Orta Çağda Kazak topraklarında şehir kültürü; iç kale, şehir ve kale olmak üzere üçe bölünmekteydi. Şehirler için bu üç bölümün de önemli görevleri bulunmakta ve bu bölümler kendi aralarında sıkı ilişkilere sahipti. Buna rağmen bu bölümler, sosyal ve kültürel açıdan birbirlerinden ayrışmaktaydı. Bu kapsamda Orta Çağ şehirlerinden birisi olan Türkistan’ın şehir yapısında da bu nevi özellikler bulunduğu söylenebilir. Günümüz Türkistan eyaletinin kültürel ve sosyal yapısı incelendiğinde, yerleşim alanının genişlemesi, nüfusunun artması ve elde ettiği eyalet merkezi statüsü ile de siyasi öneminin artmış olması göze çarpmaktadır.
19 Haziran 2019’da Türkistan’ın eyalet merkezi olması ile birlikte ülkenin güneyinde büyük bir siyasi ve ekonomik merkez oluşturulmasına yönelik çalışmalar başlatılmıştır. Bilindiği üzere Türkistan, halihazırda Türk Dünyası’nın ruhani başkenti olarak kabul edilmektedir. Devam eden çalışmalarla siyasi ve ekonomik öneminin daha artacağı tahmin edilebilir. Böylece eyalet merkezinin sosyo-ekonomik ve kültürel altyapısının iyileştirilmesi, yürütülen çalışmalar arasında öncelikli bir yer tutmaktadır. Şehirdeki yenilikler ve değişimler, eyalet merkezini eski şehir ve yeni bölgeler olmak üzere iki kısımda incelememiz gerektiğini göstermektedir. Eski şehir bölgesinde tarihi binalar ve kültürel eserler bulunmakta olup yeni bölgelerde ise çok katlı binalar, sanayi bölgeleri ve sosyal tesisler yer almaktadır. (Türkistan.gov.kz, 2019).
Yukarıda bahsi geçen bölgelerden, eski şehir hakkında bilgi verecek olursak bunun içine Çiçek, Zafer, Türk ve Sembol isimli parkların yanı sıra çeşitli sokaklar, şehir kültür evi, turistik tesisler, bölgesel tiyatro, kütüphaneler, müzeler ve Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi’nin kültür merkezi gibi merkezi kültürel dinlenme alanlarının girdiği görülebilir. Bunlara ek olarak, hizmet sektörü açısından önemli sayılan yerler arasında düğün sarayı, gençlik merkezi, büyük alışveriş merkezleri, restoranlar, kafeler ve halka hizmet veren diğer merkezler gösterilebilir. Bu tesislerin şehrin kültürel ve sosyal hayatı üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktadır. Örneğin, Esim Han Meydanı ve Çiçek Parkı, şehir sakinlerinin boş zamanlarını geçirmeleri için en uygun yerler arasında gösterilmektedir. Bu alanlarda şu an aydınlatma, fıskiye, çeşme ve bankların sayısı artırılmakta ve aynı zamanda ekipmanlar yenilenmektedir. Tiyatro ve kültür merkezlerinde ünlü sanatçıların da katılımları ile oyunlar ve konserler düzenlenmektedir. Özellikle Şanjar ve Aldaraspan tiyatrolarının oyunları halk tarafından büyük rağbet görmektedir. Raimbek Seitmetov Türkistan Müzik ve Drama Tiyatrosu ise yerli ve yabancı yazarların drama ve komedi gösterilerine ev sahipliği yapmaktadır. Ancak, özellikle gençler arasında tiyatroya gitme alışkanlığının düşük olmasının sebebi ile bu gösterilere katılım oranları da düşük düzeylerde gerçekleşmektedir (Yazarın kendi Topladığı Bilgiler, 2019).
