Türkiye küresel pazar içerisinde önde gelen gelişmekte olan ülkelerden birisidir. Coğrafi konumu, gelişmiş sanayi altyapısı ve hizmet sektörüyle yabancı firmalar için önemli çekim merkezlerinden biridir. Türkiye’nin dinamik iç pazarından ve ticaret ağlarından faydalanarak bölgesel rekabet avantajı da elde etmek isteyen firmalar Türkiye’de çeşitli sektörlere yatırım yapmakta ve şirketlerini açmaktadır. Böylece yabancı firmalar Türkiye’nin ihracat yapısı içerisinde ana ticaret ortaklarıyla da geliştirmekte olduğu imkanlardan yararlanmaktadır. Yabancı firmalar genel olarak Türkiye’nin önde gelen otomotiv, hazır giyim ve konfeksiyon, elektrik ve elektronik gibi güçlü sektörlerinde aktif faaliyet göstermektedir. Bu yazıda sermayesinde yabancı sermaye bulunan firmalar yabancı firmalar olarak adlandırılmaktadır.
Genel ticaret performansına baktığımızda Türkiye’nin toplam ticaret hacmi 2010’da 299.4 milyar dolar, 2015’te 364.5 milyar dolar ve 2019’da 391.1 milyar dolara ulaştıktan sonra COVID-19 salgını nedeniyle gerilemesinin ardından 2022’de 617.9 milyar dolar seviyesine çıkmıştır. İhracat rakamları ise 2010’da 185.6 milyar dolardan COVID-19 öncesine kadar 2018’de 231.6 milyar dolara çıkmasının ardından 2021’e kadar süren düşüş eğilimini kırarak 2022’te 254.2 milyar doları geçmiştir [Türkiye Dış Ticaret Bakanlığı, 2023; Türkiye İstatistik Kurumu, 2023].
Türkiye’nin ana ticaret ortakları arasında ihracatında Almanya, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Irak, İtalya gibi ülkeler yer alırken ithalatında Çin, Almanya, Rusya, ABD ve İtalya ana ortaklar arasındadır. Türkiye’nin ilk 10 ihracat ortağının toplam hacim içerisinde payı %50’ye yakın olmakla beraber ilk beşinin oranı ise üçte birinden fazladır. İthalat yapısında benzer bir eğilim görülmekte olup ilk 10 ithalat ortağı toplam ithalatının %50’sinden fazlasını ve ilk beşinin payı ise üçte birini geçmektedir [Türkiye İstatistik Kurumu, 2023].
Türkiye’nin ihracat yapısı içerisinde sanayi sektörünün payı %80’in üzerinde olup onu %15’ ile tarım ve %3’ile madencilik takip etmektedir. Önde gelen sektörlere baktığımızda otomotiv endüstrisi toplam ihracatın %15’ini oluşturarak başı çekerken onu sırasıyla kimyevi maddeler ve mamulleri (%11), tekstil, hazır giyim ve konfeksiyon (%10), elektrik ve elektronik (%7) gibi sektörler takip etmektedir. Dahası, inşaat, mobilya ürünleri, hububat mamulleri ile makine ve aksamları da diğer önde gelen sektörler arasında yer almaktadır [Türkiye İstatistik Kurumu, 2023; Birleşmiş Milletler Veri Tabanı, 2023].
Ürün bazında baktığımızda ise motorlu kara taşıtları, kazanlar ve makinalar, elektrikli makina ve cihazlar ile örme giyim eşyası ve aksesuarları önde gelen ihracat ürünleridir. İthalat yapısı içerisinde ise mineral yakıtların önemli bir ağırlığı bulunmakta olup kazanlar, makinalar, demir ve çelik, elektrikli makine ve cihazlar ile motorlu kara taşıtları lider ithalat ürünleri arasında yer almaktadır. Önde gelen bazı ürünlerin hem ihracat hem de ithalatta ön sıralarda yer almasının nedenleri arasında endüstri içi ticaret olarak tanımlayabileceğimiz eğilimin yüksek olması gösterilebilir. Bu benzer ürünlerin hem ihracatının hem de ithalatının yapıldığını göstermektedir.
