Жаһандану үдерісі бүкіл әлемде экономикалық, қаржылық, сауда және технологиялық инфрақұрылымды дамыту мен кеңейтудің маңыздылығын көрсетеді. Бұл үдеріс дамып келе жатқан технологиялық инфрақұрылымның арқасында қаржы секторы мен экономикалық байланыстарды нығайтуда жедел трансформацияны іске қосу бағытында маңызды рөл атқарады. Бүгінгі банк жүйелері жаһандық коммерциялық байланыстарды орнатуға көмектесіп, жеке тұлғаларға да, мекемелерге де дүние жүзіндегі нарықтарға жылдам әрі сенімді түрде қол жеткізуге жол ашады. Интернет пен веб-сайттар ұсынатын мүмкіндіктер коммерциялық қатынастарды жаңа деңгейге көтеріп, барлығына жаһандық нарықтарға шығуға ұсыныс жасайды. Бұл сатып алушылар мен сатушыларға немесе сауда серіктестеріне SWIFT сынды жүйелер арқылы қаржылық транзакцияларды оңай орындауға мүмкіндік береді. 2000-жылдардың басынан бері дамып келе жатқан интернет-банкинг бұл үдерісті одан әрі арттырып, көптеген транзакцияларды банк бөлімшесіне бармай-ақ орындауға мүмкіндік ұсынады.
Соңғы 10 жылда тұрақты түрде дамып келе жатқан блокчейн технологиясы осы инновациялар цикліне қосылу арқылы жаңа дәуірдің басталуын білдіріп отыр. Блокчейнді реттік ақпаратты қамтитын кітапша ретінде анықтауға болады. Қазіргі уақытта оның ең танымал қолданысы – криптовалюта (Binance Academy, 2022). Криптовалюта нарығы 2013 жылы 1 миллиард доллардан қарқынды өсе отырып 2024 жылы 2,5 триллион долларға дейін жетті (Coinmarketcap.com, 2022). Криптовалюта толық сандық валюта. Ол қауіпсіз сауда жасауға және оған иелік етуге мүмкіндік беретін цифрлық актив. Үкіметтер қолдайтын ұлттық валюталарға қарағанда бұл валюталар нарықтағы жағдайға сәйкес бағаланып, оларға тек шығарған адам немесе арнайы мекеме ғана қолдау көрсетеді. Алыпсатар қимылдарына бейім крипотвалютарлармен бірге тиянақталған криптовалюта сияқты тұрақты нұсқалар да бар. Бұлар доллар сияқты мықты валюталарға байланып, өздері ие доллар резервтерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Орталық банктер де бұл технологиялық инновацияны пайдаланып, Орталық банк сандық валютасының (ОБСВ) өз жобаларын іске қосты. 2023 жылғы жағдайға сәйкес ОБСВ зерттеулері әлемнің 130-дан астам елінде жүргізіліп жатыр (Bloomberg, 2023). ОБСВ технологиялық инфрақұрылымы бойынша криптовалюталарға ұқсас болғанымен, криптовалюталардың орталықтандырылмаған құрылымына қарағанда, олар тиісті елдің орталық банкі тарапынан қолдау тауып, бір орталықтан басқарыла алады. ОБСВ жергілікті валютаның цифрлық нұсқасы ретінде қарастырылуы мүмкін. Интернет-банкингтен айырмашылығы – бұл дәстүрлі банк транзакцияларын цифрлау емес, керісінше, блокчейн немесе үлестірілген реестр технологиясы арқылы жергілікті валютаны цифрлауды білдіреді (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Дүние жүзі саудасының 98%-дан астамы тиесілі 134 елде ОБСВ зерттеулері басталғаны белгілі (Bloomberg, 2023). Олардың ішінде ОБСВ 3 елде жүзеге асырылып, 36 ел енгізудің пилотты кезеңінде, 30 ел оны дайындау, ал 44 ел әлі бірінші зерттеу сатысында тұр. Қалған кейбір елдерде зерттеулер басталғанымен, олар түрлі себептерге байланысты тоқтатылған. Багама аралдары, Нигерия және Ямайка өз ОБСВ-терін іске қосқан елдердің қатарына кіргенімен, оларға пилоттық кезеңі ресми түрде әлі аяқталмаған Қытайды да қоса аламыз (Атлантикалық кеңес, 2023). Өйткені, Қытай сандық валютадағы электронды төлемдер жобасын 2017 жылы бастап, 2019 жылы оны пилоттық түрде іске асырды, ал 2023 жылы e-CNY сандық валютасын айналым шоттарына енгізді. Қазіргі уақытта, 2023 жылғы деректерге сәйкес, e-CNY Қытай орталық банкі резервтерінің 0,13% құрайды (Зенгін, 2023).