Şehirde yer alan anıtlar ve sanat projelerinin ise birkaç gruba ayrılarak tanıtılması gerekmektedir. Bunların en önemlilerinden birisi olan Orta Çağ’dan kalan eserler ve anıtların içerisinde dini ritüellerin yapıldığı kompleksler ve camiler gelmektedir. Bu grubun içerisinde de Hoca Ahmet Yesevi Türbesi, Cuma Camii, Kıluet yeraltı Camisi ve Hoca Ahmet Yesevi Türbesi alanı içerisinde yer alan Kazak hanlığı dönemindeki Panteon kompleksinin özel bir yeri bulunmaktadır. Buna ek olarak 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başına ait Demiryolu istasyonu ve Sattar Yerubaev Anıt Müzesi gibi pek çok tarihi mekan ve eser de bu grupta yer almaktadır. Genel olarak bakıldığında tüm bu yapıların kendi zamanlarına has stillerini korudukları görülebilir. Bu eşsiz mimari anıtlar, kadim Türkistan’ın kültürü ile yeni anıtların iç içe geçen geçmişini bize göstermektedir.
Günümüzde şehirdeki park ve bahçelerde kadim medeniyetimizin izlerini taşıyan eserlerin çoğaldığına tanıklık etmekteyiz. Özellikle, Çiçek Parkı’nın zafer kemerleri eski tarihi mimariye uygun bir tarzda dekore edilmiştir. Buna ek olarak pek çok binada Orta Çağ stillerinin yer aldığı göze çarpmaktadır. Örneğin Türkistan Bölge Savcılığı binasının, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi’nin, “Nauryz” eğlence merkezi binasının üst kısımları Orta Çağ’da olduğu gibi bir kubbe şeklinde inşa edilmiştir. Tüm bu binaların bu şekilde dizayn edilmesine Hoca Ahmet Yesevi Türbesi’nin örnek teşkil ettiğini ifade edebiliriz. Genel olarak şehirdeki binaların mimari stillerinde, özellikle eğlence merkezleri ile otellerde doğu motiflerinin ağırlıkta olduğunu söyleyebiliriz. Örneğin inşaatı süren “Hanaka” otelinin dış cephe kaplamasında özel olarak doğu mimarisinin izleri ile Orta Çağ görünümü veren taş tuğlalar bulunmaktadır. Bu tarz mimariyi, otellerin yanı sıra Nazir Törekulov Kütüphanesi ve Doğu Saunası binalarında da görmek mümkündür (Yazarın kendi Topladığı Bilgiler, 2020).
Şehrin kültürel gelişimine katkı sağlayan diğer projeler arasında yenilikçi teknolojik yapılanmalar yer almaktadır. Bunların başında şehirdeki çeşitli tesislerde modern teknolojilerin etkin kullanımı gelmektedir. Örneğin, SMART bankların Çiçek Parkı’na yerleştirilmesi, Zafer Parkı’ndaki “Hayatı değiştirmek için bir ipucu” akıllı tahtasının konulması gibi uygulamalar gençlerin boş zamanlarını daha kaliteli ve eğlenceli geçirmelerine imkan sağlamaktadır. Parklara yerleştirilen müzik sistemleri, renkli çeşmeler ve LED ekranlar aracılığıyla ziyaretçiler ve turistler için kentin tarihi ve kültürü hakkında faydalı bilgiler sunulmaktadır. Buna ek olarak, şehrin sokaklarının yeni çöp kutuları ve video kameralarla donatılması temiz ve güvenli bir kent altyapısını güçlendirmektedir.
