Қазіргі заманғы әлемде жаһандық энергетика секторы маңызды өзгеріс кезеңінен өтуде және көптеген елдер жаңа дамып келе жатқан бағыттарға және тұрақтылық саясаттарына бейімделу үшін өз энергетикалық стратегияларын қайта қарастыруда. Осы контексте, Түркия фоссиль отындарға тәуелділігін азайту және таза энергия шешімдерін қабылдау жолында энергия жеткізуде әртараптандырылған және жаңартылатын энергия портфеліне қарай динамикалық өту жасауда. Жаһандық деңгейде жүргізілген жаңартылатын энергия көздеріне көшу қозғалысында Түркия алдыңғы қатардағы елдердің бірі болып табылады. Бұл өту тек Түркияның жасыл энергияға бейімделу қабілетін және міндеттемесін көрсетумен ғана шектелмей, сондай-ақ технологиялық прогресске, қоршаған орта саясаттарына және климаттың өзгеруімен күреске оң үлес қосады.
Жаһандық деңгейде, энергетика саласында көмір әлі де басты энергия көзі ретінде басымдыққа ие болуымен қатар, жел, күн және гидроэлектр энергиясы сияқты жетекші жаңартылатын энергия көздері қарқынды даму үстінде. Бұл өзгеріс жаңартылатын технологиялардың құнының төмендеуі, экологиялық сана-сезімнің артуы және көміртекті нейтралдандыруға бағытталған халықаралық саясаттағы оң өзгерістерден қуаттануда (Өнал, 2020). Екінші жағынан, халықаралық аренада орын алған Ресей мен Украина арасындағы соғыс салдары Америка Құрама Штаттары мен көптеген Еуропа елдер бастаған Батыс елдері мен Ресей арасындағы өзара эмбарго әлемдік энергия нарықтарына теріс әсер етуде. Еуропадағы көптеген елдердің негізгі энергия жеткізушісі болып келген Ресеймен қарама-қарсы келуі Мәскеуді энергетика картасын ойнауға, ал Еуропадағы елдерді Ресейге тәуелділігін азайту жолында жаңартылатын энергия инфрақұрылымдарын нығайтуға итермелейді. Бұл ахуал өз кезегінде жылдам дамып келе жатқан жаңартылатын энергия секторының жаһандық деңгейдегі қарқынына қарқын қосатын оң орта қалыптастыруда.
Аталған күрделі тенденция шеңберінде Түркияда да әлемдік үрдістерден кенде қалмай, әсіресе соңғы 10 жылда елдегі жаңартылатын энергия секторының инфрақұрылымының дамуына ерекше назар аударылғанын байқаймыз. Тұрақты және ұдайы дамып келе жатқан жаңартылатын энергия секторы елдің энергетикалық қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында аса ірі рөл ойнай бастағанын да атап өтуіміз керек.
Түркияның жалпы энергия қажеттіліктері тұрғысынан сектордағы қазіргі үрдістерге және әр түрлі энергия түрлерінің үлестеріне қарап, саланың соңғы жылдары елеулі трансформация үдерісінен өтіп жатқанын байқаймыз. 2022 жылы, мұнай елдің жалпы энергия жеткізу құрылымында 28.8% үлесімен ең үлкен үлеске ие болған. Бұл жағдай, энергия тұтынуда фоссиль отындардың әлі де маңызды орынға ие екенін көрсетеді. Энергетика көздерін тұтынуда табиғи газдың үлес мөлшері 27.4%, көмірдің үлес мөлшері 25.1%, ал жаңартылатын энергияның үлесі 11.6%-ды құрайды (Халықаралық энергетика агенттігі, 2024). Бұл көрсеткіштер, Түркияның энергия портфеліндегі әртараптандырудың артқанын, бірақ фоссиль отындардың әлі де басым болатынын көрсетеді.
