2022 жылы 11 қарашада Өзбекстанның Самарқанд қаласында Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) IX саммиті өтті. Өзбекстан Республикасының Президенті Шавкат Мирзиеёвтің төрағалығымен өткен Түркі мемлекеттері ұйымының Самарқанд саммитіне Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев, Қазақстанның Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев, Қырғыз Президенті Садыр Жапаров, Түркия Президенті Режеп Тайып Ердоған, Түрікменстан тарапынан Ұлттық кеңесі Халық Мәслихатының төрағасы Гурбангулы Бердімұхамедов және Мажарстан Премьер-министрі Виктор Орбан қатысты. «Түрік өркениетінің жаңа дәуірі: ортақ даму мен өркендеу жолында» атауымен өткізілген Самарқанд саммитінде ТМҰ мүше және бақылаушы елдер арасында Нахчыван келісімін өзгеріс енгізу туралы хаттама, ТМҰ 2022-2026 стратегиясы, ТМҰ өзара саудаға оңтайландыру стратегиясы, Жеңілдетілген кеден дәлізі жүйесін құру туралы келісім, ТМҰ мүше-мемлекеттері арасындағы халықаралық аралас жүк тасымалы туралы келісім, Көлік байланысы бағдарламасы, ТМҰ елдерінің IT-хабтары арасындағы өзара іс-қимыл туралы меморандум мен ТМҰ мүше мемлекеттердің тиісті мекемелері арасындағы цифрлық адам капиталы жүйелері бойынша өзара түсіністік туралы меморандум сияқты бірқатар маңызды құжаттарға қол қойылып, стратегиялар қабылданды (Turkkon, 2022a).
Ең алдымен, болашаққа бағытталған өзекті мәселелер талқыланып, аталған маңызды құжаттарға қол қойылған Самарқанд саммитін ТМҰ-ның кеңеюі мен түркі елдерінің бірігуі тұрғысынан ерекше маңызы деуге болады. Атап айтқанда, 2018 жылғы Чолпон-Ата саммитінде Мажарстан бақылаушы мәртебесін алған, 2019 жылғы Баку саммитінде Өзбекстан толық мүше болған, ал, 2021 жылғы Ыстамбұл саммитінде Түркіменстан бақылаушы ел ретінде қатысқан ТМҰ-ның биыл Солтүстік Кипр түрік республикасының (СКТР) бақылаушы мәртебесін алуы арқылы жаңа белеске көтерілгенін айтуға болады (Turkkon, 2021; Turkkon, 2022b). Бұл тұрғыда ағымдағы саяси-құқықтық мәртебесіне байланысты ұйымға ұзақ уақыт кіре алмаған СКТР-дың бақылаушы мәртебесін алуы түркі әлемінің тұтастануы мен ТМҰ-ның кеңеюі тұрғысынан да, СХТР-дың түрік әлемімен ынтымақтастығы мен ықпалдастығы тұрғысынан да өте маңызды оқиға болғанын атап өткен жөн. Бұл маңызды оқиға алдағы кезеңде ТМҰ-ның кеңеюіне және оның аймақтық ықпалының артуына оң әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан ТМҰ-ның алдағы кеңеюі мен даму үдерісі тұрғысынан алып қарағанда, қазіргі мүше және бақылаушы елдермен маңызды тарихи, мәдени және сауда-экономикалық қарым-қатынасы бар Моңғолияның бақылаушы ел мәртебесін алу ықтималдығы да қарастырылуы тиіс мәселе. Сонымен қатар, Орталық Азия елдерінің аймақтық ықпалдастығы тұрғысынан да алдағы уақытта Тәжікстанды ТМҰ құрамына ықтимал бақылаушы ел ретінде тартуға болады.
