Azerbaycan, 27 Eylül 2020’de Dağlık Karabağ bölgesinde meydana gelen ikinci Karabağ Savaşı’nı 44 gün içinde kazanmıştır. Ancak Güney Kafkasya’daki durumu tamamen çözmek için özel bir anlaşmaya ihtiyaç vardır. Bu amaçla, Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin’in barış girişimi üzerine 10 Kasım 2020’de Moskova’da Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Cumhuriyeti Başbakanı Nikol Paşinyan arasında Dağlık Karabağ bölgesindeki savaş ve askeri çatışmaları sona erdiren ateşkes anlaşması imzalanmıştır. Üç liderin imzaladığı anlaşmaya göre Ermenistan Cumhuriyeti, Kelbecer Bölgesi’ni 15 Kasım 2020’ ye kadar, Ağdam Bölgesi’ni 20 Kasım 2020’ye kadar, ve Laçin Bölgesi’ni 1 Aralık 2020’ye kadar Azerbaycan Cumhuriyeti’ne iade edecektir. Ayrıca, önümüzdeki üç yıl içinde Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasında bağlantıyı sağlayacak Laçin Koridoru (5 km genişliğinde) boyunca yeni bir ulaşım yolu inşaa etme planları da anlaşma içerisinde bulunmaktadır. Anlaşmada bölgedeki iki ülke vatandaşlarının araçlarının ve mallarının serbest dolaşımının güvenliğini garanti eden madde de bulunmaktadır. Anlaşmanın son maddesi, Azerbaycan’ın batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti (NÖC) arasında yeni bir ulaşım bağlantısının inşa edileceğini belirtmiştir (Azerbaycan Cumhurbaşkanı resmi sitesi, 2020).
1920 yılında Sovyet Hükümeti’nin kurulmasıyla Türkiye’nin Azerbaycan ve Nahçıvan ile kara bağları kesilmiştir. Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında Sovyet döneminde kurulan ulaşım yolları, 1990’ların başındaki Karabağ savaşından bu yana yaklaşık 30 yıldır kullanılmamıştır. Azerbaycan ile Nahçıvan arasında bir ulaşım ve demiryolu koridoru olan Zengezur Koridoru, bölgede güvenlik ve iş birliğinin önünü açmakta ve bölgedeki alt yapıyı yeniden canlandırmaktadır. Zengezur Koridoru, Ermenistan toprakları üzerinden geçmesine rağmen, anlaşma temelinde, Azerbaycan yönetimi Nahçıvan arasındaki ulaşım ve demiryolu bağlantılarını yeniden kurmayı kararlılıkla üstlenmiştir. Bu koridor açıldığında Anadolu ve Nahçıvan, Azerbaycan ve Hazar Denizi üzerinden Orta Asya’ya bağlanacaktır. Günümüzde, Azerbaycan’dan Nahçıvan’a İran üzerinden yalnızca karayolu ve hava yolu ulaşımı bulunmaktadır (Trtavaz.com.tr, 2020). Koridorun açılması mesafeyi azaltacak ve gümrük işlemleri için uygun koşullar yaratacaktır. Koridor, bölge ülkeleri arasındaki iletişimi olumlu yönde etkileyecek ve Türkiye ile Azerbaycan arasındaki kara yolu mesafesini 400 kilometreye kadar azaltacaktır.
Genel olarak Zengezur Koridoru’nun modernizasyonu, Kars-Gümrü demiryolu aracılığı ile gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Bu projeye göre, Kars-Gümrü-Nahçıvan-Megri-Bakü demiryolu hattı inşaatının toplam maliyeti 434 milyon ABD dolardır. Bu projenin gerçekleşmesi durumunda güzergah üzerinde kargo taşıma kapasitesi 13 yıl içerisinde 10 milyon tona ulaşabilir. Bölgedeki ülkeler arası ilişkilerin iyileşmesi durumunda Ermenistan’ın Türkiye ile gerçekleştirdiği ticaret hacmi toplam ticaretinin içerisinde %3’ten %13’e çıkarabilir. Aynı zamanda, Azerbaycan’ın ihracatının 1.2 milyar manata (705 milyon dolara), ulaşma potansiyeli bulunmaktadır. Önde gelen sektörler içerisinde ise imalat endüstrisinde gayri safi yurtiçi hasılanın (GSYİH) %3’üne denk bir artış ihtimali bulunurken bunu sırasıyla %2.7 ile maden endüstrisi ve %2’le hammadde sektörü gelmektedir. Genel olarak, Karabağ bölgesinin bağımsızlığı, orta vadede Azerbaycan ekonomisinin gelişmesine yeni bir ivme kazandırarak tarım sektörünü %10.4’e, turizm sektörünü %5.5’e, madencilik endüstrisini %5.3’e, ulaşım hizmetlerini %4.9’a, işleme sanayisini %4.3’e ve diğer hizmetlerin %1.4 oranında artış göstermesine imkan sağlama potansiyeli bulunmaktadır. Bu nedenle, birincil olmayan sektörlerden elde edilen gelir GSYİH’sine %5.1 civarında gelir elde edebilme imkanına sahip olabilir (Trend.Az, 2021).