Елдің өнеркәсіп, тұрғын үй, көлік, сауда және қоғамдық қызметтер сияқты әр түрлі салаларда түрлі энергия көздеріне сұранысы бар. Бұл фоссиль отындардың пайдаланылуын және жылу мен электр өндірісін маңызды етеді. Бұл тұрғыда аса мән берілетін мәселелердің бірі – электр өндірісі мен тұтынуы. Түркия 2021 жылы 334.723 гигаватт сағат (GWh) электр өндірісімен Еуропада үшінші, әлемде алыпқашы 14 орында тұр. Салалық өндірістегі әр түрлі энергия көздерінің үлестерін зерттей отырып, соңғы жарияланған 2022 жылдың қорытындысына сүйенсек, жаңартылатын энергияның үлесінің 41.9% бағамына дейін артқанын, көмір үлесінің 34.7%, табиғи газ үлесінің 22.9% құрағанын аңғарамыз. Жаңартылатын энергия үлесі ішінде гидроэлектр, жел, күн сияқты әр түрлі жаңартылатын энергия көздері орын алады. Бұл көрсеткіштер бізге Түркияда электр өндірісінде жаңартылатын энергия көздерінің маңызды рөл атқаратынын көрсетеді (Халықаралық энергетика агенттігі, 2024).
Жаңартылатын энергия көздерінің даму үдерісіне назар аударар болсақ, 2000 жылдардың басынан бастап жүзеге асқан түрлі бастамалардың, әсіресе электр өндірісі саласының дамуына айтарлықтай оң әсер еткенін байқаймыз. Үдерісті нақты сандармен айтар болсақ, 2001-2022 жылдар аралығындағы кезеңде, оның ішінде 2010 жылы (%26) және 2015 жылы (%32) айтарлықтай оң серпіліс тіркеліп, гидроэлектр энергиясы Түркиядағы жаңартылатын энергия көздері арасындағы ең үлкен үлесті бағындырған (Халықаралық энергетика агенттігі, 2024). Аталған кезеңдегі гидроэлектр, жел, күн және геотермал сияқты әр түрлі жаңартылатын энергия салаларының қарқынды дамуы мен өндіріс қуатының артуы – Түркияның энергия портфелінде түбегейлі оң өзгерістердің жүзеге асқандығын көрсетеді. 2022 жылдың көрсеткіштері бойынша, жетекші жаңартылатын энергия көздерінің электр өндірісіне үлестері гидроэлектр де %52, желде %27.3, фотовольтаикалық (ФВ) күн энергиясында %11.9 және геотермалда %8.5 құрайды. Бұл бөлініс Түркияның географиялық және климаттық алуандылығының әр түрлі жаңартылатын энергия көздерін қолдауға жарамды әлеуетке ие екенін айғақтайды (Халықаралық энергетика агенттігі, 2024).
Гидроэлектр станцияларының құрылысы басқа жаңартылатын энергия көздеріне қарағанда әлдеқайда ертерек басталғандықтан және кең ауқымды инфрақұрылым мен пайдалану аймағын қамтуына байланысты һәм әлемдік тәжірибеге сай, аталмыш сала Түркияда да жаңартылатын энергия түрлері арасында көшбасшылық санатқа ие. Түркияда 2000 жылы 30.879 гигаватт сағат (GWh) болған гидроэлектр қуаты, 2004 жылы 46.084 GWh-ға, 2013 жылы 59.420 GWh-ға, 2016 жылы 67.231 GWh-ға және 2019 жылы 88.823 GWh-ға жетіп, шарықтау шегіне ұласқан болатын. Алай да, COVID-19 пандемиясы және басқа да әртүрлі себептердің салдарынан 2021 жылы 55.927 GWh-ға төмендеген. Ал, 2022 жылы 67.195 GWh-ға көтеріле отырып, қалпына қайта келу үдерісін өткерген (Халықаралық энергетика агенттігі, 2024).
Жел энергиясын өндіру саласы, әсіресе 2010 жылдардың басынан бастап қарқынды дами бастаған. Атап айтқанда, 2000 жылы тек 33 GWh болған жел энергиясы өндірісі, 2007 жылы 355 GWh, 2010 жылы 2.916 GWh, 2015 жылы 11.652 GWh және 2022 жылы 35.138 GWh-ға жетіп, 15 жыл ішінде электр өндіріс қуатын шамамен 1.000 есе арттыра отырып, жаңартылатын энергия өндірісінде өзіндік маңызды орынға көтерілді (Халықаралық Энергетика Агенттігі, 2024).