Genel ihracat yapısı içerisinde ise ilk 20 ürünün toplam ihracat içerisindeki payı 2022 itibariyle %70’in üzerindedir. Bu da Türkiye’nin ihracatında seçili belirli ürün ve sektörlerin başı çektiğini bizlere göstermektedir. İthalat yapısı içerisinde ise bu oranın %80 civarında olması da genel çerçevede Türkiye’nin ticaret yapısının belirli ürünler etrafından şekillenmekte olduğunu işaret etmektedir [Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2023]. Bu eğilim pek çok gelişmekte olan veya gelişmiş ülkelerde de görülebilmekte olup ilgili ülkelerde belirli rekabet gücü yüksek sektörlerin oluşmakta olduğunu anlamına da gelmektedir.
Türkiye 905 milyar dolar Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (GSYİH) ile dünyada 19. sırada yer alırken, 254 milyar dolarlık toplam ihracat hacmiyle de 21. sırada yer almaktadır [Dünya Bankası, 2023; Birleşmiş Milletler Ticaret Veri Tabanı, 2023]. Türkiye bulunduğu coğrafi konum ve sunduğu ekonomik imkanlar ve altyapı sayesinde pek çok firmanın Orta Doğu, Kuzey Afrika, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya gibi civar coğrafyalardaki pazarlara erişimi kolaylaştırması nedeniyle yabancı firmaların ilgi gösterdikleri önemli üretim merkezlerinden birisidir.
Tüm bu ekonomik koşullardan yararlanmak isteyen yabancı firmalar Türkiye’nin ihracatta önde gelen sektörleri başta olmak üzere pek çok farklı alanlarda faaliyetlerini yürütmektedir. Bu nedenle en büyük yabancı firmalar otomotiv, kimyevi maddeler ve mamülleri, hazır giyim ve konfeksiyon, elektrik ve elektronik ile makine ve aksamları sektörlerinde faaliyet göstermektedirler. Bunlara örnek olarak Ford Otomotiv Sanayi Anonim Şirketi (A.Ş.), Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş., Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş., Bosch Sanayi ve Ticaret A.Ş. gibi tanınan firmalar gösterilebilir. Yabancı ihracat yapan ilk beşteki tüm firmaların otomotiv sektöründe olması da bu nedenle anlaşılır bir durumdur. Dahası ilk 20 büyük ihracatçı firma arasında ise toplam 9 otomotiv firması yer almaktadır [Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2023].
Kurulmakta olan yabancı firmaların dinamiklerine baktığımızda 2017’de 6.731 firma açılırken 2018’de bu rakam iki katına çıkarak 13.405’e ulaşmasının ardından COVID-19 salgını nedeniyle girdiği gerileme sürecinden ancak 2021’de 13.445 firma ile çıkabilmiştir. 2022 sonunda ise küresel ölçekte salgının sona ermesi ve ekonomik gelişimlerin yeniden canlanmasıyla 20.135 yabancı firma kurulmuştur. Bunların 1.903’ü anonim şirket olup 18.232’si limited şirkettir (LTD). Ortak olunan şirketlerin toplam sermayesi 15.9 milyar Türk Lirası (TL) (610 milyon dolar) olup bunun 11.7 milyar TL’sini (449 milyon dolar) LTD’ler, 4.15 milyar TL’sini (172 milyon dolar) de A.Ş.’ler oluşturmaktadır. Bu toplam sermayenin içerisinde yabancı sermayenin payı ise A.Ş’lerde %46.9 iken LTD’ler de %82.3’dür [Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2023]. Son beş yıl içerisinde kurulan A.Ş ve LTD’lerdeki eğilimlere baktığımızda A.Ş’lerin sayısında COVID-19 dönemi de dahil olmak üzere önemli azalış yaşanmaz iken sermaye miktarlarındaki azalma ve özellikle yabancı sermaye oranındaki ciddi düşüş fark edilmektedir. Öte yandan LTD’lerin sayısında gözle görülür bir düşüş yaşanmasına karşın sermaye miktarlarının yıllar itibariyle düzenli olarak arttığı görülmektedir. Bu durum bizlere A.Ş. ve LTD’lerin gerek COVID-19 salgını gerek genel makro ekonomik göstergelerden farklı yönlerde etkilenebildiklerini göstermektedir [Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2023].