Әсіресе, ТМҰ-ның Самарқанд саммитінің маңызды ерекшелігінің бірі – мүше мемлекеттер арасындағы аймақтық қауіпсіздік пен әскери ынтымақтастықты дамытуға назар аударылуы болды. Өйткені соңғы жылдары Сирия мәселесі тудырған лаңкестік қаупі және АҚШ-тың Ауғанстаннан шегінумен қатар Талибанның билікті қайта қолға алуынан кейін туындағы бейберекетсіздік пен белгісіздік, сондай-ақ Ресейдің Украинаға басып кіруіне байланысты туындаған күрмеулі мәселелер бүкіл аймақтың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне кері әсерін тигізіп отырғаны анық. Осындай аймақтық жағдайда ТМҰ-ға мүше елдер қауіпсіздік пен әскери саладағы ынтымақтастықты дамытудың қажеттілігін барған сайын сезініп отыр. Осыған орай ТМҰ-ның Самарқанд декларациясында мүше мемлекеттер ортақ мүдделі қауіпсіздік мәселелері бойынша тығыз үйлестіру мен ынтымақтастықты қамтамасыз ету үшін ТМҰ аясында тұрақты қауіпсіздік кеңесін өткізу және қорғаныс өнеркәсібі мен әскери салаларда тығыз ынтымақтастықты дамыту қажеттілігі атап өтілді (Turkkon, 2022a). Онсыз да соңғы бірнеше жылда ТМҰ мүше елдері арасында қауіпсіздік, әскери және әскери-техникалық ынтымақтастық қарқын алып келеді. Мысалы, 2017 жылы тамызда алғаш рет әскери ынтымақтастық жоспарына қол қою арқылы әскери ынтымақтастықты одан әрі дамыту туралы келісімге келген ресми Астана мен Ташкент 2021 жылы сәуірде әуе шабуылына қарсы қорғаныс және әуе айлақтық-техникалық қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі келісімге қол қоюмен қатар, 2021 жылы қарашада Қазақстанда «Қалқан-2021» және Өзбекстанда «Hamkorlik-2021» атты бірлескен әскери оқу-жаттығулар өткізген болатын (ҚР Қорғаныс министрлігі, 2021а; ҚР Қорғаныс министрлігі, 2021б). 2020 жылдың қазан айында Әскери қаржылық ынтымақтастық келісімі мен Ақшалай көмекті іске асыру хаттамасына қол қойған Түркия мен Өзбекстан арасында 2022 жылы қарашада Әскери ынтымақтастық келісіміне қол қойылды (ТР Ұлттық Қорғаныс министрлігі, 2020; ТР Ұлттық Қорғаныс министрлігі, 2022). 2017 жылы екіжақты әскери ынтымақтастық жоспарына қол қойған Әзірбайжан мен Өзбекстан 2022 жылы маусым айында әскери, әскери-техникалық және әскери білім беру салаларындағы маңызды ынтымақтастық келісімдеріне қол қойды (Велиев, 2022). 2022 жылдың наурыз айында Түркия мен Қырғызстан арасында Әскери және әскери-техникалық ынтымақтастық қызметінің жол картасына қол қойылса (ТР Ұлттық қорғаныс министрлігі, 2022б), 2022 жылы мамырда Қазақстан мен Түркия арасында Әскери барлау саласындағы ынтымақтастық туралы хаттама мен Әскери архив, әскери тарих, әскери мұражай және әскери жарияланым салаларындағы ынтымақтастық туралы хаттамаға қол қойылды (ҚР Қорғаныс министрлігі, 2022). Сонымен қатар, Түркияның 2020 жылғы Екінші Таулы Қарабақ соғысы кезінде Әзірбайжанға қолдау көрсетуі және Қарабақ жеңісі ТМҰ аясындағы қауіпсіздік пен әскери ынтымақтастықты жеделдеткенін атап өтуге болады. Осы тұрғыдан алғанда, алдағы уақытта ТМҰ аясында терроризм сияқты қауіпсіздік мәселелерімен қатар, әскери, әскери-техникалық және әскери білім беру салаларында да өзара ынтымақтастықтың тереңдей түсетінін болжауға болады.
2022 жылғы Самарқанд саммитінде ТМҰ аясында Түрік инвестициялық қорының ресми түрде құрылуын тағы бір маңызды оқиға деуге болады. Осы бағытта 2019 жылдың мамыр айында құрылған Түрік Сауда және өнеркәсіп палатасы мүше және бақылаушы елдер арасындағы екіжақты әрі көпжақты сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастықты дамытуда маңызды рөл атқарып келе жатқанын атап өткен жөн. Сондай-ақ, Самарқанд декларациясында ТМҰ өзара саудаға оңтайландыру стратегиясы қабылдану және Цифрлық экономика серіктестігі туралы келісім мен Қызметтер мен инвестициялар бойынша еркін сауда туралы келісім жөніндегі келіссөздерді аяқтау туралы шешімдерді ескерсек, алдағы кезеңде ТМҰ аясындағы сауда және кедендік рәсімдерді оңайлату мен үйлестіру жұмыстары қарқын алатынын айтуға болады.
Сонымен қатар, 2022 жылғы Самарқанд саммитінде ТМҰ мүше мемлекеттері арасындағы халықаралық аралас жүк тасымалдау келісіміне қол қойылуы мен Көліктік өзара байланыс бағдарламасын қабылдануы, сондай-ақ, Транс-Каспий халықаралық тасымал дәлізін дамыту туралы қарардың қабылдануы ТМҰ мүше және бақылаушы елдер арасындағы тасымал саласындағы ынтымақтастықты тереңдету тұрғысынан маңызды қадам болды. Өйткені, ТМҰ елдерінің Шығыс пен Батыс арасындағы маңызды тасымал бағыттарындағы ерекше географиялық орны мен күшті транзиттік әлеуетін ескергенде, Түркияның бастамасымен басталған Транс-Каспий халықаралық тасымал дәлізі бастамасы ұйым елдері үшін де, аймақтағы барлық елдер үшін де ортақ даму мен өркендеуге мүмкіндік беретін болады. Осы тұрғыда алдағы кезеңде ТМҰ аясында көлік инфрақұрылымы жобаларын күшейту және тасымал саласындағы ынтымақтастықты арттыру мүше және бақылаушы елдердің Шығыс пен Батыс арасындағы тасымал дәлізі ретінде белсенді рөл атқаруын қамтамасыз етеді.
