Түркия мен Өзбекстан ортақ тіл мен тарих, ұқсас мәдениет пен салт-дәстүрге ие екі бауырлас мемлекет, 1991 жылдың 16-желтоқсанында Өзбекстанның тәуелсіздігін алғаш болып Түркияның мойындауын да осы бауырластықтың жоғары көрінісі деп санауға болады. Түркия мен Өзбекстан арасындағы дипломатиялық байланыстар 1992 жылдың 4-наурызында басталды. 1992 жылдың сәуір айынан бастап Ташкентте Түркия Республикасының Төтенше және өкілетті елшілігі өз қызметін бастаса, 1993 жылдың мамырында Өзбекстанның Анкарадағы елшілігі өзінің қызметін жалғастырып келеді (Өзбекстан СІМ, 2020). Екі мемлекет арасында 1996 жылы Мәңгілік достық және ынтымақтастық келісім-шартына қол қойылды. Өзбекстанның тұңғыш мемлекет басшысы Ислам Каримов өзінің қызмет мерзімі бойынша Түркияға 4 рет (1991, 1994, 1995 және 1998) ресми сапар жасады. Кейіннен мемлекет басына келген Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиеев болса Түркияға 2 рет (2017 және 2020) ресми сапар жасады. Түркия президенттері болса Өзбекстанға 7 рет ресми сапармен барған. Тұрғыт Өзал (1993), Сүлейман Демирел (мамыр 1996, қазан 1996 және 1999), Ахмет Неждет Сезер (2000) және Режеп Тайып Ердоған (2016, 2018) (Өзбекстан СІМ, 2020, Түркия СІМ 2020).
5 желтоқсан 2016 жылы Өзбекстан Республикасының президенттігіне сайланған Шавкат Мирзиеевтың билікке келуімен бірге Өзбекстанда ішкі саясатта да сыртқы саясатта да бірқатар реформалар жүзеге асырыла бастады. Мұның бір мысалы ретінде 2017 жылы Өзбекстан Республикасының «2017-2021 жылдарға арналған 5 басым бағытта даму стратегиясын» қабылдауын атап көрсетуге болады (Strategy.regulation.gov.uz, 2020). Стратегияда көрсетілген мақсаттар, мемлекет пен қоғамның ауқымды және жеделдетілген дамуына қажетті шарттарды қалыптастыруды, мемлекетті модернизациялау үшін басым бағыттарды іске асырудан бастап елдің тұрақты және жедел дамуы үшін жаңадан пікір және қағидаларды қалыптастыру және оларды жүзеге асыруды қамтиды. Осы бағытта мемлекет алыс және жақын көршілерімен жақсы қарым-қатынастарын жалғастыруды көздейді. Әсіресе түркітілдес мемлекеттермен тығыз байланыстарын нығайтуды мақсат тұтуда. Осының бір мысалы ретінде Президент Шавкат Мирзиеевтің алғашқы ресми сапары Түркменстан еліне жасағанын айтуға болады. Кейінгі сапарларын Қазақстан мен Қырғызстанға жасаған. Қыркүйек 2019 жылы Өзбекстан Түрік Кеңесіне мүше болды. Өзбекстанның Нахчеван саммитінің 10 жылдық мерейтойында мүше болуы бүкіл түркі әлемі тарапынан, әсіресе Түркия тарапынан ерекше ықыласпен қабылданды.
25-26 қазан 2017 жылы болса Өзбекстанның жаңа президенті Шавкат Мирзиеевтің Түркияға жасаған ресми сапары екі ел арасындағы 19 жылдық қарым-қатынасты жаңа белеске шығарды. Осы сапар барысында екі ел арасындағы ынтымақтастықты стратегиялық деңгейге шығару туралы декларацияға қол қойылды. Кейінірек 2018 жылы, Түркия мен Өзбекстан арасында Жоғары деңгейлі стратегиялық ынтымақтастық кеңесі құрылды. Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиеев, Түркия Президенті Режеп Тайып Ердоғанның шақыруымен 19 ақпан 2020 жылы Түркияға тағы бір ресми сапармен барады. Бұл сапар барысында екі мемлекет басшысы елдер арасындағы сауда айналымын 5 млрд долларға шығаруды жоспарлайтынын мәлімдеді (Uza, 2020). Түркия мен Өзбекстан арасындағы алдыңғы жылдардың сауда айналымын салыстыру керек болса, 2016 жылы 1,2 млрд доллар, 2017 жылы 1,5 млрд доллар, 2018 жылы болса 1,7 млрд доллар болған (UN Comtrade Database, 2020). 2019 жылы Өзбекстан мәліметтері бойынша Түркиямен сыртқы сауда айналымы 2,5 млрд долларға өскен. Мемлекеттер негізінде салыстыру керек болса, Өзбекстанның алдыңғы қатарлы сыртқы сауда серіктестерінің арасында 7,6 млрд доллармен (18,1%) Қытай алғашқы орында, 6,6 млрд доллармен (15,7%) Ресей екінші орында, 3,3 млрд доллармен (8%) Қазақстан үшінші орында, Оңтүстік Корея 2,7 млрд доллармен (6,5%) төртінші орында және Түркия 2,5 млрд (6%) бесінші орында тұр (Өзбекстан Инвестиция және сыртқы сауда министрлігі, 2020). 2017 жылы Түркиямен бірге жүзеге асырылып жатқан инвестициялық жобалардың жалпы құны 20 млн доллар болса, 2020 жылы бұл сан 500 млн доллардан асқан (Фергана, 2020). Өзбекстан мемлекеттік статистикалық комитетінің мәліметі бойынша, түрік капиталымен Өзбекстанда қызмет көрсетіп жатқан компания саны 2018 жылы 915 болса, 2019 жылы бұл көрсеткіш 1306-ға жеткен (Stat.uz, 2020). Соңғы жылдардағы екі ел арасындағы екіжақты ынтымақтастықтың сауда байланыстарын да нығайта түскенін жоғарыдағы көрсеткіштерден байқауға болады.