Kurulan yabancı firmaların ülkelere göre dağılımına baktığımızda 2022’de A.Ş.’ler arasında 140 firmayla Rusya başı çekerken onu 111 firmayla Almanya, 57 firmayla ABD takip etmektedir. İlk 10 içerisinde Azerbaycan, İran, Birleşik Arap Emirlikleri, İngiltere, İsviçre, Ukrayna ve İtalya yer almaktadır. LTD’lerde ise İran 1.245 firmayla lider konumda olup onu 1.223 firmayla Rusya ve 440 firmayla Suriye takip etmektedir [Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2023]. Firma sayıları açısından Rus firmalarının Türkiye’de aktif olduğu görülürken hacim açısından ticaret ortakları arasında önde gelen Almanya ve ABD gibi ülkelerde öncül ülkeler arasında yer almaktadır. Dahası önde gelen bu ülkelerin firmalarında yerli sermaye oranının ortalama A.Ş. payından daha yüksek olduğu da görülmektedir [Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2023]. Bir başka ilgi çekici nokta ise firma sıralamasında A.Ş’ler de sermaye büyüklüğü açısından İngiltere Belçika, İran, Bulgaristan ve İsrail önde gelirken LTD’ler de Rusya, İran, Almanya, Suriye, Birleşik Arap Emirlikleri başı çekmektedir [Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 2023].
Türkiye’de 2022’de ilk 1000 önde gelen ihracatçı firmayı ele aldığımızda listede 149 yabancı firma yer almaktadır. Sırasıyla ilk 10 içerisinde 2, ilk 20’de 5, ilk 50’de 8, ilk 100’de 21 ve ilk 200’de 40 yabancı firma bulunmaktadır. Yabancı firmaların toplam ihracat hacmine baktığımızda 149 firmanın toplam ihracatı 2022’de 31.5 milyar dolara ulaşmıştır. Sıralama içerisinde önde gelen yabancı firmaların ticaret performansını ele aldığımızda Ford Otomotiv San. A.Ş. 6.2 milyar dolarlık ihracatıyla ilk sırada gelirken sırasıyla Toyota Otomotiv San. Türkiye A.Ş. (3.42 milyar dolar), Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş. (1.63 milyar dolar), Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları Anonim Şirketi (1.54 milyar dolar), Mercedes-Benz Türk A.Ş. (1.41 milyar dolar) gibi otomotiv firmaları takip etmektedir. Genel olarak baktığımızda ise ilk 10’daki yabancı firmaların toplam ihracat hacmi 9.7 milyar dolar olup, bu rakam ilk 20’de 14,3 milyar dolara, ilk 50’de 16.2 milyar dolara, ilk 100’de 20.6 milyar dolara ve ilk 200’de 24.2 milyar dolara kadar çıkmaktadır [Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2023].
İlk 1000 sıralamasının genelinde ise ilk 10 firmanın toplam ihracat hacmi 44 milyar dolar iken bu rakam ilk 20’de 57.2 milyar dolara, ilk 50’de 77.5 milyar dolar, ilk 100’de 93.7 milyar dolar ve ilk 200’de 112.7 milyar dolar ve ilk 1000’de bu rakam 161.8 milyar dolara kadar çıkmaktadır. İlk 1000 ihracatçı firma Türkiye’nin toplam ihracat hacminin %63.6’sını oluştururken, 149 yabancı firmanın toplam ihracatı %12.4’e denk gelmektedir. Makro ticari veriler bizlere Türkiye’nin ihracat performansının belirli ülkelerle ve önde gelen birkaç sektör üzerinden şekillendiğini ve ilk 20 ihracatçı firmanın neredeyse toplam ihracatın dörtte birini (%22.5) ve ilk 100 firmanın ise %36.9’luk payı ile üçte birden fazlasını oluşturduğunu göstermektedir [Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2023].
İhracatçı firmaların bölgesel dağılımına baktığımızda Marmara bölgesi açık ara önde gelmektedir. İlk 100 firmanın 64’ü Marmara bölgesinde yer alırken ilk 1000 ihracatçı firmanın 588’i yine faaliyetlerini Marmara bölgesinden sürdürmektedir. Onu sırasıyla Ege (140), İç Anadolu (85), Akdeniz (70), Güneydoğu Anadolu (70) ve Karadeniz (40) bölgeleri takip etmektedir. Yabancı firmalarda genel bu eğilime ayak uydurarak en çok Marmara bölgesinde yer alırken geri kalanı farklı oranlarda diğer bölgelerde kurulmuşlardır [Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2023].