Қорытындылай келе, соңғы кездердегі жаһандық және аймақтық геосаяси және геоэкономикалық өзгерістерге байланысты ағымдағы әлемдік тәртіп қарқынды өзгерістерге дүп келген күрделі кезеңде өткізілген Самарқанд саммитін барған сайын күшейіп келе жатқан ТМҰ тарихында ортақ болашақтың жол картасын белгілеген маңызды саммит ретінде қарастыруға болады. Дегенмен, жаһандық және аймақтық геосаяси және геоэкономикалық орта тұрғысынан бұл кезең ТМҰ-ның біртіндеп кеңеюі және түрік әлемінің тұтастануы мен ықпалдастығы үшін салыстырмалы түрде қолайлы әрі қажетті кезең деуге болады. Бір жағынан Ресейдің Украинаға басып кіруіне байланысты ауыр санкцияларға ұшырып, экономикалық тұрғыдан әлсіреуі және нәтижесі белгісіз соғыспен бас қатыруы, екінші жағынан аймақтағы ықпалын арттыруға тырысып келген Қытайдың да соңғы кезде АҚШ-пен барған сайын шиеленіскен геоэкономикалық және геосаяси бәсекелестігіне байланысты Үнді-Тынық мұхиты аймағына баса назар аударуы да ТМҰ елдеріне ынтымақтастықты дамыту мен өзара ықпалдастықты тереңдетуге жақсы мүмкіндік болып отыр. Жалпы алғанда, Ковид індеті мен Ресей-Украина соғысының салдарынан әлем бойынша өндіріс пен жеткізу тізбегінің үзілуі, сауда және энергетикалық бағыттардың кідіріске ұшырауы, еңбек мигранттарының қиын жағдайда қалуы сияқты факторлар ТМҰ елдерінің аймақтық ықпалдастық пен ынтымақтастыққа баса мән беруіне себеп болғанын атап өтуге болады.
Дереккөз:
Велиев, Жавид (2022). Әзірбайжан мен Өзбекстан стратегиялық ынтымақтастығы тереңдей түсуде. Сілтеме: https://www.yenisafak.com/dusunce-gunlugu/azerbaycan–ozbekistan-stratejik-is-birligi-derinlesiyor-3836492. Қаралған уақыты: 16.11.2022.
ҚР Қорғаныс министрлігі (2021a). Қазақстан мен Өзбекстан әуе шабуылына қарсы қорғаныс және әуе айлақтық-техникалық қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі келісімге қол қойды. Сілтеме: https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/news/details/33179?lang=kk. Қаралған уақыты: 17.11.2022.
ҚР Қорғаныс министрлігі (2021б). Қазақстан мен Өзбекстан бірлесіп «Hamkorlik-2021» оқу-жаттығуын өткізеді. Сілтеме: https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/news/details/285029?lang=kk. Қаралған уақыты: 17.11.2022.
ҚР Қорғаныс министрлігі (2022). Қазақстан мен Түркия арасындағы Әскери ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Сілтеме: https://www.gov.kz/memleket/entities/mod/press/news/details/368784?lang=kk. Қаралған уақыты: 18.11.2022.
ТР Ұлттық Қорғаныс министрлігі (2020). Ұлттық қорғаныс министрі Хулуси Акар Өзбекстанда. Сілтеме: https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/27102020-56483. Қаралған уақыты: 18.11.2022.
ТР Ұлттық Қорғаныс министрлігі (2022a). Ұлттық қорғаныс министрі Хулуси Акар, Өзбекстан қорғаныс министрі Бахадир Құрбановпен кездесті. Сілтеме: https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/23112022-42384. Қаралған уақыты: 23.11.2022.
ТР Ұлттық Қорғаныс министрлігі (2022б). Ұлттық қорғаныс министрі Хулуси Акар Қырғызстан қорғаныс министрі Бекболотовпен кездесті. Сілтеме: https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/132022-03470. Қаралған уақыты: 18.11.2022.
Turkkon (2022a). Самарқандта Түркі мемлекеттері ұйымының тоғызыншы саммиті өтті. Сілтеме: https://www.turkkon.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-dokuzuncu-zirvesi-semerkantta-gerceklestirildi_2678. Қаралған уақыты: 14.11.2022.
Turkkon (2022b). Түркі мемлекеттері ұйымының тоғызыншы саммитінің Самарқанд декларациясы. Сілтеме: https://www.turkkon.org/assets/pdf/haberler/semerkant-bildirisi-2679-164.pdf. Қаралған уақыты: 14.11.2022.
Turkkon (2021). Ұйым тарихы. Сілтеме: https://www.turkkon.org/tr/organizasyon-tarihcesi. Қаралған уақыты: 15.11.2022.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.