Күн энергиясының жаһандық деңгейде қаншалықты танымалдығы жылдам артып, кеңінен таралуына қарамастан, бұл үрдіс Түркияда тек 2015 жылдан кейін ғана қарқын ала бастаған. Бұл тұрғыда 2016 жылдан бастап байқалған айтарлықтай даму, тек 6 жыл ішінде күн энергиясынан өндірілген электр көлемі 1.043 GWh-тан 15.226 GWh-ға дейін көтерілген. Осылайша, қарқынды даму кезеңіндегі күн энергиясын өндіру саласы өндірістік ауқымы тұрғысынан небәрі 4 жылдың ішінде геотермал саласын басып озған (Халықаралық Энергетика Агенттігі, 2024).
Геотермал энергия саласы, 2000 жылдан 2022 жылға дейінгі уақыт аралығында тұрақты өсім көрсеткенімен, электр өндіруде жел және күн энергиясындағы қарқынға жете алмаған. 2000 жылы 76 GWh болған геотермал энергиясы 2012 жылы 899 GWh-ға жеткеннен кейін, 2013-2019 жылдар аралығында 1.364 GWh-тан 8.952 GWh-ға дейін маңызды өсім жасағанымен, жел және күн энергиясының деңгейіне ілесе алмай, 2020-2022 жылдар аралығында 10.028 GWh – 10.919 GWh мөлшердегі көрсеткіште тұрақтаған (Халықаралық Энергетика Агенттігі, 2024).
Бұл көрсеткіштер, гидроэлектр саласының сыртында, Түркияның жаңартылатын энергия көздерінен электр қуатын өндіру салаларындағы қарқынды жетістіктерінің бірер нақты айғағы болып саналады. Электр өндіруде мұнай, көмір және табиғи газ сияқты дәстүрлі энергия көздеріне тәуелділікті азайту және жоғарғы сұранысқа ие электр энергиясын тұтынуды қамтамасыз етуде жаңартылатын энергия көздері аса маңызды рөл атқарады.
Соңғы деректер бойынша Түркияда электр қуатын тұтыну адам басына шаққанда 2000-2022 жылдар аралығында 116%-дық өсім көрсетіп, 3.51 MWh-ға жеткен. Бұл көрсеткіш әлем бойынша орташа мөлшер болып саналатын 3.35 MWh-тен жоғары. Сұраныс тұрғысынан мәні қарқынды артып келе жатқан электр тұтынуды қамтамасыз ету мәселесінде барлық елдер экологиялық әдістерді дамыта отырып, өздеріне жүктелген міндеттерді толыққанды орындауы тиіс. Бұл тұрғыдан Түркияның позициясын қарастырғанда, электр тұтынуы әлемдік орташа деңгейден жоғары болғанымен, Еуропа бойынша 38-орынды, ал әлем елдері бойынша 63-орынды иемденетінін айтып өтуіміз керек. Эмиссия мөлшері тұрғысынан Түркия әлемдік эмиссиядағы 1.19 %-дық үлесімен ең төменгі көрсеткішке ие, сонымен қатар көптеген дамыған және дамушы елдерге қарағанда көміртек шығарындылары аз ел болып саналады (Халықаралық энергетика агенттігі, 2024). Жаңартылатын энергия көздерінен өндірілген электр көлемінің бұдан кейінгі кезеңдерде одан әрі арта түсуі, энергетикалық қауіпсіздікте, халықаралық қатынастарда және климаттың өзгеруі сияқты мәселелерде Түркия үшін қолайлы жағдай қалыптасуына септігін тигізеді.