Sektörleri genel olarak ele aldığımızda yabancı firmaların önde gelen alanlar dışında da faaliyet göstermektedirler ve hatta ihracatta sektör birincisi olmaktadırlar. Bunlara örnek verecek olursak, Ferrero Fındık İthalat ve İhracat ve Ticaret A.Ş. fındık ve mamullerinde, Daikin Isıtma ve Soğutma Sistemleri San. Tic. A.Ş. İklimlendirmede ve JTI Tütün Ürünleri Sanayi A.Ş. tütün sektöründe 2022’de sektör birincisi olmuştur [Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2023].
Türkiye’deki yabancı firmalar ve onların sektörel dağılımlarıyla ihracat performanslarını ele aldığımızda veriler bizlere yabancı firmaların pek çok sektörde çeşitli büyüklerde yer aldığını göstermektedir. Öte yandan Türkiye’deki gerek altyapı gerekse sunulan diğer imkanlardan da faydalanarak ihracatta en güçlü olduğu sektörlerde yoğunlaşmaktadırlar. Yapı itibariyle önde gelen firmalarının otomotiv sektöründeki küresel markaların Türkiye’deki temsilcilikleri olmaları da bu nedenle anlaşılabilir bir durumdur. Diğer sektörlerde ise benzer küresel veya bölgesel çaptaki firmaların Türkiye’deki temsilci firmaları listelemelerde ön sıralarda yer almaktadır. İlk 1000’deki yabancı firmaların bir diğer özelliği ise üretici ihracatçı firmalar olmaları aynı zamanda ilgili iş kollarında önemli ölçüde istihdama katkı sağladıklarını göstermektedir.
Özetle, Türkiye’deki yabancı firmalar ülkenin ihracat performansı içerisinde önemli bir yere sahiptir. Önde gelen ihracatçı firmaların profilleri de ülke ihracatında başı çeken otomotiv, hazır giyim, kimyevi maddeler ve mamulleri ile makine ve aksamlarında dünya çapında tanınan markaların Türkiye temsilciliklerden oluşmaktadır. Bu da Türkiye’nin küresel üretim zinciri içerisindeki güçlü olduğu sektörlerde stratejik önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Türkiye’nin güçlü olduğu sektörlerde ve pazarlardaki payından yararlanabilmek adına gerek küresel gerek bölgesel yabancı firmaların ülkede faaliyete geçerek hem kendi üretim zincirlerini geliştirerek yeni pazarlara daha rahat erişime kavuşmaktalar hem de Türkiye’nin ihracat performansına kendi katkılarını sunmaktadırlar.
Kaynakça:
Birleşmiş Milletler Ticaret Veri Tabanı (2023). Ticaret veri tabanı. Alınan yer: https://comtradeplus.un.org/. Erişim tarihi: 15.06.2023.
Dünya Bankası (2023). Gayrisafi yurtiçi hasıla. Alınan yer: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?most_recent_value_desc=true. Erişim tarihi: 19.06.2023.
Türkiye İhracatçılar Meclisi (2023). Türkiye’nin ilk 1000 ihracatçı araştırması. Alınan yer: https://tim.org.tr/tr/turkiyenin-ilk-1000-ihracatci-arastirmasi. Erişim tarihi: 19.06.2023.
Türkiye İhracatçılar Meclisi (2023). Yıllık ihracat raporu. Alınan yer: https://tim.org.tr/tr/yillik-ihracat-raporu. Erişim tarihi: 19.06.2023.
Türkiye İstatistik Kurumu (2023). Dış ticaret verileri. Alınan yer: https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=dis-ticaret-104&dil=1. Erişim tarihi: 15.06.2023.
Türkiye Ticaret Bakanlığı (2023). Dış ticaret verileri. Alınan yer: https://ticaret.gov.tr/istatistikler. Erişim tarihi: 15.06.2023.
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (2023). Kurulan/kapanan şirket istatistikleri. Alınan yer: https://tobb.org.tr/BilgiErisimMudurlugu/Sayfalar/KurulanKapananSirketistatistikleri.php. Erişim tarihi: 23.06.2023.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.