Zengezur Koridoru Azerbaycan’ın yanı sıra Çin ve Orta Asya’yı, hatta Ermenistan ve Avrupa’yı birbirine daha rahat bağlama potansiyeline sahip sosyal, ekonomik, jeopolitik ve jeostratejik açıdan önemli bir proje olarak nitelendirilmektedir. Bölgedeki askeri ve siyasi çatışmaların azalması, ülkeler arasındaki ticaretin artmasına neden olacaktır. Bunun yanında Rusya, Azerbaycan, Türkiye, Ermenistan ve İran arasındaki demiryolu hattının genişletilmesinin yanı sıra Kafkasya bölgesindeki ticaret hacmini yükseltecek birçok ticaret yollarının açılmasını hızlandıracaktır. Azerbaycan’ın bir Avrasya ulaşım merkezine dönüşmesiyle birlikte, Kafkasya bölgesindeki karayolları ve demiryolları, bölgenin transit güvenliğini artırarak yeni rekabet ve yeni fırsatlar yaratacaktır. Elbette bu bağlamda uluslararası Doğu-Batı ve Kuzey-Güney ulaşım koridorlarının yapımı ve güzergahları ile Hazar Denizi’nden Avrupa’ya uzanan petrol ve gaz boru hattı sisteminin yapımı da yeni gelişmeleri beraberinde getirecektir. Azerbaycan’ın Doğu-Batı ve Kuzey-Güney ulaşım koridorlarının önemi daha da artacaktır. Tarihi İpek Yolu üzerinde yer alan Azerbaycan, Avrupa ve Asya arasında bir lojistik merkezi olarak çok kapsamlı işleri üstlenmektedir. Doğu-Batı Koridoru, Çin’in Orta Asya ve Azerbaycan üzerinden Avrupa’ya engelsiz erişimi sağlaması ile neticede ülkeler arasındaki ticaret oranı yükselecektir. Örneğin, 2019 yılında Çin ile Avrupa Birliği (AB) arasındaki ticaret 720.8 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Çin ve AB arasındaki yeni yatırım anlaşmaları, Orta Koridor üzerinden gerçekleştirilen ticarete şimdiden olumlu eğilimler göstermektedir (Diplomat.com, 2021). Örneğin, Çin’in 2018’de Azerbaycan ile ticaret hacmi 898.2 milyon ABD doları tutarına denk gelirken, 2019 yılında bu rakam 1.4 milyar doları geçmiştir (comtrade.un.org, 2021). Türkiye ve Çin arasındaki ticaret hacmi 2019 yılında 21.8 milyar ABD doları bulmuş, 2020’de ise pandemi dönemine rağmen ticaret cirosu 24 milyar dolara ulaşmış ve 2021 yılının ilk üç ayındaki rakam geçen yılın aynı dönemine göre %44 oranında artış göstererek 8 milyar dolara çıkmıştır. 2021 yılının ilk çeyreğinde Bakü-Tiflis-Kars ve Merkez Koridoru’ndaki yük trafiği 2019 yılının ilk üç ayına göre %104 oranında artış göstererek 396.778 tona ulaşması, Orta Koridoru’na olan talep ve kapasitenin her yıl arttığını göstermektedir. Savaşın sona ermesinin ardından Güney Kafkasya’da Azerbaycan ve Türkiye ile bölgedeki komşu ülkeler arasında ortak iş birliğinin oluşturulması maksadıyla “3+3” modeli (Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan + Türkiye, İran, Rusya) gündem meselesi ele alınmıştır. Tarihi İpek Yolu güzergahındaki Doğu-Batı Koridoru, Demir İpek Yolu, Avrupa-Kafkas Ulaşım Koridoru (TRACECA) boyunca uzanan projeler bölgedeki projelerin gerçekleştirilmesi için çok önemlidir. Zengezur Koridoru, Çin-Avrupa Merkez Koridoru boyunca Güney Kafkasya ve Orta Asya ekonomisine olumlu etki yapacaktır (Anadolu Ajansı, 2021).