Түркияның жаңартылатын энергия көздерінің қуатын айғақтайтын 709 гидроэлектр станциялары өндірісте белсенді қызмет атқаруда. 2022 жылдың қараша айында Түркияның алғашқы, ал әлемнің бесінші ең ірі су қоймасы болып саналатын Юсуфели жобасы Түркияның гидроэектр саласындағы қауқарын қуаттай түсуде (Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі, 2023). Ал жел энергиясы саласының потенциалын бағаларда, жел турбиналарының белсенді жұмыс жасауы үшін шамамен 1 секундта 5 метр жылдамдықта соғатын жел қажет екенін атып өтуіміз қажет (Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі, 2023). Түркияның жел картасының көрсеткіштері жел жылдамдығының 3.5 m/s – 5 m/s мөлшерде болатын көптеген аймақтардың бар екендігін көрсетуде. Мысалы, Тракья, Мармара және Еге аймақтарында жел жылдамдығы шамамен 5.5 m/s – 7 m/s аралығын көрсетсе, оңтүстіктегі таулы аймақтарда бұл көрсеткіш 7 m/s – 9 m/s шамасына дейін жетеді және өте манызды аймақ болып саналады. Бұл көрсеткіштер Түркияның жел энергетикасы саласы тұрғысынан зор потенциалға ие екенін айғақтайды. Әсіресе, жел жылдамдығының 5 m/s пен одан жоғары аймақтарда бой көтеретін турбиналары энергия қуатының мүмкіндіктерін артығымен орындауын қамтамасыз етеді. Күн энергиясының потенциалы тұрғысынан Түркия орташа есеппен жылдық 2.741 күн түсу сағатына ие және 1.527 kWh/m2 мөлшерде күн қуатын алады (Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі, 2023). Бұл көрсеткіштер, Түркияға күн сәулелерінің мол түсетіндігін және күн энергиясын өндіру саласы тұрғысынан өте бай мүмкіндікке ие екенін көрсетеді. Сонымен қатар, климаттық тұрғыдан аймақтардың өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары да бар. Күн энергиясы тұрғысынан оңтүстік аймақтар солтүстікке қарағанда айтарлықтай молырақ күн сәулесін алады және күн панелдері үшін таптырмас аймақтарға өте бай. Бұл мәліметтер, жаңартылатын энергия ресурстары тұрғысынан оңтүстік пен шығыс аймақтардың зор табыс беретінін және өндіріс қуатын арттыруда елеулі рөл атқаратынын көрсетеді.
Түркияның энергия саясаты шеңберінде кейінгі жылдары өзіндік елеулі орнын қалыптастырып нақтылай түскен жаңартылатын энергия, энергия жеткізу қауіпсіздігін қамтамасыз ету, экологиялық тұрақтылықты арттыру және экономикалық дамуды қолдау мақсаттарына қол жеткізуде қазірдің өзінде елдің дауына маңызды үлес қосуда. Бұл саясаттар ішкі және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды арттыра отырып, сыртқы тәуелділікті азайтуды, салалық тиімділікті жақсартуды және энергия тасымалын әртараптандыруды көздейді. (Кавжиоғлу, 2019; Өрнек және Кабак, 2023). Түркия, географиялық орналасуы тұрғысынан бай жаңартылатын энергия көздеріне ие және бұл әлеуетті, әсіресе күн және жел энергиясы салаларында пайдалануға бағытталған нақты қадамдарды жүзеге асыруда.
Түркияның энергетикалық саясаттары аясындағы электр қуатын өндіруге қатысты болашақ болжамдарға қарасақ, жаңартылатын энергия көздерінен алынатын электр қуатының үлесін 2035 жылы 41,9%-дан 54,7%-ға арттыру үлкен, бірақ қол жеткізуге болатын мақсат екені анық (Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі, 2023). Бұл мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігін алдыңғы жоспардағы межелерді орындау жылдамдығына сүйене отырып бағамдауға болады. Түркия осы мақсатта 2019-2023 жылдарды қамтитын 11-ші Даму Жоспары аясында жаңартылатын энергияның 2023 жылға бекіткен межесін %38.9 мөлшерінде бекіткен болатын. Қазіргі уақытта бұл көрсеткіштің межеден аса орындалғанын, сондай-ақ 2021-2035 жылдары іске қосылатын жаңа энергия қуаттары арасында жаңартылатын энергия көздерінен алынатын үлестің %74.3 ретінде қарастырылғанын және де жаһандық үрдістерді назарға ала отырып, 2035 жылға дейін %54.7-дық межеге оңай қол жеткізе алатындығына сенімділікпен болжай аламыз (Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі, 2023).
