Түркия әлемдік нарықтағы жетекші дамушы елдердің бірі. Ол өзінің географиялық орналасуымен, дамыған өнеркәсіптік инфрақұрылымымен, сондай-ақ қызмет көрсету секторымен шетелдік компанияларды тартудың маңызды орталықтарының бірі болып табылады. Түркияның динамикалық ішкі нарығы мен сауда желілерін пайдаланып, аймақтық бәсекелік артықшылыққа ие болғысы келетін компаниялар Түркияда әртүрлі секторларға инвестиция салып, компанияларын ашуда. Осылайша, шетелдік компаниялар Түркияның экспорт құрылымы аясында негізгі сауда серіктестерімен дамып келе жатқан мүмкіндіктерін пайдаланады. Шетелдік компаниялар негізінен Түркияның автомобиль жасау, дайын киім және тігін, электр және электроника сынды жетекші секторларында белсенді. Капиталында шетел капиталы бар фирмалар осы бапта шетелдік фирмалар деп аталады.
Жалпы сауда көрсеткіштеріне қарасақ, Түркияның жалпы сауда көлемі 2010 жылы 299,4 млрд. долларға, 2015 жылы 364,5 млрд. долларға, 2019 жылы 391,1 млрд. долларға жетіп, COVID-19 өршуіне байланысты кері кеткеннен кейін 2022 жылы 617,9 млрд. долларға жетті. Экспорт көрсеткіштері, керісінше, 2022 жылы 254,2 млрд. доллардан асып, 2010 жылы 185,6 млрд. доллардан 2018 жылы 231,6 млрд. долларға дейін өскеннен кейін 2021 жылға дейін жалғасқан төмендеу үрдісін бұзды [Түркия Сыртқы сауда министрлігі, 2023; Түркия статистикалық институты, 2023].
Түркияның негізгі сауда серіктестері Германия, Англия, Америка Құрама Штаттары (АҚШ), Ирак және Италия сияқты елдер экспортта, ал Қытай, Германия, Ресей, АҚШ және Италия импортта негізгі серіктестер арасында. Түркияның алғашқы 10 экспорт серіктесінің жалпы көлемдегі үлесі 50 пайызға жақын болса, алғашқы бестіктің үлесі үштен бірінен асады. Импорт құрылымында да осыған ұқсас тенденция байқалып отыр, ең жақсы 10 импорттық серіктес олардың жалпы импортының 50 пайыздан асады және алғашқы бестіктің үлесі үштен бірінен асады [Түркия Статистика Институты, 2023].
Түркияның экспорт құрылымындағы өнеркәсіп секторының үлесі 80 пайыздан асады, одан кейін 15 пайызбен ауыл шаруашылығы және 3 пайызбен тау-кен өнеркәсібі келеді. Жетекші секторларға қарасақ, автомобиль өнеркәсібі жалпы экспорттың 15 пайызын құрап, жетекші орын алады, одан кейін химиялық заттар мен өнімдер (11 пайыз), тоқыма, дайын киім және тігін бұйымдары (10 пайыз), электр энергетикасы және электроника (7 пайыз). Сонымен қатар, құрылыс, жиһаз өнімдері, жарма өнімдері, машиналар мен керек-жарақтар басқа жетекші секторлардың қатарында [Түркия статистикалық институты, 2023; Біріккен Ұлттар Ұйымының деректер базасы, 2023].
Өнім негізінде көліктер, қазандықтар мен машиналар, электр машиналары мен құрылғылары, тоқыма киімдері мен керек-жарақтары жетекші экспорттық өнімдер болып табылады. Импорт құрылымында минералды отындар айтарлықтай салмаққа ие және қазандықтар, машиналар, темір және болат, электр машиналары мен құрылғылары және автомобиль жерүсті көліктері импорттың жетекші өнімдерінің қатарында. Кейбір жетекші өнімдердің экспортта да, импортта да алдыңғы қатарда болуының себептерінің бірі ретінде біз сала ішілік сауда деп анықтауға болатын жоғары тенденцияны атауға болады. Бұл ұқсас өнімдер экспортта да, импортта да болатынын көрсетеді.
Жалпы экспорт құрылымында алғашқы 20 өнімнің жалпы экспорттағы үлесі 2022 жылға қарай 70 пайыздан асады. Бұл бізге белгілі бір таңдалған өнімдер мен секторлардың Түркияның экспортында көш бастап тұрғанын көрсетеді. Импорт құрылымында бұл арақатынастың 80 пайыз шамасында болуы Түркияның сауда құрылымының жалпы шеңберде белгілі бір өнімдердің айналасында қалыптасқанын көрсетеді [Түркия экспорттаушылар ассамблеясы, 2023]. Бұл тенденцияны көптеген дамушы немесе дамыған елдерде де байқауға болады, сонымен қатар бұл сәйкес елдерде бәсекеге қабілеттілігі жоғары белгілі бір секторлардың пайда болуын білдіреді.
