Küreselleşme süreci, dünya çapında ekonomi, finans, ticaret ve teknoloji altyapısının geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasının önemini artırmaktadır. Bu süreç, özellikle gelişmekte olan teknolojik altyapı sayesinde finans sektöründe hızlı bir dönüşümü tetiklemekte ve ekonomik ilişkileri güçlendirmede büyük rol oynamaktadır. Günümüz bankacılık sistemleri, hem bireylerin hem de kurumların dünya genelindeki pazarlara hızlı ve güvenilir erişim sağlamalarına olanak tanıyarak, küresel ticari ilişkilerin kurulmasına yardımcı olmaktadır. İnternet ve web sitelerinin sağladığı olanaklar, ticari ilişkileri yeni bir seviyeye taşıyarak, herkes için küresel pazarlara erişim imkanı sunmaktadır. Bu durum, alıcıların ve satıcıların veya ticaret ortaklarının, SWIFT benzeri sistemler aracılığıyla finansal işlemlerini rahatlıkla yapmalarını sağlamaktadır. 2000’li yılların başından itibaren gelişen internet bankacılığı, bu süreci daha da ileriye taşıyarak, birçok işlemi banka şubesine gitmeden yapma imkanı sunmaktadır.
Son 10 yılda mütevazı bir şekilde gelişen blokzincir teknolojisi, bu yenilikler döngüsüne katılarak yeni bir çağın başlangıcına öncülük etmektedir. Blokzincir, sıralı bilgiler içeren bir not defteri olarak tanımlanabilir ve en popüler kullanım alanı şu anda kripto paralardır (Binance Academy, 2022). Kripto para piyasası, hızlı bir büyüme süreciyle 2013’te 1 milyar dolarlık hacimden 2024’te 2.5 trilyon dolara yükseldi (Coinmarketcap.com, 2022). Kripto paralar, güvenli ticaret ve mülkiyeti sağlayan dijital varlıklar olarak, tamamen dijital ortamdadır. Bu paralar, devletler tarafından desteklenen ulusal para birimlerinden farklı olarak, piyasa koşullarına göre değerlenir ve yalnızca çıkarıldıkları kişi veya kurumlar tarafından desteklenir. Bu yapısıyla spekülatif hareketlere açık olan kripto paralara karşı, sabit kripto paralar gibi stabil seçenekler de bulunmaktadır. Bu sabit kripto paralar, dolar gibi güçlü para birimlerine endekslenir ve tutmakta oldukları dolar rezervleriyle güven sağlar.
Merkez bankaları da bu teknolojik yenilikten faydalanarak kendi Merkez Bankası Dijital Para Birimi (MBDD) projelerini başlattı. 2023 yılı itibariyle dünya genelinde 130’dan fazla ülkede MBDD çalışmaları yürütülmektedir (Bloomberg, 2023). MBDD’ler, teknolojik altyapı olarak kripto paralarla benzerlik gösterse de, kripto paraların merkeziyetsiz yapısının aksine, ilgili ülkenin merkez bankası tarafından desteklenmekte ve tek bir merkez tarafından kontrol edilmektedir. MBDD’ler, yerel para biriminin dijital bir versiyonu olarak görülebilir ve internet bankacılığından farklı olarak, geleneksel bankacılık işlemlerinin dijitalleştirilmesinden çok, yerel para biriminin blokzincir veya dağıtık defter teknolojisinde dijitalleştirilmiş halidir (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Küresel ticaretin %98’inden fazlasına sahip olan 134 ülkede MBDD çalışmalarının başlatıldığı bilinmektedir (Bloomberg, 2023). Bunların içerisinde 3 ülkede MBDD’ler hayata geçirilirken, 36 ülke pilot uygulamada ve 30 ülke geliştirme safhasında iken 44 ülke ise henüz ilk araştırma evresindedir. Geri kalan bazı ülkelerde çalışmalar başlatılmasına karşın çeşitli nedenlerden ötürü durdurulmuştur. MBDD’lerini piyasaya süren ülkeler arasında Bahamalar, Nijerya ve Jamaika yer alırken bu listeye her ne kadar resmi olarak pilot aşaması bitmese de Çin’i dahil edebiliriz (Atlantic Council, 2023). Çünkü Çin 2017’de başlattığı dijital para birimi elektronik ödemeler projesini 2019’da pilot uygulamaya almış olup 2023’de ise e-CNY’yi – dijital para birimini – dolaşım hesaplarına dahil etmiştir. Halihazırda 2023 verilerine göre e-CNY Çin merkez bankasının rezervlerinin %0.13’ünü oluşturmaktadır (Zengin, 2023).