Doğu-Batı ulaşım koridorunun bu doğrultuda inşası sonucu karayolları ve demiryolları hattının yapımı Nahçıvan’ın gelişmesi için fırsatlar yaratacaktır. Güney Kafkasya ulaşımının öneminin artmasıyla birlikte, Avrupa ve Asya’yı birbirine bağlama imkanları gelişecektir. Çin’in gelecekte Bakü-Tiflis-Kars (BTK) demiryolu hattında meydana gelebilecek trafik problemlerini önceden çözerek, Avrupa’ya en kısa yoldan mal teslim etme imkanı artacaktır. 4.256 kilometrelik demiryolu ve 508 kilometrelik deniz yolunu kapsayan koridor, Çin-Kazakistan sınırından Azerbaycan’a (Hazar Denizi üzerinden) ve Gürcistan’dan Türkiye’ye uzanmaktadır. Bakü-Tiflis-Kars (826 km), Edirne-Kars (1.388 km) demiryolu hattı projesi, Orta Koridor içinde stratejik öneme sahiptir. Çin için, mallarının Avrupa’ya ulaşımında, Rusya üzerinden geçen Kuzey Koridoru’na göre Orta Koridor üzerinden gerçekleşmesi daha kolay ve verimli olacaktır. Çin’den gelen mallar Trans-Sibirya yolu ile Avrupa’ya 20 günde, Orta Koridoru üzerinden 12 günde teslim edilmektedir. Çin’den Avrupa’ya deniz yoluyla mal gönderme süresi 36 gün sürmektedir (Politicon.co. 2020).
Azerbaycan Hükümeti’ne bağlı Ekonomik Reformlar ve İletişim Merkezi araştırmalarına göre, ulaşımın canlanmasıyla ihracat oranının 710 milyon ABD dolarına çıkacağı tahmin edilmektedir. Koridorun açılması ayrıca hükmete, Bakü-Nahçıvan uçuşlarını sübvanse etmek için her yıl harcadığı 10 milyon dolardan da tasarruf etmesine imkan sağlayacaktır. Zengezur Koridoru sayesinde Azerbaycan’ın İran üzerinden Nahçıvan’a gaz geçişi için transfer ücreti yerine ödedigi %15 gibi maliyetler aşamalı olarak ortadan kalkacak. (Iz.ru, 2021). Rusya ve İran arasında demiryolu hattı için yeni fırsatlar açılacak ve gelecekte Ermenistan da bu koridorun sağlayacağı imkanlardan yararlanacaktır. Zengezur Koridoru hakkında Ermenistan’ın mevcut itirazlarının bir kısmının zamanla azalması ve üçlü anlaşma çerçevesinde kendi çıkarları açısından da değerlendirildiğinde koridorun çalışmalarına engel çıkarmayacağı öngörülmektedir (Ankara Kriz ve Politika Araştırma Merkezi, 2021). Ayrıca, bölgenin güvenliğini sağlamak için Rusya’nın 1.960 asker, 90 zırhlı personel taşıyıcı ve 380 adey araç ve özel teçhizatın yerleştirilmesi, koridorun güvenliğini ve aynı zamanda sorunsuz çalışmasını sağlayacaktır (Rusya Cumhurbaşkanı resmi sitesi, 2020).