Түркия мен Өзбекстан қарым-қатынастарының жаңа кезеңінде Өзбекстанның туризм саласы да Түркия үшін тартымды салаға айналды. Өзбекстанға Түркиядан баратын турист саны да қарқынды өсіп жатыр. 2017 жылы Түркиядан келген турист саны 18 мың болса, 2018 жылы бұл көрсеткіш 78 мыңға жеткен (Өзбекстан СІМ, 2019). Түркия мен Өзбекстан арасындағы қарым-қатынастың жаңа кезеңіне Өзбекстанның 10 ақпан 2019 жылдан бастап түрік азаматтарына 30 күнге дейін визасыз саяхат енгізуі де айтарлықтай үлесін қосты. Осының нәтижесінде 2019 жылы Түркиядан Өзбекстанға келген турист саны 100 мыңнан асса, сол жылы Өзбекстаннан Түркияға барған турист саны 200 мыңнан асты (Кемалоглы, 2020). Екі ел арасында көлік қатынасы саласы бойынша да ынтымақтастықтың дамып жатқанын атап өтуге болады. Өзбекстан Теміржолдары мен Түркия Республикасы мемлекеттік теміржолдары арасында келісім-шартқа қол қойылуы осы бағыттағы стратегиялық қадамның бірі деуге болады. Бұдан бұрын Қазақстанның Өзбекстанды Транскаспий Халықаралық көлік дәлізіне қосылуға шақыруы Өзбекстанның Каспий теңізі арқылы әлемдік нарыққа шығуына жол ашса, Түркиямен көлік саласы бойынша интеграциялануына да мүмкіндік тудырады. Осы бағытта жүзеге асырылып жатқан шаралар, Түркия мен Өзбекстанның мақсат етіп отырған «Өзбекстан-Түркия-Еуропа арасында мультимодальды логистикалық орталықтың» қалыптасуын жеделдетеді. Қорытындылай келе, Түркия мен Өзбекстан арасындағы қатынастардың соңғы жылдарда жоғары деңгейге жетуі Өзбекстанның халықаралық және аймақтық интеграциясы жолындағы шараларына да оң әсер ететін болады.
Дереккөз:
Fergana.news (2020). Өзбекстан мен Түркия сауда айналымын 5 млн долларға шығаруды жоспарлауда. Сілтеме: https://fergana.news/news/115293/. Қаралған уақыты: 13.03.2020.
Кемалоглы Ильяс (2020). Мирзиеевтың сапары аясында Түркия-Өзбекстан қатынасы. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/mirziyoyev-in-ziyareti-cercevesinde-turkiye-ozbekistan-iliskileri/1740453. Қаралған уақыты: 13.07.2020.
Өзбекстан мемлекеттік статистикалық комитеті (2020). Сыртқы сауда. Сілтеме: https://stat.uz/ru/164-ofytsyalnaia-statystyka-ru/6587-vneshneekonomicheskaya-deyatelnost. Қаралған уақыты: 18.03.2020.
Өзбекстан СІМ (2019). Анкарада Түркия-Өзбекстан үкіметаралық комиссиясының жиыны өтті. Сілтеме: https://mfa.uz/ru/press/news/2019/07/20197/?print=Y. Қаралған уақыты: 18.03.2020.
Өзбекстан СІМ (2020). Өзбекстанның Еуропа елдерімен қарым-қатынасы. Сілтеме: https://mfa.uz/ru/cooperation/countries/58/. Қаралған уақыты: 10.03.2020.
Өзбекстан Ұлттық ақпарат орталығы (2020). Түркия-Өзбекстан Жоғары стратегиялыұ ынтымақтастығы. Сілтеме: http://uza.uz/ru/politics/uzbekistan-turtsiya-novyy-etap-strategicheskogo-partnerstva–20-02-2020. Қаралған уақыты: 13.03.2020.
Өзбекстан инвестиция және сыртқы сауда министрлігі (2020). Өзбекстан сыртқы сауда байланыстары 2020 ж. Сілтеме: https://mift.uz/ru/news/uzbekiston-respublikasi-tashi-savdo-faolijatining-2019-jil-jakunlari. Қаралған уақыты: 15.03.2020.
Түркия СІМ (2020). Түркия-Өзбекстан саяси байланыстары. Сілтеме: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ozbekistan-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Қаралған уақыты: 12.07.2020.
Strategy Regulation (2020). Өзбекстан Республикасы даму стратегиясы туралы. Сілтеме: http://strategy.regulation.gov.uz/ru/document/2. Қаралған уақыты: 12.03.2020.
UN Comtrade Database (2020). Түркия-Өзбекстан сауда байланысы. Сілтеме: https://comtrade.un.org/data/. Қаралған уақыты: 15.03.2020.