан, оны пайдалануға енгізу үшін уақыт қажет болды және жобаның аяқталуы кешіктіріле отырып, 2030 жылдардың ортасында дайын болатыны жөнінде болжамдар бар [Баев, 2019]. Ұзақ қашықтықтағы авиация – Ресейдің аэроғарыштық күштерінің, ұзақ мерзімді ядролық немесе кәдімгі шабуылдарды жүзеге асыруға жауапты бөлімі. «ПАК ДА» жаңа буын бомбалаушысының жоғарыда аталған мәселелерін жоя отырып, Ресей өзінің ядролық тежегіштігінің үшінші тармағын да жолға қоюы күтілуде.
Ресейдің ядролық қаруының жай-күйін сандық тұрғыдан қарастыратын болсақ, Табиғи ресурстарды қорғау кеңесінің мәліметтері бойынша Кеңес одағында 1986 жылы шамамен 45,000 ядролық қару болса, 1991 жылы бұл сан 35,000-ға дейін азайды [Nti.org, 2020]. START III келісімі Ресей мен АҚШ-ты 2018 жылға қарай 1,550 стратегиялық оқтұмсықпен шектейді. Жаңа START келісімі бойынша екі жылда бір рет талап етілетін мәліметтермен алмасу бойынша АҚШ пен Ресей көзделген мақсатқа жетті. Ресей 527 орналастырылған құрлықаралық баллистикалық зымырандарда 1,444 оқтұмсықтар, су асты ұшырылатын баллистикалық зымырандар мен ауыр бомбардировщиктерге арналған оқтұмсықтарға ие [State.gov, 2018]. Стокгольмдегі Халықаралық бейбітшілікті зерттеу институты жариялаған сандарға сәйкес, 2020 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша Ресейде 6,375 ядролық оқтұмсық бар (тоқтатылған немесе бөлшектеуге жіберілгендерді қосқанда) [Ria.ru, 2020]. Бүгінде Ресей Топол, Топол-М, Ярс, Баргузин, Сармат және Воевода сияқты стратегиялық ядролық күштер, яғни зымырандық жүйелермен қаруланған. Сондай-ақ, Кеңес одағы ыдырағаннан кейін Ресейдің ядролық қару-жарақ өндіретін орасан зор кешен мен қару-жараққа бөлінетін ірі материалдардың қорларын өз қолына алғанын естен шығармаған жөн. Қазіргі уақытта Мәскеу әкімшілігінің 679 ± 120 метр тонн қару-жараққа және шамамен 128 ± 8 метр тонн әскери плутонийге тең байытылған уранға ие болғаны болжануда [Fissimaterials.org, 2020].
2020 жылдың басында «Ресейдің стратегиялық ядролық қаруы» сайтынан алынған мәліметтерге сәйкес, Стратегиялық зымыран әскерлері 11,181 ядролық оқтұмсықты тасымалдай алатын бес түрлі типтегі 320 зымыран кешенімен қаруланған. Сонымен қатар, теңіз флоты үш типті 10 стратегиялық зымыран тасығышқа ие болса, оның 9-ы баллистикалық зымырандармен жабдықталған. Ал алыс қашықтықтағы авиациялық бөлімше 200-ге жуық қанатты ракеталармен қаруланған екі типтегі 66-ға жуық стратегиялық бомбалаушыға ие [Ria.ru, 2020].
START III келісімінің мерзімі 2021 жылы 4 ақпанда аяқталды. 26 қаңтарда Ресей президенті Владимир Путин және АҚШ-тың жаңа президенті Джозеф Байден телефон арқылы қосымша шарттарсыз START III келісімін тағы бес жылға 2026 жылдың 5 ақпанына дейін ұзартуға келісті [Kremlin.ru, 2021].