MBDD’leri daha yakından inceleyecek olursak, kullanım alanı olarak toptan ve perakende olarak ikiye ayrıldığını görebilmekteyiz. Bu konuda 78 ülke perakende kullanım türünü seçerken 41 ülke toptan seçeneğini benimsemiş olup 33 ülke ise bu konuda henüz net bir karara varmamıştır. Bu noktada bazı ülkeler her iki seçeneği de birlikte değerlendirmektedir. Dahası altyapı itibariyle de direk dağıtım veya aracı kullanımı konusunda da ülkeler farklı bakış açılarına sahiptirler. Bu konuda 20 ülke MBDD’lere erişim noktasında aracı kullanmayı uygun görürken, geri kalan ülkeler bu konuda henüz bir karar vermemişlerdir (Atlantic Council, 2023). Bu ana detaylardan da görüldüğü üzere her ülke kendi gereksinimleri konusunda farklı bir strateji izleyebilmektedir.
MBDD’lerin proje süreçlerine baktığımızda genelde ilk aşama olarak ön araştırma safhası çoğu ülkede 2 yılı bulabilmektedir. Daha sonrasında pilot uygulama için kapalı devre ve kısıtlı erişim imkanı tanınan ortamda pratik deneyim kazanılmaktadır. Tüm bu deneme süreçlerinin değerlendirilmesi sonrasında eğer merkez bankaları bu çalışmalarına devam etme kararı alırlarsa son aşamaya geçilerek yasal altyapı ve düzenlemeler tamamlanarak, herkesin kullanımına açılır ve yaygınlaştırma çalışmaları yürütülür (Atlantic Council, 2023; Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
MBDD’lerin küresel çapta ilgi görme nedenlerine gelecek olursak MBDD’ler, sınır ötesi para transferlerinde sağladığı kolaylıklar ve merkez bankalarının para politikalarını daha etkin yönetme imkanı sağlaması nedeniyle küresel çapta yoğun ilgi görmektedir (Balaylar, 2023). Öte yandan kağıt ve madeni paraların dijital ortama dönüştürülmesiyle elde edilen tasarruflar, bankacılık hizmetlerine erişimin kısıtlı olduğu bölgelerde yaşayan kişilere sunulan yeni fırsatlar ve ticari ilişkilerden finansal aktivitelere kadar pek çok alanda sağladığı olumlu katkılar da bu ilginin diğer nedenleri arasında yer almaktadır. MBDD’ler, sınır ötesi işlemlerde aracıların azalmasıyla işlem hızını artırmakta ve maliyetleri düşürmektedir (Tong ve Jiayu, 2021; Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Özellikle bankacılık altyapısının sınırlı olduğu ve ancak mobil telefon kullanımının yaygın olduğu bölgelerde, finansal hizmetlere erişimi artırarak banka hizmetlerinden yararlanamayan bireyleri finansal sisteme dahil etmektedir. Blokzincir gibi teknolojiler kullanarak güvenli ve şeffaf işlemler sunan MBDD’ler, dolandırıcılık ve sahtecilik risklerini azaltırken, merkez bankalarına para politikasını uygulama konusunda daha etkin araçlar sunmaktadır. Örneğin negatif faiz oranlarını daha etkili bir şekilde uygulama veya vatandaşlara dijital para dağıtarak ekonomik faaliyeti doğrudan teşvik etme imkanı sağlamaktadır (Balaylar, 2023). Ayrıca, MBDD’ler geleneksel bankacılık sistemleri ve gölge bankacılıkla ilişkilendirilen sistemik arızaların riskini azaltarak, dijital ve potansiyel olarak daha stabil bir para formu sunmaktadır (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Bu konuda Türkiye’deki gelişmelere baktığımızda Temmuz 2019’da yayımlanan 2019-2023 yıllarını kapsayan 11. Kalkınma Planı’nda “blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulacaktır” ibaresine yer verildiği görülmektedir (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2019). Bu projenin gerçekleştirilmesi adına Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Aselsan, Havelsan ve Tübitak-Bilgem ortak olarak çalışmalarını yürütmekte olup, aynı zamanda Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu da kurulmuştur (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2021). TCMB 29 Aralık 2022’de Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemlerinin başarılı bir şekilde gerçekleştirildiğini açıkladı. 2023 yılı içerisinde denemeler devam ettirilmiş olup 31 Aralık 2023’de TCMB Faz-1 aşamasının sonuçlarını kamuoyu ile paylaştı (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Önümüzdeki süreçte ise seçilen bankalar ile daha geniş kapsamlı deneme sürecine geçilerek akıllı ödemeler, çevrimdışı ödemeler, donanım cüzdanlar, hukuki iktisadi düzenlemeler ve genel olarak birlikte çalışabilirlik alanlarında çalışmalara devam edilecektir. Bu aşamanın da başarılı bir şekilde tamamlanması halinde tedavül kararı ve yaygınlaştırma dönemine geçilerek sertifikasyon ile lisanslama işlemlerinin de tamamlanmasının ardından yaygınlaştırma çalışmaları sürdürülecektir (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Faz-1’de gerçekleştirilen çalışmalar, MBDD hakkında genel bir perspektif sahibi olmamızın yanı sıra merak edilen pek çok detay bilgilere ulaşmamıza imkan tanımaktadır. Faz-1’de, Dijital Türk Lirası Sistemi’nin temelini oluşturan teknik çalışma ortamı kurularak, sistem için gerekli test altyapısı hazırlandı ve dağıtık defter teknolojisi platformunun temelleri atıldı. Bu platform üzerinde çalışacak akıllı sözleşmeler ve uygulamaların tasarım ve geliştirme çalışmaları yoğun bir şekilde sürdürüldü. Aynı zamanda, prototip dijital kimlik sistemi, Dijital Türk Lirası Sistemine başarıyla entegre edildi (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Kurulan altyapı ve çalışma sisteminin önemli bölümlerini oluşturan konularda ise Dijital Türk Lirası işlemleri için zorunlu olan dijital cüzdan uygulaması tasarlandı ve geliştirildi. Ayrıca, bu para biriminin ihraç edilmesi, dağıtımı, çevrimiçi ödeme ve transfer işlemleri ile itfa senaryolarının simülasyonları ve testleri bu fazda tamamlandı. Siber güvenlik önlemleri alındı, pilot test süreçleri yürütüldü ve sistem performansı ile kullanıcı deneyimi değerlendirildi (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Raporda öne çıkan kavramlar arasında İki Katlı Dağıtım Modeli, Hesap Bağımsızlığı, Tek Hesap ve Kullanıcı Egemen Kimlikler yer almaktadır. İki Katlı Dağıtım Modeli çerçevesinde, Dijital Türk Lirası’na erişim, ticari bankalar ve diğer finansal aracı kurumlar aracılığıyla sağlanacak; bu modelde Dijital Türk Lirası’nın dağıtımını bankalar ve lisanslı katılımcılar üstlenecektir. Dahası hesap bağımsızlığı yaklaşımı, banka hesabı gerektirmeyen ve işletici altyapısından bağımsız dijital Türk Lirası hesaplarını mümkün kılacaktır. Bu hesaplar, finansal aracı bilgisi içermeyen hesap tanımlayıcıları kullanarak işletilecektir. Her kullanıcı için özel, tek bir hesap oluşturulacak ve bu hesaba tüm aracı kurumlar üzerinden erişim sağlanabilecektir (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Dijital kimlik ve dijital para sistemleri, Faz-1 