12 Nisan 2017’de Kazakistan’ın Kurucu Cumhurbaşkanı Sayın Nursultan Nazarbayev’in talimatı üzerine başlatılan “Geleceğe Yöneliş: Manevi Yenilenme” projesinden sonra ülkenin sosyal bilimlerinde büyük bir atılım yaşanmıştır. Manevi Yenilenme projesi, devlet programının temelini oluşturmuştur. Söz konusu program çerçevesinde çeşitli alanlarda araştırma çalışmaları başlatılmıştır. Bunların arasında “Kazakistan’ın Ruhani Mekanlarının Coğrafyası”nın hazırlanması en önemli hedeflerden biri olmuştur [Akorda.kz, 2017]. Projenin temel amacı, Kazakistan’daki tüm manevi özelliğe sahip mekânların bir envanterini çıkararak, bunlar üzerinde özel araştırmalar yapmak olarak belirlenmiştir. 2017 yılının ikinci çeyreğinde başlayan projeler, Kazakistan’daki araştırma enstitüleri, yerel müzeler, araştırma merkezleri gibi kurumlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu konuda Şokan Valihanov Tarih ve Etnoloji Enstitüsü özel bir yere sahiptir. Kazakistan topraklarının tamamını kapsayan ve söz konusu projenin koordinatörü olarak belirlenen “Ruhani Kazakistan” adındaki özel araştırma enstitüsünün de bu alanda önemli bir kuruluş olduğunu ifade etmek gerekir.
Kazakistan’ın Ruhani Mekânlarının Coğrafyası projesinin uygulama aşamasının başlangıcında bazı eksiklikler kaydedilmiştir. Bunlardan ilk akla gelen, saha araştırmalarının kış aylarına denk gelmesi nedeniyle araştırmacıların elverişsiz iklim koşulları sebebiyle araştırma alanlarını ziyaret edememiş olmasıdır. Bu nedenle, belirlenen ruhani mekânlarda yapılan araştırmalar, fotoğraf çekimi ve ölçümlerle sınırlı kalmıştır. Bu durum aynı zamanda etnoarkeoloji alanında kapsamlı projelerin yürütülmesi sürecinde deneyimli daha çok sayıda uzmana ihtiyaç olduğunu da göstermiştir. Projeye katılan çok sayıda uzman ruhani yerlerin listesini oluşturarak sınıflandırma çalışmalarını yürütmüştür. 2017 sonunda proje kapsamında Almatı, Almatı eyaleti, Nur-Sultan (Astana) ve Akmola eyaletindeki çalışmaların kitabının ilk cildi yayınlanmıştır. Bu cildin hazırlanmasında farklı alanlarda ihtisas sahibi uzmanlar yer almıştır [Ruhani Kazakistan, 2017].
Genel olarak, Kazakistan’ın ruhani yerlerinin coğrafyası ayrıntılı olarak ele alınabilir. Bu coğrafyanın bir kısmı Aral-Hazar bölgesini, diğer bir kısmı ise Sırderya Nehri kıyılarını kapsamaktadır. Kazakistan’ın her bölgesinin kendine özgü özelliklerinin olduğu söylenebilir. Sırderya nehri boyunca yer alan tarihi eserlerin ve kültürel miras komplekslerinin şimdiye kadar yeterince araştırıldığı buna mukabil Aral-Hazar bölgesinin, Aral Denizi’nin kuzey kısmının, Donıztau, Üstirt ve Mangıstau bölgelerinde yer alan bazı eserlerin hâlâ tam olarak keşfedilmediği bir gerçektir. Bununla birlikte, ilk sırada belirtilen ruhani yerlerin de arkeolojik açıdan incelenmiş olmasına rağmen etnoarkeolojik ve etnografik açıdan tam olarak ele alınmadığı da üzerinde durulması gereken diğer bir husustur. Bu konuda tanınmış bilim adamı Serik Ajigali, “Turan Mirası” fikrinde Hoca Ahmet Yesevi ve Kazak kültürü meselesi üzerinde durmaktadır [Aral-Hazar Bölgesinin Tarihi ve Kültürü, 2001]. Serik Ajigali, Kazak tarihi ve kültürel eserleri üç grupta değerlendirmeyi önermekte bunlardan birincisinin tarihi ve kültürel önemi bulunan mimari yapıların olduğunu ifade etmektedir. Bu kategoride Altın Orda, Akorda, Kök Orda, Kazak Hanlığı ve Nogay Ordası dönemine ait türbeler, camiler ve mezar taşlarını saymaktadır. İkinci kategoride Kazak kışlık alanlarını, geleneksel evleri, külliyeler ve eski kuyular dâhil olmak üzere Kazak toplumsal yaşamındaki yerleşim mekân ve alanlarını göstermektedir. Üçüncü kategoride ise Arap harfleriyle eski Türkçede yazılı yazıtların olduğunu belirtmektedir. Bu dönemdeki eserler 12. ve 13. yüzyıllardan 20. yüzyılın başlarına kadar olan döneme ait mezar taşlarını kapsamaktadır [Ajigali, 2011].