Егер біз ОБСВ-ларды мұқият зерделейтін болсақ, олар көтерме және бөлшек қолданыс аясына бөлінетінін байқаймыз. Осыған байланысты 78 ел бөлшек түрін таңдаса, 41 ел көтерме түрін нұсқасын қабылдаған болатын ал 33 ел нақты шешімге әлі келген жоқ. Қазіргі таңда кейбір елдер екі нұсқаны бірдей қарастырып жатыр. Оның үстіне, инфрақұрылым тұрғысынан алғанда тікелей үлестіру немесе делдалдарды пайдалануға қатысты әртүрлі елдердің көзқарастар әркелкі. 20 ел ОБСВ-ларына қол жеткізу үшін осы құралды пайдалануды орынды деп тапқанымен, басқалары бұл мәселе бойынша әлі шешім қабылдап үлгермеген (Атлантикалық кеңес, 2023). Осы негізгі мәліметтерден көрініп тұрғандай, әр ел өз қажеттіліктеріне қарай түрлі стратегияны ұстана алады.
ОБСВ жобасының үдерістеріне қараған кезде, көптеген елдерде алдын ала зерттеу кезеңі әдетте 2 жылға дейін созылуы мүмкін, содан кейін пилоттық қолдану үшін іс жүзіндегі тәжірибе жабық және шектеулі қолжетімділік ортасында жинақталады. Осы барлық сынақ үдерістерін сараптағаннан кейін, егер орталық банктер осы зерттеулерді жалғастыруға шешім қабылдаса, соңғы кезеңге өткен соң, құқықтық инфрақұрылым мен ережелер аяқталып, оларды барлығына қолжетімді ету және барынша тарату әрекеттері жүзеге асырылады (Атлантикалық кеңес, 2023; Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Орталық банктер трансшекаралық ақша аударымдарын қолайлылығын қамтамасыз етуі және ақша-несие саясатын анағұрлым тиімді басқару мүмкіндіктеріне ие болуына байланысты бүкіл әлемнің назарын өздеріне аударып отыр (Балайлар, 2023). Бұл қызығушылықтың басқа себептеріне қағаз бен монеталарды сандық нұсқаға ауыстыру арқылы жасалған үнемдеу, банк қызметтеріне қол жетімділігі шектеулі аймақтарда тұратын адамдарға ұсынылатын жаңа мүмкіндіктер, коммерциялық қатынастардан бастап қаржылық қызметке дейін көптеген салаларда оң үлес қосып келе жатыр. ОБСВ трансшекаралық транзакциялардағы делдалдардың санын азайту арқылы шығындарды қысқартып, транзакциялардың жылдамдығын арттырады (Тонг және Цзяю, 2021; Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
ОБСВ әсіресе банк инфрақұрылымы шектеулі және ұялы телефонды кеңінен қолданатын аймақтарда қаржылық қызметтерге қолжетімділікті арттырып, банк қызметтерін пайдалана алмайтын тұлғаларды қаржы жүйесіне қосады. Блокчейн, ОБСВ сияқты технологияларды пайдалану қауіпсіз және ашық транзакцияларды қамтамасыз етіп, алаяқтық пен жалған тәуекелдерді азайтады. Олар орталық банктерге ақша-несие саясатын жүзеге асырудың анағұрлым тиімді құралдарын ұсынады. Мысалы, бұл технологиялар азаматтар арасында сандық ақшаны тарату арқылы теріс пайыздық мөлшерлемелерді тиімдірек қолдануға немесе экономикалық белсенділікті тікелей ынталандыруға мүмкіндік береді (Балайлар, 2023). Сонымен бірге, ОБСВ дәстүрлі банк жүйелерімен және көлеңкелі банкингпен байланысты жүйелі істен шығу қаупін төмендету арқылы ақшаның сандық және әлеуеті жағынан анағұрлым тұрақты ақша түрін ұсынады (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Бұл мәселеге қатысты Түркиядағы оқиғалардың даму желісіне қарасақ, 2019 жылдың шілдесінде жарияланған 2019-2023 жылдарды қамтитын 11-ші Даму жоспарында «блокчейннің негізіндегі орталық банктің сандық ақшасы қолданысқа енеді» деген сөз бар (Түркия Республикасының Президенті, Стратегия және бюджеттік төрағалық, 2019). Аталмыш жобаны жүзеге асыру үшін Түркия Республикасының Орталық банкі (ТРОБ), Aselsan, Havelsan және Tübitak-Bilgem-мен бірлесіп жұмыс істеп, сандық түрік лирасы аясында Ынтымақтастық платформасы құрылды (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2021). ТРОБ сандық түрік лирасының желідегі алғашқы төлем транзакциялары 2022 жылдың 29 желтоқсанында сәтті өткендігін хабарлады. 