Türkistan’ın eyalet merkezi olmasının ardından, kentte çok sayıda etkinlik, konser ve festival düzenlenmiştir. Bu etkinlikler, kentin kültürel zenginliğine katkı sağlamaktadır. Örnek vermek gerekirse 9 Ağustos 2019’da “Türkistan Gençler Şehri” etkinliği kapsamında “Türkistan Gençler Festivali” düzenlendi. Festival boyunca gençler “Street Workout”, “Street Ball”, “Rap Battle”, “Street Dance” vb. yarışmalara katıldılar. Eylül ayında ise her Perşembe günü, şehir merkezindeki Arbat’ta gençler arasında “Dombyra Partisi” düzenlendi. Bir ay sonra 30 Ekim’de, Nur Otan partisinin Türkistan bölgesel şubesi, bir alışveriş merkezinde “Bayrağım, Anavatanım” adlı bir etkinlik düzenledi. Böyle etkinlikler, gençlerin vatanseverliğinin güçlendirilmesine de yardımcı olmaktadır. Etkinlikler kapsamında ayrıca Türkistan Turizm Bölümü tarafından Uluslararası El Sanatları Fuarı “Craftsman-2019” düzenlenmiştir. Fuara İran, Türkiye, Hindistan, Rusya, Azerbaycan, Tacikistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Rusya Federasyonu’ndan Yakutya ve Başkurdistan’dan yaklaşık 200 zanaatkâr katıldı (Inform.kz, 2019). Bu etkinliğe ek olarak, Türkistan’daki kafe ve restoran çalışanları arasında ilk şehir yemek festivali olan “Lezzetli Türkistan” gerçekleştirildi (Ernur.kz, 2019). Turizm alanında da şehrin turizm potansiyelini artırmak için, “Türkistan Turizm Merkezi” tarafından “Türkistan: Tek Yön – Tek Tarih” adlı uluslararası bir turizm forumu düzenlendi (Ayu.edu.kz, 2019). Forumda, İpek Yolu güzergahındaki ülkelerdeki turizmin geliştirilmesine yönelik önemli meseleler ele alınmıştır. Genel olarak, “Büyük İpek Yolu” adlandırılması Türkistan şehrinde sıkça kullanılan bir marka haline gelmiştir.
Özetle, gelişmiş kent örnekleri dikkate alınarak Türkistan şehrinde yürütülmekte olan kültürel ve sosyal projeler, şehrin kalkınmasına katkı sağlamaktadır. Özellikle kültür turizminin güçlendirilmesine yönelik yeni yöntemler ve yollar geliştirilmektedir. Şehrin yeni bölgelerinde yapılan modern yerleşim binaları ve alanları ise başta genç aileler olmak üzere şehir sakinlerine, şehre değişik bölgelerden gelenlere zamanın şartlarına uygun yaşam alanları sağlamaya çalışmaktadır. Ayrıca, henüz tamamlanmamış birçok alışveriş merkezi, tiyatro, amfi tiyatro, müze ve kültür merkezlerinin faaliyetleri, Türkistan’ın kültürel ve sosyal gelişimini gelecekte yeni bir seviyeye taşıyacaktır. Belirtilen bu gelişimler, ülkede şehir antropolojisi alanında yeni araştırmalar yapılmasını da gerektiren güncel bir konu haline dönüşmektedir.
Kaynakça:
Turkistan.gov.kz (2019). Türk Dünyasının Kültürel ve Manevi Merkezi Olarak Türkistan Şehrinin Gelişimi için Taslak Genel Planın Ana Hükümleri. Alınan yer: http://turkistan.gov.kz/ru/generalnyy-plan. Erişim tarihi: 23.03.2020.
Yazarın Kendi Topladığı Bilgiler (2019). Yazarın Türkistan’da Kasım-Aralık 2019 Tarihlerinde Kendi Topladığı Bilgiler.
Yazarın Kendi Topladığı Bilgiler (2020). Yazarın Türkistan’da Ocak-Mart 2020 Tarihlerinde Kendi Topladığı Bilgiler.
Inform.kz (2019). Türkistan Graftsman-2019 Uluslararası El Sanatları Fuarı’na Ev Sahipliği Yaptı. Alınan yer: https://www.inform.kz/kz/turkistanda-craftsman-2019-halykaralyk-kolonershiler-zharmenkesi-otude_a3582023. Erişim tarihi: 24.03.2020.
Ernur.kz (2019). Türkistan’da Aşçılar 5 metrelik Kebap Pişirdi. Alınan yer: http://ernur.kz/turkistan-oblysy/turkistandyk-aspazdar-bes-metrlik-kauap-pisirdi-video. Erişim tarihi: 22.03.2020.
Ayu.edu.kz (2019). Uluslararası Turizm Forumu “Tek Yön – Tek Tarih”. Alınan yer: http://ayu.edu.kz/ru/archives/47996. Erişim tarihi: 23.03.2020.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.