Қорытындылай келе, Ресей Кеңес одағынан қалған ірі ядролық арсеналды сақтап қана қоймай, өзінің стратегиялық ядролық әлеуетін дамытып, оны START келісімдеріне сәйкес жаңа буын қаруымен жарақтандырғанын айтуға болады. Бұл тұрғыда ресейлік ядролық тежегішті модернизациялау, алыс авиацияны қоспағанда су асты инфрақұрылымы мен ҚБЗ аясында айтарлықтай үдеріс болғанын айтуға болады. НАТО-ның шығыс экспансиясы және оның Ресей шекарасына күннен-күнге жақындауы Ресейдің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіруде. Бұл тұрғыда, Ресейдің ядролық күші мен қаруы халықаралық аренада тежеу тұрғысынан маңызды элемент болса, аймақтада да аймақтық қуат мәртебесін растайтын маңызды құрал болып табылады. Сондықтан өзінің геосаяси жағдайын халықаралық аренада өз пікірін айту арқылы қорғауда, аймақтық держава мәртебесін сақтауда ядролық күшін дамыту және жаңарту, Мәскеу үкіметінің негізгі мақсаттарының бірі болып есептеледі. Ресейдің ядролық күшін НАТО мен басқа елдердің қауіп ретінде қабылдауы және дұшпанды тежеу ретінде ядролық қаруды қолдану, Мәскеудің неліктен ядролық қаруды осыншама дамытқысы келетінін түсінуге көмектеседі.
Дереккөз
Баев П. (2019). Ядерная модернизация России и «Чудо раекты» Владимира Путина: Мифы и Реальность. Russie.Nei.Visions, No: 15, İfri.
Белоусов В. Волошин Н. (2000). Ядерная политика государства: Структура, Основные аспекты. Ред. Иван Сарфанчук. Ядерная политика России: Проблемы и перспективы. Москва: Пир Центр.
Fissilematerials.org (2020). Халықаралық бөлінетін материалдар панелі, Ресей. Сілтеме: http://fissilematerials.org/countries/russia.html. Қаралған күні: 07.07.2021.
Kremlin.ru (2021). Телефонный разговор с Президентом США Джозефом Байденом. Сілтеме: http://www.kremlin.ru/events/president/news/64936. Қаралған күні: 20.06.2021.
Mid.ru (2020). Основные принципы государственной политики Российской Федерации в области ядерного сдерживания. Сілтеме: https://www.mid.ru/en/diverse/-/asset_publisher/zwI2FuDbhJx9/content/osnovy-gosudarstvennoj-politiki-rossijskoj-federacii-v-oblast adernogosderzivania?_101_INSTANCE_zwI2FuDbhJx9_redirect=https%3A%2F%2Fwww.mid.ru%2Fen%2Fdiverse%3Fp_p_id%3D101_INSTANCE_zwI2FuDbhJx9%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dcolumn-1%26p_p_col_pos%3D2%26p_p_col_count%3D6. Қаралған күні: 07.07.2021.
Nrcki.ru (2020). И может станет топливом простым. Сілтеме: http://nrcki.ru/product/press-nrcki/press-nrcki–42334.shtml?g_show=6470&. Қаралған күні: 07.07.2021.
Ria.ru (2020). Стратегические ядерные силы Росии и США. Сілтеме: https://ria.ru/20201020/vooruzheniya-1580685365.html. Қаралған күні: 07.07.2021.
State.gov (2018). Общее количество стратегических ударных вооружений по новому соглашению о СНВ. Сілтеме: https://www.state.gov/new-start-treaty-aggregate-numbers-of-strategic-offensive-arms/. Қаралған күні: 07.07.2021.
2020 жылы 2 маусымда Ресей ядролық қаруды тоқтату бойынша Ресей Федерациясының мемлекеттік саясатының негізгі қағидаларын жариялады. Ресей осы салада алғаш рет жария еткен құжатта Мәскеудің ядролық қаруын экзистенциалды қауіп-қатерлерге қарсы тежегіш ретінде қолданатыны жөнінде айтылған [Mid.ru, 2020].
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.