2023 жылы сынақ жұмыстары жалғасып, 2023 жылдың 31 желтоқсанында ТРОБ алғашқы кезеңінің нәтижелерін көпшілікке ұсынды (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Алдағы кезеңде жекелеген банктермен кешенді сынақ үдерісі іске асырылып, смарт төлемдер, офлайн төлемдер, аппараттық әмияндар, құқықтық экономикалық реттеулер, жалпы сәйкестік бағыттарында жұмыс жалғасады. Егер бұл кезең сәтті аяқталса, айналым және тарату кезеңі туралы шешім қабылдау басталып, сертификаттау және лицензиялау процедуралары аяқталғаннан кейін таратуды күшейту бойынша жұмыстар жалғасын табатын болады (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Алғашқы кезеңде жүргізілген зерттеулерді мұқият зерделеу бізге ОБСВ туралы жалпы көрініс беріп, бізге қызық болатын әлдеқайда толық ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Алдымен сандық түрік лирасы жүйесінің негізін құрайтын техникалық жұмыс ортасы түзіліп, жүйе үшін қажетті сынақ инфрақұрылымы дайындалды және үлестірілген реестрдің технологиялық платформасының негізі жасалды. Осы платформада жұмыс істейтін смарт келісімшарттар мен қосымшаларды жобалау және әзірлеу қарқынды түрде жүргізілді. Сонымен қатар, сандық сәйкестендіру жүйесінің прототипі сандық түрік лирасы жүйесіне сәтті түрде орнатылды (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Орнатылған инфрақұрылым мен жұмыс жүйесінің маңызды бөлігін құрайтын мәселелерде сандық түрік лирасы транзакциялары үшін міндетті болатын сандық әмиян қосымшасы жобаланып, жасап шығарылды. Сонымен қатар, осы кезеңде шығару мен үлестіру, онлайн төлем және аударым транзакциялары мен осы валютаны өтеу сценарийлерінің модельдеуі мен сынағы аяқталды. Киберқауіпсіздік шараларын қабылдау, пилоттық тестілеу үдерісі жүргізу, жүйенің өнімділігі мен пайдаланушылар тәжірибесі саралау бағытында жұмыстар атқарылды (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Есепте көрсетілген тұжырымдарға екі деңгейлі үлестіру үлгісі, тіркелу жазбасының тәуелсіздігі, ортақ тіркелу жазбасы және пайдаланушының тәуелсіз идентификациялары кіреді. Екі деңгейлі үлестіру моделі аясында сандық түрік лирасына қолжетімділік коммерциялық банктер және басқа да қаржылық делдалдық мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Бұл модельде банктер мен лицензияланған қатысушылар сандық түрік лирасын үлестіруді өз мойнына алады. Сонымен бірге, тіркелу жазбалары тәуелсіздігінің тәсілі банк шотын талап етпейтін және оператор инфрақұрылымынан тәуелсіз түрік лирасына сандық шоттарды ашуға мүмкіндік береді. Бұл шоттар қаржылық делдалдар туралы ақпаратты қамтымайтын шоттардың идентификаторларды пайдалану арқылы басқарылатын болады. Әрбір пайдаланушы үшін арнайы, бірыңғай тіркелу жазбасы ашылып, оған қолжетімділік барлық делдалдық мекемелер арқылы жүзеге