Sonuç olarak Zengezur Koridoru, Asya ile Avrupa’yı Azerbaycan üzerinden birbirine bağlayan birçok transit ulaşım projesi için yeni bir fırsat niteliğindedir. Azerbaycan’ın Avrasya’nın ulaşım ve lojistik merkezi olarak konumunu güçlendirecektir. Demiryolları ve karayollarının yapımıyla Zengezur Koridoru, başta küçük ve orta ölçekli işletmeler olmak üzere bölgede yatırım ortamının oluşmasını ve böylelikle ülke ekonomisinin gelişimine katkı sağlaması beklenmektedir. Öte yandan bu ekonomik katkı ile ulaşım altyapısı avantajının sadece Nahçıvan ve Azerbaycan ile sınırlı kalmayarak bölgesel boyutlarda önemli olumlu sonuçlar sunabilmesi de bu projenin ana avantajı olacaktır. Bu yönüyle Zengezur Koridoru, Ermenistan’ı da kapsayarak bölge ülkelerinin ekonomik yönden kalkınmalarına katkı sağlama potansiyeli olan barışçıl bir proje olarak değerlendirilmelidir. Öte yandan bu sürece bölge ülkelerine ek olarak çeşitli uluslararası kuruluşlar ile bölge ülkelerinin yakın ilişkisi bulunan bölgenin önde gelen ülkelerinin de katkı vermesi gerekmektedir. Böylece bölgedeki ülkeler arasındaki gerginliklerin azalarak yerini gücünü gelişen ekonomik ilişkilerden alan iş birliği ortamının alması pek muhtemeldir. Ayrıca bölge ülkelerinde başta altyapı projelerinin geliştirilmesi ve yeni yatırım imkanlarına önemli fırsatlar sunması beklenmektedir.
Kaynakça
Anadolu Ajansı (2021). Zengezur Koridoru, Pekin-Londra hattı ve Türkiye’nin önemini artıracak. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/zengezur-koridoru-pekin-londra-hatti-ve-turkiye-nin-artan-onemi/2254505. Erişim tarihi:26.09.2021.
Ankara Kriz ve Politika Araştırma Merkezi (2021). Zengezur Koridoru’nun stratejik önemi. Alınan yer: https://www.ankasam.org/%D1%81%. Erişim tarihi: 29.09.2021.
Azerbaycan Cumhurbaşkanı resmi sitesi (2020). Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya liderlerinden Açıklama. Alınan yer: https://president.az/articles/45923. Erişim tarihi: 28.09.2021.
BM Comtrade veritabanı (2021). Veritabanı. Alınan yer: Https://comtrade.un.org/data/ Erişim tarihi: 28.09.2021.
Diplomat.com (2021). Çin-AB yatırım anlaşmasının stratejik sonuçları. Alınan yer: https://thediplomat.com/2021/01/the-strategic-implications-of-the-china-eu-investment-deal/. Erişim tarihi: 26.09.2021.
Iz.ru (2021). Koridora çıktık. Alınan yer: https://iz.ru/1163024/igor-karmazin/vyshli-v-koridor-azerbaidzhan-gotovitsia-prolozhit-dorogu-cherez-armeniiu. Erişim tarihi:28.09.2021.
Politicon.co (2020) Azerbaycan ve “Bir Kuşak-Bir Yol” girişimi: Bölgesel bir ulaşım merkezi olma yolunda. Alınan yer: https://politicon.co/en/analytics/33/azerbaijan-and-belt-and-road-initiative-on-the-way-of-becoming-a-regional-transport-center. Erişim tarihi: 27.09.2021.
Rusya Cumhurbaşkanı resmi sitesi (2020). Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya liderlerinden Açıklama. Alınan yer: http://kremlin.ru/catalog/countries/AZ/events/64384. Erişim tarihi: 26.09.2021.
Report.az (2021). Koridorun ışıkları görünmeye başladı. Alınan yer: https://report.az/ru/analitika/svet-v-konce-koridora-marshrut-cherez-zengezur-stanet-impulsom-razvitiya-ekonomiki-regiona/. Erişim tarihi: 29.09.2021.
Trtavaz.com.tr (2020). Kars-Iğdır-Nahçıvan hattı Türk Dünyasını buluşturacak. Alınan yer: https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kars-igdir-nahcivan-hatti-turk-dunyasini-bulusturacak/5fafc55a01a30a37d42655d0. Erişim tarihi: 29.09.2021.
Trend.Az (2021). Azerbaycan yeni bir ekonomik mimari oluşturuyor. Alınan yer: https://www.trend.az/business/economy/3363202.html. Erişim tarihi:30.09.2021.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.