Түркия 905 млрд. доллар жалпы ішкі өнімімен (ЖІӨ) әлемде 19-шы орында болса, жалпы экспорт көлемі 254 млрд. доллармен 21-ші орында [Дүниежүзілік банк, 2023; Біріккен Ұлттар Ұйымының сауда деректер базасы, 2023]. Түркияның географиялық орналасуы мен ұсынатын экономикалық мүмкіндіктері және инфрақұрылымының арқасында Таяу Шығыс, Солтүстік Африка, Балқан, Кавказ және Орталық Азия сияқты қоршаған географиялардағы нарықтарға қол жеткізуді жеңілдететіндіктен, шетелдік компаниялар қызығушылық танытатын маңызды өндіріс орталықтарының бірі болып табылады.
Барлық осы экономикалық жағдайлардан пайда көргісі келетін шетелдік компаниялар, әсіресе Түркияның жетекші экспорттық секторларында көптеген әртүрлі салаларда өз қызметін жүзеге асыруда. Осы себепті ең ірі шетелдік компаниялар автомобиль жасау, химиялық материалдар мен бұйымдар, дайын киімдер мен киімдер, электр және электроника және машиналар мен бөлшектер секторларында жұмыс істейді. Бұлардың мысалдары Форд Автокөлік Өнеркәсіптік акционерлік қоғамы, Toyota Автокөлік Өнеркәсіптік Түркия акционерлік қоғамы, Oyak-Renault Автокөлік зауыты акционерлік қоғамы, Bosch Өнеркәсіптік және Сауда акционерлік қоғамы сынды танымал компаниялар Осы себепті шетелге экспорттаушы бестікке кіретін компаниялардың барлығының автомобиль секторында екені түсінікті. Сонымен қатар, барлығы 9 автокөлік компаниясы ең жақсы экспорттаушы 20 компанияның қатарына кіреді [Түркия Палаталар және Биржалар Ассоциациясы, 2023].
Құрылып жатқан шетелдік компаниялардың динамикасына қарасақ, 2017 жылы 6 731 компания ашылған болса, 2018 жылы бұл сан екі есеге өсіп, 13 405-ке жетті, ал COVID-19 індетіне байланысты құлдырау кезеңінен кейін 2021 жылы небәрі 13 445 компания пайда болды. 2022 жылдың соңында індеттің жаһандық ауқымда аяқталуы және экономикалық дамудың жандануымен 20 135 шетелдік компания құрылды. Оның 1903-і акционерлік қоғам болса, 18232-сі жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС). Серіктес компаниялардың жалпы капиталы 15,9 млрд. түрік лирасын (610 миллион доллар) құрайды, оның 11,7 млрд. лирасы (449 миллион доллар) ЖШС-ке, 4,15 млрд. лирасы (172 миллион доллар) акционерлік қоғамға тән. Осы жалпы капиталдағы шетелдік капиталдың үлесі акционерлік қоғамда 46,9 пайыз болса, ЖШС-те 82,3 пайыз құрайды [Түркия Палаталар және Биржалар Одағы, 2023]. Соңғы бес жылда құрылған акционерлік қоғам және ЖШС трендтеріне қарасақ, акционерлік қоғамның санының айтарлықтай төмендеуі байқалмайды. Сонымен катар, ЖШС санының айтарлықтай азайғанына қарамастан, капитал көлемі жылдар бойы тұрақты түрде өсіп келе жатқаны байқалады. Бұл жағдай бізге акционерлік қоғам және ЖШС-терге COVID-19 індеті де, жалпы макроэкономикалық көрсеткіштер де әртүрлі тәсілдермен әсер етуі мүмкін екендігін аңғартады [Түркия Палаталар мен Биржалар Ассоциациясы, 2023].