асырылады (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Сандық сәйкестендіру және сандық ақша жүйелері алғашқы кезеңнің зерттеулеріне негізгі жүйелер ретінде енгізілген. Әмиян қосымшасы осы жүйелерге қол жеткізу және қаржылық транзакцияларды жасау үшін негізгі компонент ретінде жайғастырылды. Пайдаланушының егемендік идентификациялары арқылы тұтынушылар өз жеке ақпаратына ие сатып алу туралы құжаттарын басқарып, бұл ақпаратты тек өздері таңдаған адамдармен бөліседі. Ақпаратты алатын тарап бұл деректердің көзін тексере алғанымен, деректерге еш өзгеріс енгізе алмайды, сондай-ақ оған ұсынылған ақпараттан басқа қандай-да бір мәліметке қол жеткізу мүмкіндігі жоқ (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Екінші жағынан, сандық ақша жүйесін пайдаланғысы келетін қатысушы алдымен сәйкестендіретін Орталықтандырылмаған идентификатор мәнді (ОМИ) иеленуі шарт. ОМИ пайдаланушыларды бір-бірінен ерекшелендіретін бірегей идентификатор ретінде жұмыс істеп, Халықаралық банк шотының нөмірі (IBAN) сияқты шот нөмірлерінен айырмашылығы, оператор немесе қаржы делдалы туралы ақпаратты қамтымайды. Сонымен қатар, ОМИ тек қаржылық транзакциялар үшін ғана емес, Түркия Республикасының жеке куәлік нөмірі (ТРЖКН) сияқты басқа жүйелерде қолдану мүмкіндігі бар, бұл өз кезегінде ОМИ-дің қаржылық жүйелерден тыс кең ауқымда қолдануына жол ашады. Жалпы алғанда, 1-кезеңде жүргізілген зерттеулердің озық инфрақұрылымы туралы ақпарат мұнымен шектелмегенімен, анағұрлым толық ақпаратты ТРОБ жариялаған есептен табуға болады (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
Түркия бүкіл дүние жүзінде ОБСВ зерттеулерін жүзеге асырып жатқан жетекші елдердің бірі. Болашақта 2-ші және 3-ші кезең зерттеулері сәтті аяқталса, сандық түрік лирасының іске қосылу мүмкіндігі жоғары. Бұл үдерісте ТРОБ ОБСВ инфрақұрылымын және қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін жеке үйлестіру моделіне басымдық беріп, оны делдалдар арқылы тарататын болады. Сонымен бірге, оны технологиялық инфрақұрылымда дәстүрлі және инновациялық технологиялармен қатар қолдануды жоспарлап отыр (Түркия Республикасының Орталық банкі, 2023).
ОБСВ туралы жасалған сараптамаларда осы цифрлық валюта ұсынатын ықтимал мәселелер мен кемшіліктер, сондай-ақ артықшылықтар күн тәртібіне шығарылады. Бұл пікірлердің негізгі тұстарының бірі – сандық түрік лирасының банктердегі депозиттерге тигізетін ықтимал әсері. ТРОБ-тың мәлімдемесі бойынша адамдардың депозиттерін сандық түрік лирасына ауыстыру мүмкіндігі күн тәртібіне қойылды. Атап айтқанда, егер ТРОБ сандық түрік лирасына пайыздар қолданса, банктердегі депозиттер кемуі мүмкін, бұл жағдай банктердің табыс көрсеткіштерін азайтып, несие пайыздарының өсуіне алып келуі мүмкін деген пікірлер бар (Ажар, 2024). Сонымен қатар, егер жақсы инфрақұрылым мен басқару жүйесі қалыптаспаса, басқа елдердің сандық валюталарына ауысуы мүмкін, өз кезегінде бұл жағдай елде долларланудың өсуіне және ақша-несие саясатын басқаруға жаңа шектеулер алып келуі мүмкін. Осыған коса, ОБСВ тарату үдерісінде жеке ақпарат пен технологиялық инфрақұрылымның қауіпсіздігіне қатысты түрлі идеялар алға тартылып жатыр және бұрын-сонды болмаған жаңа мәселелердің туындау мүмкіндіктері жиі алға тартылады (Ажар, 2024).