Қорытындылай келе, жаңартылатын энергия инфрақұрылымы дүние жүзі бойынша қарқынды түрде дамып, оның ішінде күн энергиясы мен жел энергиясы осы топтың ішіндегі ең жылдам өсіп келе жатқан негізгі екі сала ретінде бағалануда. Түркия географиялық орналасуы тұрғысынан жаңартылатын энергия бойынша үлкен әлеуетке ие. Елдің өзіндік және ұлттық мүмкіндіктері шеңберінде өркендеп келе жатқан жаңартылатын энергия инфрақұрылымы мемлекеттік даму жоспарларымен қуаттана отырып, өсу жылдамдығына қарқын қосуда. Әсіресе, электр қуатын тұтыну – үздіксіз даму үдерісіндегі экономикалық шарттар мен тұрмыстың ажырамас бір бөлігі болғандықтан шығындары азайып келе жатқан жаңартылатын энергия көздері, таза энергия импорттаушысы болып табылатын Түркияның энергия жеткізу қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, экономикалық дамуы мен тәуелсіз энергетика және сыртқы саясаты тұрғысынан аса маңызды орынға ие. Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың жалғасуы және әлемдік үрдістерді басып озу арқылы, Түркия болашақта таза энергия импорттаушысы қалпынан энергия экспорттаушы күйіне өту мүмкіндігі бар. Сондықтан, Түркияның қазіргі жүргізіп отырған энергия саясатында тұрақтылық өте маңызды рөл атқарады.
Дереккөз:
Кавжыоғлы, Шахап (2019). Жаңартылатын энергия және Түркия. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/en/pub/marufacd/issue/48758/623399. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Өнал, Мүдрике (2020). Тұрақты дамудағы жаңартылатын энергияның маңыздылығы: Түркия бойынша бағалау. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/en/pub/tbj/issue/55476/747304. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Өрнек, Ибрахим және Кабак, Сечкин (2023). Жаңартылатын энергияны тұтыну мен экономикалық өсу арасындағы байланыс: Түркияға шолу. Сілтеме: https://dergipark.org.tr/en/pub/artuklu/issue/81135/1389880. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі (2022). Түркияның ұлттық энергетикалық жоспары. Сілтеме: https://enerji.gov.tr/Media/Dizin/EIGM/tr/Raporlar/TUEP/T%C3%BCrkiye_Ulusal_Enerji_Plan%C4%B1.pdf. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі (2023). Гидроэнергетика ақпарат орталығы. Сілтеме: https://enerji.gov.tr/bilgi-merkezi-enerji-hidrolik. Қаралған уақыты: 16.02.2024.
Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі (2023). Жел ақпарат орталығы. Сілтеме: https://enerji.gov.tr/bilgi-merkezi-enerji-ruzgar. Қаралған уақыты: 16.02.2024.
Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі (2023). Күн ақпарат орталығы. Сілтеме: https://enerji.gov.tr/bilgi-merkezi-enerji-gunes. Қаралған уақыты: 16.02.2024.
Түркия Республикасы Энергетика және табиғи ресурстар министрлігі (2023). Геотермалдық ақпарат орталығы. Сілтеме: https://enerji.gov.tr/bilgi-merkezi-enerji-jeotermal. Қаралған уақыты: 16.02.2024.
Халықаралық энергетикалық агенттік (2024). Түркияны энергиямен қамтамасыз ету. Сілтеме: https://www.iea.org/countries/turkiye/energy-mix. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Халықаралық энергетикалық агенттік (2024). Түркияда электр энергиясын өндіруде қолданылатын энергия көздері. Сілтеме: https://www.iea.org/countries/turkiye/electricity. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Халықаралық энергетикалық агенттік (2024). Энергия тұтыну мен электр энергиясын өндірудегі жаңартылатын энергия түрлерінің үлесі. Сілтеме: https://www.iea.org/countries/turkiye/renewables. Қаралған уақыты: 15.02.2024.
Бұл блогта жарияланған пікірлер автордың жеке көзқарастары болып табылады, институттың көзқарасын білдірмейді.