çalışmalarında temel sistemler olarak yer almaktadır. Bu sistemlere erişim ve finansal işlemlerin yapılabilmesi için cüzdan uygulaması ana bileşen olarak konumlandırıldı. Kullanıcı Egemen Kimlikler aracılığıyla, kullanıcılar kendi bilgilerini içeren temin belgelerini yönetim altında tutmakta ve bu bilgileri yalnızca seçtikleri kişilerle paylaşmaktadır. Bilgileri alan taraf, bu verilerin kaynağını doğrulayabilmekte lakin veriler üzerinde herhangi bir değişiklik yapamamakta ve kendisiyle paylaşılanların dışındaki bir bilgiye erişememektedir (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Diğer yandan, dijital para sistemini kullanmak isteyen bir katılımcının, öncelikle kendisini tanımlayan ve Merkezi Olmayan Tanımlayıcı (MOTA) değerine sahip olması gerekmektedir. MOTA, kullanıcıları birbirinden ayıran benzersiz bir tanımlayıcı olarak işlev görmekte ve IBAN gibi hesap numaralarından farklı olarak işletici veya finansal aracı kurum bilgisi içermemektedir. Ayrıca, MOTA değerinin yalnızca finansal işlemler için değil, Türkiye Cumhuriyeti Kimlik Numarası (TCKN) gibi diğer sistemlerde de tanımlayıcı olarak kullanılması ihtimali bulunmaktadır, bu da MOTA’nın finansal sistemlerin dışında geniş bir alanda kullanılmasının önünü açacaktır. Genel itibariyle Faz-1’de gerçekleştirilen çalışmalar arasında dikkat çekici altyapıya dair bilgiler bununla sınırlı kalmamakla beraber daha kapsamlı bilgiye TCMB’nin yayınladığı rapordan ulaşılabilir (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
Türkiye, dünya çapında MBDD çalışmaları yürüten önde gelen ülkeler arasında yer almaktadır. Gelecek dönemlerde, Faz-2 ve Faz-3 çalışmalarının başarıyla tamamlanması durumunda, Dijital Türk Lirası’nın piyasaya sürülmesi büyük bir olasılık olarak görülmektedir. Bu süreçte TCMB, MBDD altyapısını ve erişimini sağlamak amacıyla perakende dağıtım modelini tercih etmektedir ve dağıtımını aracılar aracılığıyla gerçekleştirecektir. Ayrıca, teknolojik altyapıda hem geleneksel hem de yenilikçi teknolojileri bir arada kullanmayı planlamaktadır (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 2023).
MBDD’lerle ilgili yapılan değerlendirmelerde, bu dijital para biriminin sunduğu avantajların yanı sıra olası sorunlar ve dezavantajlar da gündeme getirilmektedir. Bu görüşlerin odak noktalarından biri, Dijital Türk Lirası’nın bankalardaki mevduatlara olası etkisidir. TCMB’nin sağladığı güvence altında, insanların mevduatlarını Dijital Türk Lirası’na kaydırma ihtimali gündeme gelmektedir. Özellikle, TCMB’nin Dijital Türk Lirası’na faiz uygulaması durumunda, bankalardaki mevduatların azalabileceği ve bu durumun bankaların karlılık oranlarını düşürerek kredi faiz oranlarının artmasına sebep olabileceği yönünde görüşler bulunmaktadır (Acar, 2024). Dahası iyi bir altyapı ve yönetim sistemi kurulamaması durumunda başka ülkelerin dijital paralarına kayış yaşanarak ülkedeki dolarizasyonun artmasına sebebiyet vererek para politikalarının yönetiminde yeni kısıtlamalar getirebileceği öne sürülmektedir. Bununla beraber MBDD’lerin yaygınlaştırılması sürecinde daha önce karşılaşılmamış yeni sorunlara yol açması ile kişisel bilgi ve teknolojik altyapı güvenliği noktalarında da çeşitli düşünceler ortaya atılmaktadır (Acar, 2024).