Құрылған шетелдік компаниялардың елдер бойынша бөлінуіне қарасақ, 2022 жылы 140 компаниямен Ресей көш бастап тұр, одан кейін 111 компаниямен Германия және 57 компаниямен АҚШ тұр. Алғашқы ондыққа Әзірбайжан, Иран, Біріккен Араб Әмірліктері, Англия, Швейцария, Украина және Италия кіреді. ЖШС компаниясында 1245 компаниямен Иран көш бастап тұрса, Ресей 1223 компаниямен және Сирия 440 компаниямен одан кейінгі орынға жайғасқан [Түркия Палаталар және биржалар одағы, 2023]. Ресейлік фирмалардың Түркияда фирма саны жағынан белсенді болғаны байқалғанымен, Германия, АҚШ сияқты көлемі жағынан алдыңғы қатарлы сауда серіктестері арасында алдыңғы қатарда. Оның үстіне осы жетекші елдердің компанияларындағы ішкі капиталдың орташа көрсеткіші акционерлік қоғам Сондай-ақ үлестің Түркия палаталары мен тауар биржаларының үлесінен жоғары екені көрінеді [Түркия Палаталар және биржалар одағы, 2023]. Тағы бір қызықты жайт, компаниялар рейтингінде капитал көлемі бойынша Ұлыбритания, Бельгия, Иран, Болгария және Израиль көш бастап тұрса, ЖШС компаниялары Ресей, Иран, Германия, Сирия, Біріккен Араб Әмірліктері болып табылады [Түркия Палаталар және биржалар одағы, 2023].
2022 жылы Түркиядағы алғашқы 1000 жетекші экспорттаушы компанияны қарастырсақ, тізімде 149 шетелдік компания бар. Үздік 10-ға 2, үздік 20-ға 5, 50-ге 8, 100-ге 21 және 200-ге сәйкесінше 40 шетелдік компания кіреді. Шетелдік компаниялардың жалпы экспорт көлеміне қарасақ, 149 компанияның жалпы экспорты 2022 жылы 31,5 млрд. долларға жетті. Рейтингтегі жетекші шетелдік компаниялардың сауда көрсеткіштерін қарастырсақ, Форд Автокөлік Өнеркәсіптік акционерлік қоғамы 6,2 млрд. долларлық экспортпен бірінші орында келе жатқан Toyota Автокөлік Өнеркәсіптік Түркия акционерлік қоғамы (3,42 млрд. доллар), Тофаш Түрік Автокөлік зауыты акционерлік қоғамы (1,63 млрд. доллар), Oyak-Renault автомобиль зауыты акционерлік қоғамы (1,54 млрд. доллар), Mercedes-Benz Түрік акционерлік қоғамы (1,41 млрд. доллар) сияқты автомобиль компаниялары одан кейін келеді. Жалпы алғанда 10 шетелдік компанияның жалпы экспорт көлемі 9,7 млрд. доллар болса, бұл көрсеткіш алғашқы 20-да 14,3 млрд. долларға, алғашқы 50-де 16,2 млрд. долларға, алғашқы 100-де 20,6 млрд. долларға және алғашқы 200-де 24,2 млрд. долларға дейін көтеріледі [Түркия экспорттаушылар ассамблеясы, 2023].
Үздік 1000 рейтингтегі алдыңғы 10 компанияның жалпы экспорт көлемі 44 млрд. доллар болса, бұл көрсеткіш алдыңғы 20-да 57,2 млрд. доллар, 50-де 77,5 млрд. доллар, 100-дікте 93,7 млрд. доллар және 200-дікте 112,7 млрд. доллар болды. бұл көрсеткіш алдыңғы 1000-дықта 161,8 млрд. долларға дейін өседі. Үздік 1000 экспорттаушы компания Түркияның жалпы экспорт көлемінің 63,6 пайызын құраса, 149 шетелдік фирманың жалпы экспорты 12,4 пайызын құрайды. Макросауда деректері бізге Түркияның экспорттық көрсеткіштерінің белгілі бір елдер мен бірнеше жетекші секторлар арқылы қалыптасатынын және ең жақсы 20 экспорттаушы компанияның жалпы экспорттың төрттен бір бөлігін (22,5 пайыз) және ең жақсы 100 компания 36,9% үлеспен үштен бірінен астамын құрайтынын көрсетеді [Түркия Экспорттаушылар ассамблеясы, 2023].
Экспорттаушы компаниялардың аймақтық таралуына қарасақ, Мармара аймағы әзірше алдыңғы қатарда. Үздік 100 компанияның 64-і Мәрмәр аймағында болса, алдыңғы 1000 экспорттаушы компанияның 588-і Мармара аймағында қызметін жалғастыруда. Одан кейін сәйкесінше Эгей (140), Орталық Анадолы (85), Жерорта теңізі (70), Оңтүстік-Шығыс Анадолы (70) және Қара теңіз (40) аймақтары келеді. Осы жалпы тенденцияға сәйкес, шетелдік компаниялар көбінесе Мармара аймағында орналасқан, ал қалғандары әртүрлі мөлшерде басқа аймақтарда орналасқан [Түркия экспорттаушылар ассамблеясы, 2023].