Осылайша, Түркияның ОБСВ зерттеулеріндегі ілгерілеуі әлемдік аренада назар аударарлық жағдай. Алғашқы кезең барысындағы техникалық инфрақұрылымды құру, сандық түрік лирасы үшін қажетті жүйелі сынақтар және үйлестірілген реестр технологиясына көшу маңызды қадамдардың қатарына жатады. Бұл кезеңде сонымен бірге сандық сәйкестендіру жүйелерін ендіру және қауіпсіздік шараларын күшейту де жүзеге асырылған болатын. Бұл жетістіктер Түркияға сандық қаржы саласындағы мықты позицияларын нығайтуға мүмкіндік беріп, ұлттық және халықаралық деңгейде қаржылық транзакцияларды түбегейлі өзгертуге жол ашып отыр. Алдағы уақытта барлық кейінгі кезеңдер жүзеге асқан соң, біз сандық түрік лирасы туралы анағұрлым нақты ақпарат алу арқылы белгіленген мақсаттар қалай орындалатынын көретін боламыз.
Дереккөз:
Ажар, Мұрат (2024). Орталық банктің сандық валюталарының дәстүрлі банк жүйесіне әсері. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3582386. Қаралған уақыты: 12.04.2024.
Атлантикалық кеңес (2023). Орталық банктердің сандық валюта трекері. Сілтеме: https://www.atlanticcouncil.org/cbdctracker/. Қаралған уақыты: 10.04.2024.
Балайлар, Нилгүн (2023). Орталық банктің сандық валютасы және ақша-несие саясатының тиімділігі. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/tr/pub/doujournal/issue/75548/1171217. Қаралған уақыты: 10.04.2024.
Binance академиясы (2021). Криптовалюта дегеніміз не? Сілтеме: https://academy.binance.com/en/start-here?utm_campaign=googleadsxacademy&utm_source=googleads&utm_medium=cpc&gclid=Cj0KCQiA0eOPBhCGARIsAFIwTs6iwkHGkpcn39DSf1SjZYpG9-CLFIv58iT8cF_I67mk7lKo2j3WaPQaAkOdEALw_wcB. Қаралған уақыты: 19.02.2022.
Bloomberg (2023). Орталық банктердің сандық валюта жарысы. Сілтеме: https://www.bloomberght.com/merkez-bankalarindan-dijital-para-yarisi-2338189. Қаралған уақыты: 10.04.2024.
Coinmarketcap.com (2022). Жаһандық криптовалюталардың диаграммасы. Сілтеме: https://coinmarketcap.com/charts/. Қаралған уақыты: 08.04.2022.
Тонг, Ву және Цзяю, Чен (2021). Жаһандық бәсекелестік жағдайында Орталық банктің сандық валюталарының экономикалық әсері туралы зерттеу. Сілтеме: https://www.researchgate.net/publication/348931992_A_study_of_the_economic_impact_of_Central_Bank_Digital_Currency_under_global_competition. Қаралған уақыты: 10.04.2024.
Түркия Республикасының Орталық банкі (2023). Сандық түрік лирасының алғашқы кезеңінің бағалау есебі. Сілтеме: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/ed05533f-09af-4391-a7bb-ba884fad049a/DUY2023-56.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-ed05533f-09af-4391-a7bb-ba884fad049a-oO.9538. Қаралған уақыты: 10.04.2024.
Түркия Республикасы Президенттігінің Стратегиясы және Бюджет Төрағалығы (2019). Он бірінші даму жоспары (2019-2023). Сілтеме: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf. Қаралған уақыты: 09.04.2022.
Түркия Республикасының Орталық банкі (2021). Орталық банк сандық түрік лирасының ғылыми-зерттеу жобасы туралы баспасөз мәлімдемесі. Сілтеме: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2021/DUY2021-40. Қаралған уақыты: 10.04.2022.
Түркия Республикасының Орталық банкі (2023). Сандық түрік лирасының алғашқы кезеңінің бағалау есебіне қатысты баспасөз мәлімдемесі. Сілтеме: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/duyurular/basin/2023/duy2023-56. Қаралған уақыты: 10.04.2022.
Зенгин, Дилара (2023). Орталық банктер «қаржылық тұрақтылық» үшін сандық валюталарды шығаруға жарысуда. Сілтеме: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/merkez-bankalari-finansal-istikrar-amaciyla-dijital-paralarini-piyasaya-surmek-icin-yarisiyor/2989847. Қаралған уақыты: 10.04.2024.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.