Özetle, Türkiye’nin MBDD çalışmalarında ilerleyişi, global arenada dikkat çekmektedir. Faz-1 sürecinde, teknik altyapının kurulumu, Dijital Türk Lirası için gerekli sistem testlerinin yapılması ve dağıtık defter teknolojisine geçiş, önemli adımlar arasında yer almaktadır. Bu aşamada, dijital kimlik sistemlerinin entegrasyonu ve güvenlik önlemlerinin güçlendirilmesi de gerçekleştirildi. Bu ilerlemeler, Türkiye’nin dijital finans alanında kendini güçlü bir konuma taşımasını sağlayarak, ulusal ve uluslararası düzeyde finansal işlemlerinin yeniden şekillendirilmesine olanak tanımaktadır. Önümüzdeki süreçte geri kalan fazların da başarıyla tamamlanmasının ardından hayata geçirilecek olan Dijital Türk Lirası hakkında daha somut bilgilere ulaşarak hedeflenen amaçlara ne denli erişilebileceğini izleyip göreceğiz.
Kaynakça:
Acar, Murat (2024). Merkez Bankası Dijital Para birimlerinin geleneksel bankacılık sistemi üzerindeki etkisi. Alınan yer: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3582386. Erişim tarihi: 12.04.2024.
Atlantic Council (2023). Merkez Bankaları dijital döviz takipçisi. Alınan yer: https://www.atlanticcouncil.org/cbdctracker/. Erişim tarihi: 10.04.2024.
Balaylar, Nilgün (2023). Merkez Bankası Dijital Parası ve para politikasının etkinliği. Alınan yer: https://dergipark.org.tr/tr/pub/doujournal/issue/75548/1171217. Erişim tarihi: 10.04.2024.
Binance Academy (2021). Kripto paralar nedir? Alınan yer: https://academy.binance.com/en/start-here?utm_campaign=googleadsxacademy&utm_source=googleads&utm_medium=cpc&gclid=Cj0KCQiA0eOPBhCGARIsAFIwTs6iwkHGkpcn39DSf1SjZYpG9-CLFIv58iT8cF_I67mk7lKo2j3WaPQaAkOdEALw_wcB. Erişim tarihi: 19.02.2022.
Bloomberg (2023). Merkez bankalarından dijital para yarışı. Alınan yer: https://www.bloomberght.com/merkez-bankalarindan-dijital-para-yarisi-2338189. Erişim tarihi: 10.04.2024.
Coinmarketcap.com (2022). Küresel kripto paralar grafiği. Alınan yer: https://coinmarketcap.com/charts/. Erişim tarihi: 08.04.2022.
Tong, Wu ve Jiayou, Chen (2021). Küresel rekabet koşulları altında Merkez Bankası Dijital Paralarının ekonomik etkileri üzerine bir çalışma. Alınan yer: https://www.researchgate.net/publication/348931992_A_study_of_the_economic_impact_of_Central_Bank_Digital_Currency_under_global_competition. Erişim tarihi: 10.04.2024.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (2023). Dijital Türk Lirası birinci faz değerlendirme raporu. Alınan yer: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/ed05533f-09af-4391-a7bb-ba884fad049a/DUY2023-56.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-ed05533f-09af-4391-a7bb-ba884fad049a-oO.9538. Erişim tarihi: 10.04.2024.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2019). On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023). Alınan yer: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf. Erişim tarihi: 09.04.2022.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (2021). Merkez Bankası Dijital Türk Lirası ar-ge projesi hakkında basın duyurusu. Alınan yer: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2021/DUY2021-40. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (2023). Dijital Türk Lirası birinci faz değerlendirme raporuna ilişkin basın duyurusu. Alınan yer: https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/duyurular/basin/2023/duy2023-56. Erişim tarihi: 10.04.2022.
Zengin, Dilara (2023). Merkez bankaları, “finansal istikrar” amacıyla dijital paralarını piyasaya sürmek için yarışıyor. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/merkez-bankalari-finansal-istikrar-amaciyla-dijital-paralarini-piyasaya-surmek-icin-yarisiyor/2989847. Erişim tarihi: 10.04.2024.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.