Жалпы секторларды қарастыратын болсақ, шетелдік компаниялар жетекші салалардан тыс жұмыс істейді, тіпті экспортта сектордың біріншісіне айналады. Осыларға бірнеше мысал келтірер болсақ, Ферреро Жаңғақтар Импорт Экспорты және Сауда акционерлік қоғамы жаңғақтар және жаңғақ өнімдері, Daikin Жылыту және Салқындату жүйелері Өнеркәсіп сауда акционерлік қоғамының салқындатқыщтары және JTI Темекі Өнімдер Өнеркәсіп акционерлік қоғамының темекілер секторлары 2022 жылы сектор жүлдегері болды [Түркия экспорттаушылар ассамблеясы, 2023].
Түркиядағы шетелдік компаниялар мен олардың салалық таралуын және олардың экспорттық көрсеткіштерін қарастыратын болсақ, деректер шетелдік компаниялардың көптеген секторларда әртүрлі көлемде екенін көрсетеді. Екінші жағынан, олар Түркияда ұсынылған инфрақұрылымды да, басқа мүмкіндіктерді де пайдалана отырып, экспортта ең күшті секторларда шоғырланған. Осы себепті құрылым бойынша жетекші компаниялардың Түркиядағы автомобиль секторындағы әлемдік брендтердің өкілдері екені белгілі. Басқа секторларда Түркиядағы ұқсас жаһандық немесе аймақтық компаниялардың өкілдік компаниялары тізімдердің алдыңғы қатарында. Мыңдыққа кіретін шетелдік компаниялардың тағы бір ерекшелігі – олар өндіруші және экспорттаушы болып табылады, сонымен қатар олар тиісті бизнес салаларында жұмыспен қамтуға айтарлықтай үлес қосады.
Қорыта айтқанда, Түркиядағы шетелдік фирмалар елдің экспорт көрсеткішінде маңызды орынға ие. Жетекші экспорттаушы компаниялардың профильдері еліміздің жетекші экспорттаушылары болып табылатын автомобиль, киім-кешек, химиялық заттар мен бұйымдар, машиналар мен аксессуарлар саласындағы әлемге әйгілі брендтердің Түркия өкілдіктерінен тұрады. Бұл Түркияның жаһандық өндіріс тізбегінде күшті болған секторлардағы стратегиялық маңыздылығын тағы бір рет дәлелдеді. Түркияның күшті болған секторлар мен нарықтардағы үлесінен пайда алу үшін жаһандық және аймақтық шетелдік компаниялар елде жұмыс істеу және өз өндіріс тізбектерін дамыту арқылы жаңа нарықтарға оңай қол жеткізе алады, сонымен қатар Түркияның экспорттық көрсеткіштеріне де өз үлестерін қосуда.
Дереккөз:
Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда деректер базасы (2023). Сауда базасы. Сілтеме: https://comtradeplus.un.org/. Қаралған уақыты: 15.06.2023.
Дүниежүзілік банк (2023). Жалпы ішкі өнім. Сілтеме: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?most_recent_value_desc=true. Қаралған уақыты: 19.06.2023.
Түркия экспорттаушылар ассамблеясы (2023). Түркияның алдыңғы 1000 экспорттаушы зерттеуі. Сілтеме: https://tim.org.tr/tr/turkiyenin-ilk-1000-ihracatci-arastirmasi. Қаралған уақыты: 19.06.2023.
Түркия экспорттаушылар ассамблеясы (2023). Экспорттың жылдық есебі. Сілтеме: https://tim.org.tr/tr/yillik-ihracat-raporu. Қаралған уақыты: 19.06.2023.
Түркия статистикалық институты (2023). Сыртқы сауда деректері. Сілтеме: https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=dis-ticaret-104&dil=1. Қаралған уақыты: 15.06.2023.
Түркияның Сауда министрлігі (2023). Сыртқы сауда деректері. Сілтеме: https://ticaret.gov.tr/istatistikler. Қаралған уақыты: 15.06.2023.
Түркия Палаталар және биржалар одағы (2023). Кәсіпорынның құрылу/жабылу статистикасы. Сілтеме: https://tobb.org.tr/BilgiErisimMudurlugu/Sayfalar/KurulanKapananSirketistatistikleri.php. Қаралған уақыты: 23.06.2023.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.