Serik Ajigali’nin tasnifinden farklı olarak Kazakistan’ın Ruhani Mekânlarının Coğrafyası projesi kapsamında yapılan araştırmalarda ruhani yerler beş grupta değerlendirilmiştir. Burada özellikle Türkistan eyaleti tarihi ve kültürel miras zenginliği ile özel bir yere sahiptir. Zira bu beş gruba ait ruhani yerlerin keşfedilmesi, bölgenin geçmişi ile bugünün buluştuğu bir merkez olduğunu göstermektedir. Bu grupları: 1) Doğal miras kompleksleri içerisinde Kazıgurt dağ kompleksini (Kazıgurt ilçesi) ve Jılagan Ata kaynağı ile mağarası (Türkistan şehri); 2) Arkeolojik eserler ve Ortaçağ şehirleri arasında Otırar (Otırar ilçesi), Yesi (Kültobe, Türkistan) (Türkistan şehri), Sayram (Sayram ilçesi), Sauran (Türkistan şehri) ve Sozak (Sozak ilçesi) yerleşimleri; 3) Mabet ve dini mekânlara geldiğimizde ise Ukaş Ata (Türkistan şehri), Baba Tükti Şaştı Aziz türbesi (Sozak ilçesi), İbrahim Ata, Karaşaş Ana, Gauhar Ana türbeleri (Sayram ilçesi, Türkistan şehri), Baydibek bi, Domalak Ana türbeleri (Baydibek ilçesi) ve İsmail Ata mimari kompleksi (Kazıgurt ilçesi), Azret Sultan tarihi ve kültürel kompleksi Hoca Ahmet Yesevi türbesi, Salkam Jangir, Tauke han, Şakşak Janibek, Kaz daustı Kazıbek bi, Kanjıgalı Bögenbay, Jaugaş, vb. türbeleri (Türkistan şehri) ile Arıstan Bab (Otırar ilçesi) türbesi ve Aziz Karabura türbesi (Sozak ilçesi); 4) Tarihi fügürlerle ilişkili ruhani yerler grubunda ise Esim Han türbesi (Türkistan şehri) ve Haknazar Han türbesi (Sozak ilçesi); 5) Son olarak siyasi ve tarihi olaylarla ilişkili ruhani yerler içerisinde Tamgalı Tas yazıtı (Sozak ilçesi), Birlik Ordabası anıt kompleksi olarak sayabiliriz [Old.bak.kz, 2017]. Bu ruhani yerlerin dışında, listede yer almayan veya hâlâ kapsamlı olarak araştırılmayı bekleyen çok sayıda tarihi ve kültürel eser bulunduğunu söyleyebiliriz. Ruhani mekânların haritasının hazırlanması sırasında listede bazı değişiklikler olduğu bilinmektedir. Bu yeni düzenlemeler dikkate alındığında Türkistan eyaletindeki ruhani mekânların envanterinin haritada yer alanlarla sınırlı olmadığını da belirtmek gerekir.
Sonuç olarak, günümüzde farklı alanlardaki uzmanlar tarafından Kazakistan’ın ruhani mekânları üzerine çok sayıda araştırma yapılmakta ve bu çalışmalar neticesinde hatırı sayılır miktarda tarihi ve kültürel eser gün yüzüne çıkarılmıştır. Türkistan eyaletindeki ruhani mekânların coğrafyası üzerinde kapsamlı bir çalışma yapmak ve onu çeşitli alanlarda etkili bir şekilde kullanmanın yollarını incelemek gerekmektedir. Bunlardan önde geleni, yerel kültürel turizmin geliştirilmesi ile ilgilidir. Ayrıca, halkın geleneksel değerlerinin, adetlerinin, inançlarının ve geleneksel tıbbın incelenmesinde bu bölgedeki ruhani mekânların özel bir yere sahip olduğu belirtilmelidir. Bölgedeki ruhani mekânların kapsamlı bir şekilde araştırılması, gelecekte “Kazak Tarihi Eserler Çalışmaları” gibi bilimsel alanların gelişimine de katkı sağlayacaktır.
Kaynakça:
Akorda.kz (2017). Cumhurbaşkanı’nın “Geleceğe Yöneliş: Manevi Yenilenme” adlı makalesi. Alınan yer: http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy. Erişim tarihi: 22.03.2020.
Aral-Hazar Bölgesinin Tarihi ve Kültürü. Makale koleksiyonu. Sayı 1. / Ajіgali S. rehberliği altında. – Almatı: Kus Jolı, 2001. – s. 5.
Ajigali S.E. Kültür Alanında En Önemli Bilimsel ve Pratik Yönelim Olarak “Kazak Anıt Çalışmaları” // “Avrasya Tarih ve Kültüründe Aral-Hazar bölgesi”, Kazakistan’ın bağımsızlığının 20. yıldönümü münasebetiyle düzenlenen II Uluslararası bilimsel konferans materyalleri (Aktöbe, 14-18 Eylül 2011). – Almatı-Aktöbe, 2011. – s.337-338.
Ruhani Kazakistan. 1. cilt. – Almatı: “Arıs”, 2017. – s. 480.
Old.bak.kz (2017). “Ruhani Kazakistan” haritasına dâhil olan yerlerin ve nesnelerin tam listesi. Alınan yer: http://old.baq.kz/kk/news/ruhani_zhangiru/kasietti_kazakstan_kartasina_engen_orindar_men_nisandardin_tolik_tizimi20171110_210700. Erişim tarihi: 25.03.2020.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.